สาตฺเถวาติ สกตฺเถ วิย, อสฺสาติ สมฺพนฺธิสทฺทสฺส, สามตฺถิยํ คมกตฺตญฺจตฺถีติ ปทานมญฺโญญฺญาเปกฺขาลกฺขณํ สามตฺถิยํ สามตฺถิยาภาเวปิ วิคฺคหวากฺยตฺถสฺส คมกตฺตํ วา อตฺถีติ อตฺโถ, คุรุโน กุลํ ทาสสฺส ภริยาติ วิคฺคโห, อถาตฺร พฺราหฺมณสฺส อุจฺเจ’อิจฺจาโท สามตฺถิยํ คมกตฺตํ วา นตฺถีติ กุโต-วสิตํ, เยน ตทาภาวาตฺร สมาสาภาโว วณฺณียเตจฺจาห-‘สามตฺถฺยาทิโนตฺวิ’จฺจาทิฯ

สมาสาภาโว-ภิมโตติ ‘‘ปูรณา’’ทิสุตฺเต สมานาธิกรสฺสาปิ อุปาทานโตฯ เสหีติ อตฺตนิเยหิ, นาภิมโตติ ‘‘จยุตฺเตหิ เสหิ อสมาสิเตหิ ฉฏฺฐีสมาสปฺปฏิเสโธวตฺตพฺโพ’’ (วา) ตฺยเนน, ปุถคตฺถตาย [ภินฺนตฺถตายํ-วุตฺติ] มิจฺจสฺสวิวรณํ ควาทีนมสมาเสติ, เอวมสฺสาทีนํ สมาเสนาลนฺติ สมฺพนฺโธฯ

โยคีนนฺติ อิตรีตรโยคีนํ, อเนเนตเรตรโยคจตฺถสมาสํ วทติฯ วุตฺติโหตีตฺยสฺส วิวรณํ ฉฏฺฐีสมาโส ภวตีติ, เอกตฺถีภาเวอิจฺจสฺส วิวรณํ ควาทีนญฺจ จตฺถสมาเส สตีติฯ

รุฬฺหิตฺตาติ สมาสสฺเสว กีฬาวาจกตฺเตน ชีวิกาย จ ปจฺจาย กตฺเตน ปสิทฺธตฺตา, น วากฺยสฺสาติ ‘อุทฺทาลปุปฺผภญฺชิกา’ตฺยาโท รุฬฺหีวเสน นิจฺจสมาโส ภวิสฺสตีติ ตตฺร กิํ วจเนเนติ มญฺญเต, สรสิ รุฬฺหนฺติ วิคฺคโหฯ

อยมฺปน อมาทิสมาโส กมฺมธารยทิคุสมาสาติ สพฺเพปิ ปเรสํ ตปฺปุริสสทิสตฺตา ตปฺปุริสา, ยถา หิ ตสฺส ปุริโส ตปฺปุริโสติ อุตฺตรปทตฺถปฺปธาโน, ตถา เต สิยุํ, สงฺขฺยาปุพฺพตฺต นปุํสกตฺตสงฺขาเตหิ ทฺวีหิ ลกฺขเณหิ คจฺฉติ ปวตฺตตีติทิคุฯ

11. วิเส

กินฺตํ วิเสสน มิจฺฉาห-‘ยมิ’จฺจาทิ, ยํ อวตฺถาปยติ ตํ วุจฺจตีติ สมฺพนฺโธ, กินฺตํ วิเสสฺสมิจฺจาห-‘ยทเนเก’จฺจาทิ, ยํ อวตฺถา ปียเต ตมภิธียเตติ สมฺพนฺโธ, นนฺเวกตฺเถเนตฺยุจฺจมาเน วิเสสฺเสเนติ กถมวคมฺยเต, ยโต เอวํ วิวริตวา ตฺยาสงฺกิยาห- ‘ยทิปิ’จฺจาทิฯ

สมฺพนฺธิสทฺทตฺตาติ เอวํ มญฺญเต ‘‘สมฺพนฺธิสทฺทา สกตฺถมิว นิยตมฺปฏิ-โยคินมากฺขิปนฺติ… เตน วินา เตสํ สกตฺถสฺสาสมฺภวาติ, วิวริตวาติ วิวริตฺถ, เอกตฺเถเนตีมสฺส สมานาธิกรเณน สห สมาโส โหตีติ เอวํ สาชฺฌาหาโร อตฺโถ เวทิตพฺโพ, อตฺถสทฺทสฺสาเนกตฺถตฺตา วิเสเสติ ‘อตฺโถ อภิเธยฺโย’ติฯ กถํ เตนตฺโถ วุจฺจตีตฺยาห- ‘อธิกรียติ’จฺจาทิฯ

