24. ฆม

อโตเอวจาติอาทิ เหฏฺฐา วุตฺตนยาวลมฺเพน วุตฺตํฯ

25. โคสฺสุ

สกตฺถปริจฺจาเคน กุเล ปวตฺตตฺตาติ อิมินา ฉฏฺฐีสมาสสฺส อุตฺตรปทตฺถปฺปธานตฺตมาหฯ

26. อิตฺถิ

อิตฺถิวิธีสุ ‘‘ปุถุสฺส ปถวปุถวา’’ติ (3-39) สุตฺตปริยนฺเตสุฯ อิตฺถิยนฺติ อิทํ นามวิเสสนํ วา สิยา ปจฺจยตฺถวิเสสนํ วา, ตตฺถ นามวิเสสนเมวิทํ น ปจฺจยตฺถวิเสสนนฺติ ทสฺเสตุมาห- ‘นาเม’จฺจาทิฯ อการนฺตโต นามสฺมาติ เอกตฺตาทิมหนฺตตฺถวาจิโต อการนฺตโต นามสฺมาฯ อิตฺถตฺตนฺติ เอตฺถ อิตฺถีติ อิตฺถิลิงฺคํ วุจฺจติฯ อิตฺถิเยว หิ เอสาติ ลิงฺคียติ สงฺเกตียตีติ ลิงฺคํฯ อิตฺถิยา เอสาติ ปสิทฺธิมโต อตฺถสฺส ภาโว สามญฺญํ พาลยุวตฺตาทิ ลกฺขณํ อิตฺถตฺตํฯ กิเมตฺถ ลิงฺคํ นาม–

เอเสโส เอตมิติ จ,

ปสิทฺธิ อตฺเถสุ เยสุ โลกสฺส;

ถีปุํ นปุํสกานีติ,

วุจฺจนฺเต ตานิ นามานิฯ

อตฺเถสุ เยสุ เอสา เอโส เอตนฺติ ปสิทฺธิ โลกสฺส โหติ เอตานิ ยถากฺกมํ อิตฺถิปุริสนปุํสกลิงฺคานีติ โลเกน วุจฺจนฺตีติ อตฺโถฯ เอวญฺจกตฺวา วุจฺจเต ‘‘ลิงฺคํ นานุสาสนียํ โลกนิสฺส ยตฺตา ลิงฺคสฺสา’’ติฯ ตตฺถ โคอิจฺจาทีสฺเวสา เอโสติ ปสิทฺธิยา อิตฺถิลิงฺคตฺตํ, อจฺจิอาทีสฺเวสา เอตนฺติ ปสิทฺธิยา อิตฺถินปุํสกตฺตํ, ตโฏภฏี ตฏมิจฺจาทีสฺเวโส เอสาเอตนฺติ ปสิทฺธิยา ปุมิตฺถินปุํสกตฺตํ, มาลาอิจฺจาทีสฺเวสาติ ปสิทฺธิยา อิตฺถตฺตํ, รุกฺโขจฺจาทีสฺเวโสติ ปสิทฺธิยา ปุลฺลิงฺคตฺตํ, กุลมิจฺจาโท เอตนฺติ ปสิทฺธิยา นปุํสกตฺตํฯ สมาสสฺสาปฺเยวํ ทฏฺฐพฺพํ, โชตกาติ ทสฺเสตีติ สมฺพนฺโธฯ

โชตกา อิตฺถตฺตสฺเสติ ปกรณโต วิญฺญายติฯ ตโต เวจฺจาทินา ปจฺจยตฺถภาวิโน เย โทสา เตสเมตฺถนาวกาโสติ ทสฺเสติฯ สมานาธิกรณตฺตํ พหุวจนมฺปิ โหตีติสมฺพนฺโธฯ อิมินา อิทํ ทีเปติ ‘‘อิตฺถตฺตสฺส ปจฺจยตฺถตฺเต สติ ปธานตฺตาสฺส พฺยติเรกลกฺขณาย ฉฏฺฐิยา ‘กุมาริตฺตํ (เทวทตฺตายา’ติภวิตพฺพํ, ตโต จ น สิยา กุมารี) เทวทตฺตา’ติ สมานาธิกรณตฺตํ, ตถา กุมาริโยติ พหุวจนมฺปิ อิตฺถตฺตสฺเสกตฺตาฯ ปกติยตฺถ วิเสสนปกฺเข ตุ ปกติยา อิตฺถตฺตวิสิฏฺฐํ ทพฺพเมโวจฺจเต, อาอาทโย ตุ โชตกตาติ ตตฺถ พฺยติเรกาภาวา ฉฏฺฐิยา อปฺปสงฺโค จ พหุวจนมฺปิ อเนกตฺตาว ทพฺพสฺส ยุตฺตนฺติ ยถาวุตฺตโทสาวสราภาวา อิฏฺฐตฺถสิทฺธี’’ติฯ อญฺเญติ ชยาทิจฺจ ชินินฺทพุทฺธฺยาจริยาทโย ทสฺเสติฯ

