22. กฺวเจ

กฺวจิสทฺทสฺส ปโยคนิยมนตฺโถ ‘‘ปโร กฺวิจี’’ติ (1-27) เอตฺถ วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพฯ อวิเสเสน อุทาหรเณปีติ ปเรสํ วิย ‘‘ฉายา’’ติ (2-2-73) สุตฺตยิตฺวา วิกปฺเปน ‘(กุฑฺฑจฺฉาย) กุฑฺฑจฺฉายาติ จ ‘‘พาหุลฺเล’’ติ (จํ, 2-2-74) สุตฺตยิตฺวา นิจฺจํ ‘อุจฺฉุจฺฉายํ สลภจฺฉาย’นฺติ จ โนทาหริตฺวา สามญฺเญน ‘สลภจฺฉายํ สกุนฺตจฺฉาย’นฺติ อุทาหรเณ ทสฺสิเตปิฯ อญฺญตฺถาติ พหุลภาวโต อญฺญตฺถฯ วิคฺคหสมตฺตสฺสาติ วิคฺคหสามญฺญสฺส, ยถาสมฺภวนฺติ ปาสาทสฺส ฉายาอิจฺจาทินา สมฺภวานติกฺกเมน, สทฺทาติ สทฺทโต ปรายฯ

23. สฺยาทิ

นนุเจจฺจาทินา วุตฺตํ โจทนํ นิเสเธติ ‘ตนฺเน’ติฯ ตตฺถ การณมาห- ‘ฆสญฺญตฺตา’ตฺยาทิฯ อโฆนนฺติ ฆโอการวชฺชิตานํ, นนุ อิตฺถิ ยมากาโร โฆ, ตถาสติ นปุํสเก โส (น สิยาติ) ปริกปฺเปติ ‘นปุํสกตฺตา ฆตฺตเมว นตฺถีติ เจทิ’ติฯ ตมฺปิ เนติ ยถา วุตฺตมฺปฏิกฺขิปิตฺวา อตฺเถว นปุํสเก ฆตฺตนฺติ [นปุํสกตฺตนฺติ (โปตฺถเก)] ทสฺเสตุมาห-ฉฏฺฐีสมาสสฺเส’จฺจาทิฯ นปุํสเก ฆตฺตสฺส [นปุํสกตฺตสฺส (โปตฺถเก)] สพฺภาวเมว สมตฺเถติ นปุํสกตฺตํ หิ’จฺจาทินา, ปาริภาสิกนฺติ เอตฺถ สุตฺตเมวาธิปฺเปตํ, ปริภาสาย นิพฺพตฺตํ ปาริภาสิกํ สุตฺติกนฺติ อตฺโถฯ อารภิตพฺพเมวิทํ สุตฺตํ (นปุํสกสฺสาปิ) รสฺสตฺตวิธานายาติ อธิปฺปาโยฯ ฆนิสฺสิตมฺปิ การิยนฺติ ‘‘ฆพฺรหฺมาทีเต’’ตฺยาทินา (2-60) วิธิยมานเมการาทิการิยมฺปิฯ เอตํ ฆนิสฺสิตํ การิยํ นจ ยุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ อยุตฺตตฺเตปิ โทโส-ยมาปตเตวากฺยาสงฺกิยาห-‘นายมฺปิโทโส’จฺจาทิ, น รสฺสสฺส เอตฺเถว ลทฺธาวสรตฺตา ปฐมํ เตน ปวิฏฺเฐ… (ฆนิ)สฺสิตํ การิยนฺติ นายมฺปิ โทโส ปริภาสาว เสนาติ มนฺตพฺพํฯ สลภจฺฉาเย อิติ ปทจฺเฉโทฯ

24. ฆม

อโตเอวจาติอาทิ เหฏฺฐา วุตฺตนยาวลมฺเพน วุตฺตํฯ

25. โคสฺสุ

สกตฺถปริจฺจาเคน กุเล ปวตฺตตฺตาติ อิมินา ฉฏฺฐีสมาสสฺส อุตฺตรปทตฺถปฺปธานตฺตมาหฯ

26. อิตฺถิ

อิตฺถิวิธีสุ ‘‘ปุถุสฺส ปถวปุถวา’’ติ (3-39) สุตฺตปริยนฺเตสุฯ อิตฺถิยนฺติ อิทํ นามวิเสสนํ วา สิยา ปจฺจยตฺถวิเสสนํ วา, ตตฺถ นามวิเสสนเมวิทํ น ปจฺจยตฺถวิเสสนนฺติ ทสฺเสตุมาห- ‘นาเม’จฺจาทิฯ อการนฺตโต นามสฺมาติ เอกตฺตาทิมหนฺตตฺถวาจิโต อการนฺตโต นามสฺมาฯ อิตฺถตฺตนฺติ เอตฺถ อิตฺถีติ อิตฺถิลิงฺคํ วุจฺจติฯ อิตฺถิเยว หิ เอสาติ ลิงฺคียติ สงฺเกตียตีติ ลิงฺคํฯ อิตฺถิยา เอสาติ ปสิทฺธิมโต อตฺถสฺส ภาโว สามญฺญํ พาลยุวตฺตาทิ ลกฺขณํ อิตฺถตฺตํฯ กิเมตฺถ ลิงฺคํ นาม–

เอเสโส เอตมิติ จ,

ปสิทฺธิ อตฺเถสุ เยสุ โลกสฺส;

ถีปุํ นปุํสกานีติ,

วุจฺจนฺเต ตานิ นามานิฯ

อตฺเถสุ เยสุ เอสา เอโส เอตนฺติ ปสิทฺธิ โลกสฺส โหติ เอตานิ ยถากฺกมํ อิตฺถิปุริสนปุํสกลิงฺคานีติ โลเกน วุจฺจนฺตีติ อตฺโถฯ เอวญฺจกตฺวา วุจฺจเต ‘‘ลิงฺคํ นานุสาสนียํ โลกนิสฺส ยตฺตา ลิงฺคสฺสา’’ติฯ ตตฺถ โคอิจฺจาทีสฺเวสา เอโสติ ปสิทฺธิยา อิตฺถิลิงฺคตฺตํ, อจฺจิอาทีสฺเวสา เอตนฺติ ปสิทฺธิยา อิตฺถินปุํสกตฺตํ, ตโฏภฏี ตฏมิจฺจาทีสฺเวโส เอสาเอตนฺติ ปสิทฺธิยา ปุมิตฺถินปุํสกตฺตํ, มาลาอิจฺจาทีสฺเวสาติ ปสิทฺธิยา อิตฺถตฺตํ, รุกฺโขจฺจาทีสฺเวโสติ ปสิทฺธิยา ปุลฺลิงฺคตฺตํ, กุลมิจฺจาโท เอตนฺติ ปสิทฺธิยา นปุํสกตฺตํฯ สมาสสฺสาปฺเยวํ ทฏฺฐพฺพํ, โชตกาติ ทสฺเสตีติ สมฺพนฺโธฯ