วิเสสฺสสฺส สมานาธิกรณตฺตญฺจ วิเสสนาเปกฺขนฺติ สมฺพนฺโธฯ วิเสสฺสสทฺทสฺส วิเสสเนน สห สมานาธิกรณตฺตํ วิเสสน สทฺทาเปกฺขนฺติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ, ตตฺถ การณมาห- ‘สมฺพนฺธา’ติ, อธิกรณสฺส สมานตฺตํ นาม ภินฺนานํ สมฺพนฺธีนํ ภวติ, สมฺพนฺธิโน จ สมฺพนฺธมนฺตเรน น โหนฺตี [โหติ (โปตฺถเก)] ติ วิเสสนวิเสสฺสานํ สมฺพนฺโธ วิญฺญายเต, เอวํ วิญฺญาตา ตสฺมา สมฺพนฺธาติ อตฺโถฯ

สทฺทพฺยติเรเกน เหตฺถ อตฺถานํ วิเสสนวิเสสฺสภาโว น สมฺภวติ, ตถา หิ ‘นีลมุปฺปล’นฺติ ปญฺจ วตฺถูนิ สนฺนิหิตานิ นีลนฺติ นีลตฺตํ คุณสามญฺญํ, นีโล คุโณ, ตทาธาโร ทพฺพนฺติ ตีณิ, อุปฺปลนฺติ อุปฺปลตฺตํ อุปฺปลชาติ, ทพฺพญฺจ ตนฺนิสฺสโยติ ทฺเวฯ

ตตฺถ อุปฺปลชาติ คุณชาตีนํ [นีลชาติอุปฺปลชาภธนํ (กาตนฺตฏีกา)] ตาว น สมฺภวติ วิเสสนวิเสสฺสภาโว ชาติยา นิคฺคุณตฺตา, นีลตฺตสฺส จ นีลคุเณ สมวายิโน, อุปฺปลตฺตสฺส จ อุปฺปลทพฺเพ สมวายิโน สมานาธิกรณตฺตมฺปิ นตฺถิ, อุปฺปลชาติยา นีลสฺส จ คุณสฺส อตฺถิ สมานาธิกรณตฺตํ… นีล มุปฺปลนฺติ ปวตฺตินิมิตฺตานํ อุปฺปลชาตินีลคุณานเมกมธิ กรณํนิสฺสโยติ, วิเสสน วิเสสฺสภาโว ตุ นตฺถิ ชาติยา อนีลตฺตา, คุณทพฺพานนฺตุ สมฺภวติวิเสสนวิเสสฺสตฺตํ ทพฺพสฺสาเนกคุณตฺตา, สมานนฺตุ เตสมฺปรมธิกรณํ ตติยํ นตฺถิ, เยน สมานาธิกรณตฺตํ สิยา, เอวํ นีลทพฺพ อุปฺปลทพฺพานมฺปิ อญฺญมญฺญปริหาเรน วตฺตุมิจฺฉิตานํ น วิเสสน วิเสสฺสภาโว, นาปิ สมานาธิกรณตฺตํ, กสฺมา อญฺญมญฺญาสมฺพนฺธโต อเปกฺขาภาวโต, วุตฺตปฏิปกฺขโต ปน วกฺขมานนเยน สทฺทานเมว สามานาธิกรณฺยํ วิเสสนวิเสสฺสตฺตญฺจ เวทิตพฺพํ, เตเนวาห-‘อโตเยเว’จฺจาทิฯ

อโตเยวาติ ยโต วิเสสฺสสฺส สมานาธิกรณตฺตํ วิเสสนาเปกฺขํ, อโตเยว เหตุโตติ อตฺโถ, ภินฺนนิมิตฺตปฺป ยุตฺตานเมวาติ สามญฺเญน นีลคุณาธาเร ทพฺเพ คุเณเยว วา นีลสทฺทสฺส, อุปฺปลสทฺทสฺส จ สามญฺเญน คุณวติ ทพฺเพ วตฺตมานตฺตา อญฺญมญฺเญสุ ภินฺเนสุ สทฺทปฺปวตฺติยา การเณสุ ปยุตฺตานํ สทฺทานเมว [นิฏฺฐานเมว (โปตฺถเก)]ฯ

สมานาธิกรณตฺตนฺติ นีลุปฺปลสทฺทานํ วิสุํวิสุํ โยเค วิสิฏฺฐทพฺพ วาจิตฺตสฺสาสมฺภวา, นีลญฺจ ตํ อุปฺปลํ เจติ สามานาธิกรณฺเย สนฺนิปติเต สติ สมฺภวา เอวํ ตตฺถ วิสิฏฺเฐ วตฺถุมฺหิ ปวตฺตานํ เตสํ สมานตฺถตา, เอวกาเรน พฺยวจฺฉินฺนมตฺถํ ทสฺเสตุมาห-‘นตฺวภินฺเน’จฺจาทิฯ

