21. สงฺขฺยา

อถ ‘‘สมาหาเร นปุํสก’’นฺติ (3-20) วิชฺชมาเน กิํ ‘‘สงฺขฺยาที’’ ติ อิมินา สตฺถคารวกเรนาติ อาสงฺกิย โจเทติ ‘นนุเจ’จฺจาทิฯ ตถาหิจฺจาทินา ‘‘สมาหาเร นปุํสก’’นฺเตว สิชฺฌนํ สมตฺเถติฯ ยถาวุตฺตโจทนาจาลเน ปราธิปฺปายํ ปริกปฺเปนฺโต’จตฺเถ’ติอาทิมาหฯ

เนติ อิมินา จตฺเถติอาทินา กตปริกปฺปนา น สิชฺฌตีติ ทสฺเสติ, ตตฺถ เหตุมาห- ‘สมฺพนฺธสฺส ปุริสาธีนตฺตา’ติ, สติเจจฺจาทินา ‘สมาหาเร นปุํสก’นฺเตตฺถ วิเสสนคฺคหเณ ปโยชนํ วตฺวา ‘สงฺขฺยาที’ติ อิมสฺส นิรตฺถกตฺตเมว ถิรีกโรติฯ

ปโยชเนติ ลาฆวปฺปโยชเน;

สมฺพนฺธียตีติ วิเสสนคฺคหณํ สมฺพนฺธียติ;

เอตฺถาติ เอตสฺมิํ ‘สงฺขฺยาที’สุตฺเต;

ตนฺเนติ อิมินา ยถาวุตฺตํ โจทนํ นิวตฺเตติฯ

‘สงฺขฺยาที’ติ สุตฺตสฺส สาตฺถกตฺตมาห- ‘จตฺถสมาสานนฺตร’มิจฺจาทินาฯ เอกตฺตพฺยปเทโส กาตพฺโพติ ‘‘สงฺขฺยาปุพฺโพ ทิคู’’ติ (2-1-52) สงฺขฺยาปุพฺพสฺส สมาสสฺส ทิคุสญฺญํ วิธาย ตทตฺถสฺส ‘‘ทิคุเรกวจน’’นฺตีมินา (2-4-1) เอกตฺตพฺยปเทโส ปเรหิ วิย กาตพฺโพฯ

สมาหรณํ สมาหาโรติ อิมินา ภาวสาธโน-ยํ สมาหารสทฺโทฯ ยทิ สมาหรียตีติ สมาหาโรติ กมฺมสาธโน สิยา, ตทา ปญฺจ กุมาริโย สมาหฏาติ วากฺยสฺสาตฺเถ วุตฺติ สิยา ปญฺจกุมารีตฺเยตฺถ สกปทตฺถปฺปธานตฺตา พหุวจนํ สิยา ‘‘ฆาปสฺสานฺตสฺสาปฺปธานสฺสา’’ติ (3-24) อปฺปธานรสฺสตฺตญฺจ น สิยา… สมาหฏานเมว กุมารีนํ ปธานตฺตา, ตสฺมา ปญฺจ คาโว ส มาหฏาตฺเยตสฺมิํ วากฺเย สมาโสว นตฺถิ กมฺมสาธนสฺสานุปคมโตฯ ปญฺจนฺนํ คุนฺนํ สมาหาโร, จตุนฺนํ ปถานํ สมาหาโรติ วากฺเย ปน อตฺถิ, สมาหารสฺเสกตฺตา ตุ สตํ ยูถํ วนนฺติ เอตฺถ วิย สาภาวิกเมกวจนํ สิทฺธเมเวติ วิญฺญาเปติฯ

22. กฺวเจ

กฺวจิสทฺทสฺส ปโยคนิยมนตฺโถ ‘‘ปโร กฺวิจี’’ติ (1-27) เอตฺถ วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพฯ อวิเสเสน อุทาหรเณปีติ ปเรสํ วิย ‘‘ฉายา’’ติ (2-2-73) สุตฺตยิตฺวา วิกปฺเปน ‘(กุฑฺฑจฺฉาย) กุฑฺฑจฺฉายาติ จ ‘‘พาหุลฺเล’’ติ (จํ, 2-2-74) สุตฺตยิตฺวา นิจฺจํ ‘อุจฺฉุจฺฉายํ สลภจฺฉาย’นฺติ จ โนทาหริตฺวา สามญฺเญน ‘สลภจฺฉายํ สกุนฺตจฺฉาย’นฺติ อุทาหรเณ ทสฺสิเตปิฯ อญฺญตฺถาติ พหุลภาวโต อญฺญตฺถฯ วิคฺคหสมตฺตสฺสาติ วิคฺคหสามญฺญสฺส, ยถาสมฺภวนฺติ ปาสาทสฺส ฉายาอิจฺจาทินา สมฺภวานติกฺกเมน, สทฺทาติ สทฺทโต ปรายฯ

23. สฺยาทิ

นนุเจจฺจาทินา วุตฺตํ โจทนํ นิเสเธติ ‘ตนฺเน’ติฯ ตตฺถ การณมาห- ‘ฆสญฺญตฺตา’ตฺยาทิฯ อโฆนนฺติ ฆโอการวชฺชิตานํ, นนุ อิตฺถิ ยมากาโร โฆ, ตถาสติ นปุํสเก โส (น สิยาติ) ปริกปฺเปติ ‘นปุํสกตฺตา ฆตฺตเมว นตฺถีติ เจทิ’ติฯ ตมฺปิ เนติ ยถา วุตฺตมฺปฏิกฺขิปิตฺวา อตฺเถว นปุํสเก ฆตฺตนฺติ [นปุํสกตฺตนฺติ (โปตฺถเก)] ทสฺเสตุมาห-ฉฏฺฐีสมาสสฺเส’จฺจาทิฯ นปุํสเก ฆตฺตสฺส [นปุํสกตฺตสฺส (โปตฺถเก)] สพฺภาวเมว สมตฺเถติ นปุํสกตฺตํ หิ’จฺจาทินา, ปาริภาสิกนฺติ เอตฺถ สุตฺตเมวาธิปฺเปตํ, ปริภาสาย นิพฺพตฺตํ ปาริภาสิกํ สุตฺติกนฺติ อตฺโถฯ อารภิตพฺพเมวิทํ สุตฺตํ (นปุํสกสฺสาปิ) รสฺสตฺตวิธานายาติ อธิปฺปาโยฯ ฆนิสฺสิตมฺปิ การิยนฺติ ‘‘ฆพฺรหฺมาทีเต’’ตฺยาทินา (2-60) วิธิยมานเมการาทิการิยมฺปิฯ เอตํ ฆนิสฺสิตํ การิยํ นจ ยุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ อยุตฺตตฺเตปิ โทโส-ยมาปตเตวากฺยาสงฺกิยาห-‘นายมฺปิโทโส’จฺจาทิ, น รสฺสสฺส เอตฺเถว ลทฺธาวสรตฺตา ปฐมํ เตน ปวิฏฺเฐ… (ฆนิ)สฺสิตํ การิยนฺติ นายมฺปิ โทโส ปริภาสาว เสนาติ มนฺตพฺพํฯ สลภจฺฉาเย อิติ ปทจฺเฉโทฯ