อิตฺถิยมภิเธยฺยายนฺติ อิตฺถิลิงฺคสงฺขาเต อิตฺถตฺเต อตฺถภูเต, ยเถวหีติอาทินา อุปมาวเสน ยถาวุตฺตเมวตฺถํ วิภาเวติฯ ตตฺถ อิตฺถตฺตมิจฺจาทินา ปโรปวณฺณิตปกฺขสฺสายุตฺตตฺตนฺนิจฺฉินฺเทติ, โน ปปชฺชเต [โนปปชฺเชยฺย (ปญฺจิกา)] เทวทตฺตาสทฺทวจนียสฺสาปิ อิตฺถตฺตโต อพฺยติริตฺตตฺตา ‘อิตฺถตฺตํ เทวทตฺตายา’ติ ภินฺนาธิกรณตา น ยุชฺชเต, อนุปปตฺติเมว สมตฺเถติ ‘เทวทตฺตายาติ’จฺจาทินาฯ สมานาธิกรณตฺตเมว สิยา อิตฺถิสทฺทวจนียโต อนญฺญตฺตา เทวทตฺตา สทฺทวจนียสฺส อิตฺถี เทวทตฺตาติฯ

อโตเอวาติ อิตฺถตฺเต อาวิธานโตเยวฯ ตพฺพโตตฺถสฺสาติ อิทํ ชยาทิจฺจาทิมตานุคามินา [นุคามี ปน (โปตฺถเก)] วุตฺตํ, ตถา หิ เต เอวํ ลิงฺคลกฺขณ มาหุ (ปา, 4-1-3 กาสิกายํ) ‘‘สามญฺญวิเสสา อิตฺถตฺตาทโย โคตฺตาทโย วิย พหุปฺปการพฺยตฺติโยติ [สามญฺญานิ จ ตุลฺยชาติยปทตฺถสาธารณตฺตา ตานิ วิเสสา จ อญฺญ มญฺเญหิ วิชาติเยติ จ วิสิสฺสนฺเต พฺยาวตฺตนฺเตติ สามญฺญวิเสสาฯ พฺยญฺชียนฺติอา เอเตหีติ พฺยตฺติโย สามญฺญวิเสสานํ นิสฺสยา, พหุปฺปการา พฺยตฺติ โย เยสํ สามญฺญวิเสสานํ เต ตถาวุตฺตาติ– (กาสิกาวิวรณ ปญฺชิกาฯ

)] เต หฺเยวํ มญฺญนฺเต ‘‘ยถา โคตฺตาทโย สมานชาติเยสุ สพฺเพสฺวนุวตฺตนฺเต, วิชาติเยหิ ปน นิวตฺตนฺเต, ตถา อิตฺถตฺตาทโยปิฯ วิจิตฺตตฺตา ปน สามญฺญวิเสสนิสฺสยานํ พฺยญฺชกานํ โกจิเยว สามญฺญวิเสโส เกนจิเทว นิสฺสเยน พฺยญฺชเต, น สพฺโพ สพฺเพน (ปติ) นิยตวิสยตฺตา ภาวสตฺตีนํ, ตตฺถ เยนตฺเถน อิตฺถตฺตเมว พฺยญฺชเต น ปุมตฺตํ นาปิ นปุํสกตฺตํ, สา อิตฺถิเยว ภวติ น ปุมา นาปิ นปุํสกํฯ เยน ปุมตฺตเมว พฺยญฺชเต, โส ปุมาเยวฯ เยน ตุ นปุํสกตฺตํ ตํ นปุํสกเมวฯ โย ตุ ทฺวินฺนํ ติณฺณํ (วา) พฺยญฺชโก, โส ทฺวิลิงฺโค ติลิงฺโค เว’’ติ (ปา, 4-1-3 กาสิกาวิวรณปญฺชิกา) ตสฺมา ปพฺพโต ยถา วุตฺตอิตฺถตฺตวโต อตฺถสฺส อภิเธยฺยสฺสาติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ

อเถจฺจาทินา ยถาวุตฺตโทสปริหาราย ชินินฺทพุทฺธินา ยทุปวณฺณิ ตํ ตํ ปริกปฺเปติฯ โส เอว จรหิจฺจาทินา อุปหาสปุพฺพกมุตฺตร มาจิกฺขเตฯ มสิมกฺขิตกุกฺกุโฏวิยาติ ยทา โกจิ อญฺญกุกฺกุโฏ อญฺญสฺมา ภีโต สิยา, ตทา วิชยิโน กุกฺกุฏสฺส มุขํ มสิยา มกฺเขตฺวา อุปเนนฺติ โส ปฐมํ ตโต ภีโตปิ ปุน อญฺโญติ มนฺตฺวา ยุชฺฌิตุมุสฺสหเตฯ ยถาตฺร โสว กุกฺกุโฏ พฺยาเช โนปทสฺสิโต, ตถา ตฺรามีตฺยตฺโถฯ

29. อารา

ปุํโยเคน ภริยายํ วตฺตมานโตว นิยเมน ‘‘มาตุลาทิตฺวานี ภริยายํ’’ (3-33) ตฺยานี, อิมินา ตฺวนิยเมน ภริยายมภริยายญฺจ อินีตฺยนิยเมน วตฺตุมาห- ‘อารามิกสฺส ภริยา’อิจฺจาทิฯ

31. กฺติ

ตฺติมฺหาติ เอตฺตเก วุตฺเตปิ ตฺติปฺปจฺจยนฺตโตติ วจเน การณมาห-เกวลสฺส อญฺญปทตฺเถ ปโยคาภาวา’ติฯ อิมินา ปจฺจยคฺคหณปริภาสมนฺตเรนาปิ สามตฺถิเยเนวายมตฺถวิเสโส ลพฺภตีติ ทีเปติฯ