นนุเจตฺยาทิ โจทฺยํ, สีสมฺปาตีติ สีสปา รุกฺขวิเสโส, นยิท เมวมิจฺจาทิ ปริหาโรฯ

อถ ตุจฺจเตอิจฺจาทินา ปรสฺส วจนาวกาสมาสงฺกเต, วิเสสวุตฺตีติ ผลสฺส รุกฺขสฺส จ สามญฺญสทฺทตฺตา ภาเวน วิเสเส วุตฺติ, อิเมสนฺติ สีสปาทีนํ น สโมธาริตาติ น นิจฺฉิตา, สามญฺญวุตฺติเยว สโมธาริตาติ อธิปฺปาโย, อวสิตา นิจฺฉิตา วุตฺติ เยสํ สีสปาทีนํ เต อวสิตวุตฺตโย, ปยตนํ วินา ตทา ปปฺโปติ จาติ สมฺพนฺโธ, ปยตนนฺติ ‘สามตฺถิยลทฺเธปิวิเสสฺเส’ติวจนํฯ ตญฺจนตฺถิจฺจาทิ ปริหาโร, สรูปมตฺตกถนายาติ วุตฺตตฺถานมฺปิ สรูปมตฺตกถนาย ‘ปูเป พหู อานเย’ติ ยถา, เอวํ ชาตียกนฺติ สรูปกถนปฺปการยุตฺตํฯ อุปสํหรมาห-‘ตเทว’มิจฺจาทิ, นิปาตสมุทาโยวายํ วุตฺเตน ปกาเรเนตฺยสฺส อตฺเถ วตฺตเตฯ

อญฺญตรสมฺภเวปิ ตนฺนิวตฺติยา วจนสพฺภาวํ ทสฺเสตุมาห- ‘อถปิ’จฺจาทิ, อญฺญตรสมฺภเวปีติ วิเสสนสฺส วิเสสฺสสฺส วา สมฺภเวปิ, ยตฺรปฺยุภินฺนมตฺถิ วิเสสนวิเสสฺสภาวสมฺภโว ตตฺถปิตาว พหุลํวจนโตว นิวตฺติ โหติ, กิมฺปนา-ญฺญตรสมฺภเวติ ทสฺเสตุมาห-‘ยถา ปุณฺโณ’อิจฺจาทิ, เอตฺถ ปน อญฺเญปิ ปุณฺณนามกา สนฺตีติ พฺยภิจารสมฺภวา อุภินฺนมฺปิ วิเสสนวิเสสฺสภาวสมฺภเว พหุลํวจนเมว สมาสํ นิวตฺเตติ, เอวํ วิเธปีติ อญฺญตรสมฺภเวปิ, น เกวลํ วิเสสนวิเสสฺสภาวสมฺภเว, อถ โข เอวํ วิเธปฺยญฺญ ตรสมฺภเวปิตฺยวิสทฺทสฺส อตฺโถฯ

ยชฺเชวมิจฺจาทิ ปจฺเจกํ วิเสสนวิเสสฺสภาเว สติ อนิฏฺฐา ปาทนโจทนา, ปจฺเจกํ วิเสสนํ สิยา อุภินฺนมฺปิ วิเสสนตฺตา, ตตฺถ โทสมาห-‘วิเสสฺสสฺสจ ปุพฺพนิปาโต’ติ, โจ-วธารเณ, วตฺตพฺพนฺตรสมุจฺจเย วา, กุโตจฺจาห- ‘นาคฺคหิเต’จฺจาทิ, อิติ การเณ, อโต กิมนิฏฺฐมายาต มิจฺจาห- ‘อุปฺปลนีลนฺติปิ สิยา’ติ, อิตฺถญฺจรหิ กินฺตฺยาห- ‘นีลุปฺปลนฺติ เจ’จฺจาทิฯ ปริหารมาห-‘เนสโทโส’จฺจาทิ, อุปปตฺตฺยนฺตรมาห- ‘อถ เจ’จฺจาทิฯ

อญฺญมญฺญานุปการิตฺตาติ อญฺญมญฺญสฺส วิเสสนวิเสสฺสตฺเต นานุปการิตฺตา สปฺปธานตฺตาติ อตฺโถ, อถ ทฺวินฺนมฺปิ อปฺปธานตฺตํ กสฺมา น สิยา ตฺยาห- ‘อปฺปธานตฺเตปิ’จฺจาทิ, สกสกปฺปธานาเปกฺขาวนฺตานนฺติ สเกสเก ปธาเน อตฺตนิ อเปกฺขาวนฺตานํฯ อถ กุโต ทพฺพสฺเสว ปธานตฺตมสิตํ, น ตุ คุณสฺเสตฺยาสงฺกิย ญายมุปนิสฺสยติ ‘อถ เจ’ตฺยาทินาฯ ฉาโคตฺยโช วุจฺจเต, ตํ เสตวณฺณมาลเภถ มาเรยฺย, ผุสนํ วา กเรยฺยาติ อตฺโถ, อาปุพฺโพ ลภิ หิ มารเณ ผุสเน จ วตฺตเต, เทสนายนฺติ [โจทนายนฺติ โจทนาวากฺย (โปตฺถเก)] เวทวากฺเยติ อตฺโถ, กุโต ฉาคโต-ญฺโญ นาลพฺภเตจฺจาห- ‘น หิ’จฺจาทิฯ

ฉาคาภาเวติ เสตคุณยุตฺตสฺส ฉาคสฺสาภาเว, ปิฏฺฐปิณฺฑิมาลพฺภาติ เสตคุณโยเคน วิฏฺฐปิณฺฑิํ อาลมฺภ, น จ นาลมฺภเต ตสฺมา คุโณ อปฺปธานนฺติ อชฺฌาหริตพฺพํฯ

ปุน โจเทนฺโต อาห- ‘นนุ เจ’จฺจาทิ, อเถตฺยธิปฺปายมาสงฺกเต, อนิฏฺฐมาปาทยติ นีลสทฺเทปิ ปสงฺโค’ติ, กุโตจฺจาห- ‘โสปิหิ’จฺจาทิ, อิทํ วุตฺตํ โหติ- ‘‘อุปฺปลสทฺโท ชาติวาจี, น ตุ ทพฺพวาจี, ชาติ วิสิฏฺฐทพฺพวาจิตฺตา ยทิ ทพฺพวาจีติ วุจฺจเต, ตทา นีลสทฺโทปิ คุณวิสิฏฺฐ ทพฺพวาจิตฺตา ทพฺพวจนมาปชฺชตีติ อิเมสํ น โกจิ วิเสโส’’ติ, ปริหรนฺโต อาห ‘เนทมตฺถิ’จฺจาทิ, อปายิโน อปคนฺตาโร ทพฺพาติ คมฺยเต, กุโตจฺจาห- ‘สตีปิ’จฺจาทิ, อิติ การเณฯ

วิเสสนเมกตฺเถเนติ สิทฺเธปิ ปปญฺจตฺถํ ปริปฺผุฏตฺถญฺจ อุทาหรณพหุตฺตํ ทสฺเสตุํ ปาณินิเยหิ พหุํ สุตฺติตํ, สพฺพสฺเสตสฺส ปจฺจกฺขาตภาวํ ทสฺเสตุํ วุตฺติยมุทาหรณมตฺตํ ทสฺสิตํ, ตทิทานิ พฺยาขฺยาตุกาโม อาห- ‘ปุพฺพกาเล’จฺจาทิ, ฉินฺโนจ วิเสสนนฺตี สมฺพนฺโธ ‘‘ปุพฺพกาเลก สพฺพธุรปุราณนวเกวลานิ สมานาธิกรเณเน’’ติ (2-1-49) เต สเมตฺถ สุตฺตํ, ตตฺเถกาทีนํ วุตฺติยมุทาหรณานิ น ทสฺสิตานฺยุปลกฺขณโตว วิญฺญายนฺตีติ ทสฺเสตุมาห- ‘เอเก’จฺจาทิ, เอโก จ โส ปุริโสจาตฺยาทินา วิคฺคโห อุปลกฺขณตฺตาเยว จ ‘สตฺต จ เต อิสโย จ สตฺติสโย’จฺจาทิกญฺจ ทฏฺฐพฺพํฯ

อุปมียเต ปริจฺฉิชฺชเต-เนเนตฺยุปมานํ, อุปมียตีตฺยุปเมยฺยํ, เตสํ อุปมาโนปเมยฺยานํ สาธารโณ โย ธมฺโม สามตาเตน วิสิฏฺฐํ ยทุปเมยฺยํ, ตํ วจเนเนตฺยตฺโถ อุปมาโนปเมยฺยจฺจาทิ กสฺส, สมาโส ภวตีติ เสโส, การณมาห- ‘วิเสเส’จฺจาทิ, วิเสสาปริคฺคหาติ วิเสสนนฺเตฺยว สามญฺเญน ปริคฺคหา, เอวมฺภู ตสฺสาปีติ อุปมานรูปสฺสาปิฯ นนุ สตฺถีสทฺทสฺสสตฺถิยํ วุตฺติ สามาสทฺทสฺส ตุ เทวทตฺตาย, อโต พฺยธิกรณตฺตา กถเมตฺถ สมาโสจฺจาสงฺกียาห- ‘ยเท’จฺจาทิ, สมาโน ธมฺโม สามตฺตาทิ ยสฺส โส สธมฺโม, ตสฺส ภาโว สาธมฺมิยํ สามตฺตํ, ตสฺมา เทวทตฺตาตฺเถ วตฺตเต อุปจารวเสน, สามาสทฺโทปิ คุณวจโนปิ สามตฺตํ วตฺวา สทฺธาทิตฺตวเสนาเภโทปจาเรน วา เทวทตฺตายํ วตฺตเต, นนุ จ สามาสทฺทสฺส เทวทตฺตาภิธาเน จริตตฺถตาย สตฺถี คุเณน นิทฺทิฏฺฐาตฺยนิยตคุณปฺปตีติปฺปสงฺโค เนกคุณาธารตฺตา สตฺถิยาตฺยาสงฺกิยาห- ‘ยทิปิ’จฺจาทิฯ

อิหาติ นิทฺธารเณ, เอเตสํ คุณานํ มชฺเฌติ อตฺโถ, อิห วา สตฺถิยํ, สามคุณวนฺตตาย สามายาติ คมฺยเต, ปสิทฺธิวเสนาติ สตฺถิสามาตฺยตฺโรปมานํ สตฺถี, อุปเมยฺยา เทวทตฺตา, ปสิทฺธนฺตุปมานํ ภวติ นาปฺปสิทฺธํ… ปสิทฺธสาธมฺมิยา สาธฺยุ สาธนมุปมานนฺติ กตฺวา สตฺถิเยว สามงฺคุเณน ปสิทฺธา น เทวทตฺตา, ตสฺมา สามคุณปฺปสิทฺธิยาติ อตฺโถฯ

สาธฺยุเต อุปมียเตเนเนติ สาธนมุปมานํ, สาธฺยเต อุปธียเตติ สาธฺยมุปเมยฺยํ, ปสิทฺธสฺส สาธมฺมิยํ เตน, สาธฺยสฺสาปฺปสิทฺธสฺส กสฺสจิ สาธนํ สาธฺยสาธนํฯ ยตฺรตฺวิจฺจาทินา พหุลํวจนสามตฺถิยา สามญฺญวจเนเนว สมาสสพฺภาวํ วตฺวา อญฺเญนาสพฺภาวมุทาหรเณน ผุฏยิตุํ ‘ผาลา อิว ตณฺฑุลา’ตฺยาทิ อารทฺธํฯ

ตณฺฑุลสทฺโทติ อุปเมยฺยภูตตณฺฑุลสทฺโท, ตณฺฑุลตฺตมฺปิ วตฺวา ทพฺเพ ปวตฺโต สามญฺญวจโน นตุ ภวตีติ สมฺพนฺโธ, ทพฺเพติ ตณฺฑุลทพฺเพ ผาลทพฺเพ จฯ

อุปมาโนปเมยฺยสาธารณสูรตฺตาทิธมฺมวจนาปฺปโยเคติ อุปมาโนปเมยฺยานํ สาธารโณ โย วิสารทตฺตาทิธมฺโม ตพฺพจนสฺส ‘มุนิ อยํ สีโห วิย วิสารโท’ตฺยาโท วิสารทาทิสทฺทสฺสาปฺปโยเคติ อตฺโถ, เกสญฺจิติ เกสญฺจิ สทฺทานํ มชฺเฌ, วิเสสฺสตฺตเมว ผุฏยติฯ ‘ตถา เจ’ตฺยาทินา, วิเสสนวิเสสฺสานํ ยถิฏฺฐตฺตา นิจฺจํ สีหาทีนํ วิเสสฺสตาเยว วจนิจฺฉาติ ปุพฺพนิปาตตฺตาปฺปสงฺโคติ ภาโว, อุปปตฺยนฺตรมาห-‘วิเสสนสฺเสเว’จฺจาทิ, ยทิปิ สีโห วิเสสนเมว น วิเสสฺสํ, ตถาปิ พหุลาธิการา วิเสสนสฺสาปิ ปรนิปาโตติ ภาโวฯ

อถาตฺราปิ วิเสสนนฺเตว สมาสปฺปฏิปาทเน’มุนิ อยํ สีโหว วิสารโท’จฺจาโท สามตฺถิยโตว สมาสาปฺปสงฺเคปิ อุปมาโน ปเมยฺยานํ สาธารณวิสารทตฺตาทิธมฺมวจนาปฺปโยเค สติ ตปฺปสงฺคาภาวตฺถํ วจนมารพฺภนียนฺติ โจเทติ ‘นนุเจ’ตฺยาทินา, สามตฺถิยโตติ สามญฺญวจนปฺปโยเค สาเปกฺขตฺตา สมาสาปฺปสงฺโคติ สามตฺถิยํ ตสฺมาติ อตฺโถฯ สามญฺญปฺปโยคตฺถนฺติ สมาสวากฺเย สามญฺญวจนสฺส สูรตฺตาทิ(โน), อปฺปโยคตฺถํ, ตถา หิจฺจาทินา สามญฺญสทฺทปฺปโยเค สามตฺถิยโต สมาสาสพฺภาวา สุตฺตนฺตรสฺสานารพฺภนียภาวํ สาเธติฯ

วิเสสานนฺตพฺภาวาติ สามญฺญสฺส สมาเส อนฺโตภาเวปิ ติขีณตฺตาทิโต วิสิฏฺฐสฺส สูรสฺสาทิวจนียสฺส วิเสสสฺส สมาเส อนนฺโตคธตฺตา อปฺปสงฺโค สาเปกฺขมสมตฺถนฺติฯ

อเถติ ‘สจฺจเมต’นฺติอาทิํ ปรวจนมาสงฺกิย วทติ, เอวมาทิสิชฺฌนตฺถํ สมาโสติ (ญาปนตฺถํ) อารพฺภนียมฺภวตีติ สมฺพนฺโธฯ

ปธานสฺสาติ ‘รญฺโญปุริโส-ภิรูโป’เตตฺถ อภิรูปสาเปกฺขสฺส ปุริสสฺส วิเสสนตฺเตเนวา [วิเสสนํ เตเนวา (โปตฺถเก)] ปฺปธานํ, สมาสาวยวภูตํ ราชานํ ปติ วิเสสฺสภาเวนาวิผลิตสกตฺถตาย ปธานภูตสฺส ปุริสสฺสฯ อาทิสทฺเทน ‘ราชปุริสสฺส ทสฺสนียสฺส เคห’นฺติ สงฺคณฺหาติฯ

เอตฺถ หิ เคหมฺปติ วิเสสนภาเวนาปฺปธานตฺเตปิ ราชานมฺปติ ปธานภูตสฺส ปุริสสฺส สาเปกฺขสฺสาปิ สมาโส โหเตวฯ อิทญฺจญาปนตฺถํ วจนารมฺภปฺปโยชนญฺจ, การณมาห- ‘คมกตฺตา’อิจฺจาทิฯ

คมกตฺตาติ วิคฺคหวากฺยตฺถสฺส วุตฺติยมฺปตียมานตฺตา คมกตฺตํ ตสฺมา, นเจห คมกตฺตมตฺถีติ ‘มุนิ สีโหว สูโร’ตฺยตฺร ตุ วากฺยโต โยตฺโถ ปตียเต, นายํ ‘มุนิ สีโห สูโร’ตฺยโต คมฺยเตติ คมกตฺตํ นตฺถี-ติ อตฺโถ, ตถาหิ มุนิสีหสทฺเทเนโว ปมาโนปเมยฺยภาวนิมิตฺตสฺส วิสารทตฺตสฺส สภาเวเนโวปาทานโต วิสารทสทฺทสฺส เตน สมฺพนฺธาภาโวฯ

อปวคฺโค นิพฺพานํ, วากฺยเมเวติ เอวกาเรน พฺยวจฺฉินฺนมตฺถมฺปทสฺสยมาห- ‘วุตฺตินิวตฺเตตี’ติ พหุลาธิการโต วิญฺญายติ, นนุ จาตฺร วิเสสฺสภาวาสมฺภวาปฺปสงฺโคเยว วุตฺติยาติ โจเทติฯ ‘นนุเจ’ตฺยาทินาฯ

ปุณฺณตาพฺยภิจาราติ ปุณฺณตาสงฺขาตสฺส พาลาทิอวตฺถาวิเสสสฺส อวินาปฺปวตฺติโต พฺยภิจารี หิ วิเสสฺสมฺภวติ ยถา นีลตายุปฺปลํ, ปริหรติ ‘เนทมตฺติ’จฺจาทินา, มนฺตาณิปุตฺตานํ อเนกตฺตาติ เกวลํ มนฺตาณิยา ปุตฺโต ปุณฺโณเยวาติ อภาวา เตสํ พหุภาวโต, อตฺตโน อตฺตโน คหสฺส ปตโยติ คหปตีนํ พหุตฺตํ ปากฏเมวฯ

วุตฺติเยเวติ เอวกาเรน พฺยวจฺฉินฺนมตฺถมาห-‘วากฺยํ นิวตฺเตตี’ติฯ วิสิฏฺฐชาติวจนาติ วุตฺตํ กณฺหสปฺปชาติยา โลหิตสาลิชาติยา จ วิสิฏฺฐตฺตาฯ

ตจฺฉโก สปฺโปติ พฺยาขฺเยยมุปนิกฺขิปฺปโจทยมาห- ‘นนุ เจ’จฺจาทิฯ ตจฺฉกภาวานเปโตติ พาลยุวตฺตาทิสงฺขาตตจฺฉกภาวโต อพฺยาวุตฺโต, อตฺถินามเธยฺโยติ ตจฺฉโก นาม โกจิ ตนฺนาโม อตฺถิ, กิริยาสทฺโทติ ตจฺฉตีติ ตจฺฉโกติ เอวํ กิริยาย ปวตฺตินิมิตฺตตฺเตโนปาทินฺโน วฑฺฒกีวาจี ตจฺฉกสทฺโท, เอวํ มญฺญเต ‘‘ยถาวุตฺตนเยน วิเสสนวิเสสฺสสพฺภาวา สมาเสน ภวิตพฺพํ, ตถา สติ กิมิทํ ปจฺจุทาหรณํ กต’’นฺติฯ อตฺร เกนจิ น นามเธยฺยสฺเสตฺยาทิ โนปชายเตวาตฺเยตทวสานํ วุจฺจมานมนุทฺยตํ นิรากตฺตุกาโม อาห-‘โยปา เห’จฺจาทิฯ

อิมสฺสายมธิปฺปาโย ‘‘วุตฺตนเยน ตจฺฉกสทฺทสฺส กิริยา สทฺทสฺสาตฺถวิสยาเปกฺขายาภาวโต วิเสสฺสตฺตาภาวา ปจฺจุทาหรณมิทํ กต’’นฺติฯ

กสฺมา อยุตฺตมิจฺจาห-‘ยโต’จฺจาทิ, นามเธยฺยสฺส กิริยาวาจิโน จ อตฺถาภิธานสามตฺถิยํ ตุลฺยํ วา น วา, อวยวปฺปสิทฺธิยา สมุทายปฺปสิทฺธิ พลวติ วา นเวตฺเยตํ วิจาเรตุํ ยโต นาธิกตนฺตฺยตฺโถ, กิญฺจรหิ อธิกตนฺตฺยาห- ‘อปิตฺวิ’จฺจาทิ, ตจฺฉกสทฺโทเนกตฺถวุตฺติ นาเนกตฺโถติ วิจาเรตุมธิกตนฺติ โยชนาฯ

เอวํ มญฺญเต- ‘‘วิเสสนวิเสสฺสภาวจินฺตายํ สทฺทานมตฺถาภิธานสามตฺถิยจินฺตา น ยุชฺชเต ‘สติ สมฺภเว พฺยภิจาเร จ วิเสสนํ สาตฺถกํ โหตี’ติ วิเสสนํ มคฺคียเต, นาสมฺภเว นาพฺยภิจาเร ยถา สีตํ (หิมํ) อุณฺโหคฺคีติ, ตสฺมา สมฺภวพฺยภิจารจินฺตา วิเสสนวิเสสฺสภาวจินฺตายมุปยุชฺชตีติ ตจฺฉกสทฺโท-เนกตฺถวุตฺติวา น เวตฺเยตเทว วิจาเรตุมธิกตนฺติ กตฺถจิปิ วิเสสนวิเสสฺส สพฺภาเว สมาโส โหเตวา’’ติ, ยทิปิ นามเธยฺยกิริยาวาจีนมตุลฺยมตฺถาภิธานํ สมุทายปฺปสิทฺธิยา จ พลวติตฺตํ, ตถาปิ วกฺขมานนเยน สมาสสพฺภาวา น กาจิ หานีติ ทสฺเสตุมาห- ‘เอตฺถ จา’ติอาทิฯ

เอตฺถจาติ เกจิ ปกฺเข จ, กญฺจิ ปีฬมาวหตีติ สมฺพนฺโธ, กุโตจฺจาห ‘ตถาหิ’จฺจาทิฯ

เอวํ มญฺญเต- ‘‘ยทีปิ สมุทายปฺปสิทฺธิยา สติ กิริยาสทฺทตฺถวิสยาเปกฺขา โนปชายเต, ตถาปิ นามเธยฺยสฺเสว ตจฺฉกสทฺทสฺสาปฺยเนกตฺถวุตฺติตฺตมตฺเถว… สปฺปวิเสเส มนุสฺเส จ ตนฺนามเก นามเธยฺยสฺส ตจฺฉกสทฺทสฺส ปวตฺติสพฺภาวา(ติ) วิเสสนวิเสสฺสสพฺภาวโต สมาสปฺปสงฺโค ตทวตฺโถ เยวา’’ติ, น เกวลํ สปฺปวิเสสสฺเสว ตจฺฉกสทฺโท นามเธยฺยมปิตุ มนุสฺสานมฺปีติ ปิสทฺทตฺโถฯ ตจฺฉกสทฺทสฺสาเนกตฺถวุตฺติตฺเตปิ น สมุทายปฺปสิทฺธิยา อวยวปฺปสิทฺธีพาธาติ ทสฺเสตุมาห- ‘นจา’ติอาทิฯ โจ-วธารเณ, กุโตจฺจาห ‘กิริเย’จฺจาทิฯ กเมนตฺถปฺปสิทฺธีติ ยํ, เอตมฺปน สกฺกา วิญฺญาตุนฺติ โยชนาฯ

ยนฺติ ยํ ปสิชฺฌนํ, กเมนาติ พาธาภาวโต อนุกฺกเมนฯ เอวญฺเจติ อิมินา นเจตฺยาทินา วุตฺตํ ปจฺจามสติ… กิมฺปฏิวิหิตํ สิยา ปริหฏํ สิยาติ อตฺโถ, อิติ อิมินา การเณน ‘ตจฺฉโก สปฺโป’ติ ปจฺจุทาหรณํ น ยุตฺตํ… ตจฺฉกสปฺโปติ สมาสสพฺภาวโตติ อธิปฺปาโย, เนทเมวมิจฺจาทินา ปริหรติ, ยทา จรติ ยถา วุตฺเตน วิเสสนวิเสสฺสภาวสมฺภโว, ตทา กถํตฺยาห- ‘ยทา วิเสสเน’จฺจาทิฯ ตทาปิ กถํ วากฺเยน ภวิตพฺพมิจฺจาห- ‘อิทญฺเจ’จฺจาทิฯ พหุลํวจนโตเยวาติ อธิปฺปาโยฯ

อญฺญสฺสาติ กมฺมนิ สมฺพนฺธวจนิจฺฉายํ ฉฏฺฐีฯ อวจฺเฉทกตฺตาติ เอตฺถ กตฺตุนา ภวิตพฺพนฺติ กาฬสฺสาติ กตฺตริ ภาวโยเค ฉฏฺฐิยา อชฺฌาหริตพฺพํฯ ปตฺตาปนฺเนหิ ทุติยนฺตสฺส ชีวิกมฺปตฺโต ชีวิกา ปนฺโนติ สมาโส ‘การกํ พหุล’’นฺเตว (จํ-2-2-19) วิหิโต ทุติยนฺเตน ตุ เตสํ สมาสตฺถํ สุตฺตนฺตรํ กตํ ปเรหิ, อตฺถญฺจ เตสมิตฺถิลิงฺคานมฺปิ สมาเสเนว, การนิวตฺติยา, ตถา มาโส ชาตสฺสาติ วิคฺคเห ปริมาณิวาจินา ฉฏฺฐิยนฺเตน ปริมาณวจนานํ กาลสทฺทานํ, ตทาห- ‘ปตฺตาปนฺนาน’มิจฺจาทิ, ปริมาณํ มาสาทิ ปริจฺเฉโท ตมสฺสตฺถีติ ปริมาณี ชาตาทิฯ

เอตฺถ หิ มาโส ปริมาณํ ปริจฺเฉทกตฺตา, ชาโต ปริมาณี ปริจฺเฉชฺชตฺตา, ปตฺตา ชีวิกาเนนาติ [ปตฺโต ชีวิกนฺติ ปาเฐน ภวิตพฺพํ] วจนิจฺฉายํ โย-ตฺโถ โส- ญาปทตฺถสมาเสปฺยตินฺโน วจนิจฺฉาเภทมนฺตเรนาติทสฺเสตุํ ‘อญฺญปทตฺเถ ภวิสฺสตี’ติ ยํ วุตฺติยํ วุตฺตํ, ตํ พฺยาขฺยาตุกาโม อาห- ‘วาเนกญฺญตฺเถ อิจฺเจวา’ติอาทิฯ อญฺญตฺถ สมาเส กเต สพฺพตฺถ ‘‘อิตฺถิยํ ภาสิเต’’จฺจาทินา (3-67) ปุมฺภาโวฯ มาโส ชาตสฺสาติ วจนิจฺฉายํ โย-ตฺโถ, โส-ญฺญตฺถสมาเสปฺยภินฺโน วจนิจฺฉาเภท มนฺตเรนาติ ทสฺเสตุมาห- ‘ยสฺส ชาตาทิโน’จฺจาทิฯ

ชาตสทฺทสฺสตฺถมาห สมฺปนฺโนติ, สมฺปุณฺโณตฺยตฺโถ, อิมินา จ มาโส ชาโต-สฺสาติ วิคฺคหสฺส อตฺโถ ทสฺสิโต, อญฺญถาติ ยทิ มาโส ตสฺส อญฺญปทตฺถสฺส ชาตาทิโน สมฺปุณฺโณ น ภาตีติ อตฺโถฯ ตฺตตฺตวนฺตูนํ นิฏฺฐาสญฺญํ วิธาย ตทนฺตสฺสญฺญตฺถสมาเส ‘‘นิฏฺฐา’’ติ (2-2-36) สุตฺเตน ปุพฺพนิปาโต วุตฺโต, ตทาห- ‘นเจ’จฺจาทิ, ปุพฺพนิปาตปฺปสงฺโค นจ สิยาติสมฺพนฺโธ, กุโตจฺจาห- ‘ชาติ’จฺจาทิฯ เกสญฺจิติ วากฺยการมาห, นจ ยุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ, การณมาห- ‘วิเสสน’เมจฺจาทิ, ตถาหิจฺจาทินา วิเสสนสฺส สาตฺถกตฺเต สมาสพฺภาวมภาเว จาภาวํ สาเธติ… ฉฏฺฐีสมาเส ‘สติ สมฺภเว พฺยภิจาเร จ วิเสสนสฺส สาตฺถกมฺภวตีติ วิเสสนสฺส สาตฺถกตฺตาฯ

อวจเนปีติ นิยมวจเน (อ)สตีปิ, ฉฏฺฐีสมาสปฺปสงฺโค จรหิ วุตฺตนเยน พฺยวจฺเฉชฺช พฺยวจฺเฉทกตฺตาภาเวน วิเสสนานตฺถกฺยา น ภเวยฺย เจ วากฺเยนาปิ น ภวิตพฺพนฺติ อาห- ‘วากฺยํ ตฺวิ’จฺจาทิฯ อยมฺปน วิเสสนสมาโส ปเรหิ กมฺมธารโยติ ญายติ… ยถา กมฺมํ กิริยํ ปโยชนญฺจ ธาเรติ เอวมยํ สมาโส กมฺมมิว ทฺวยํ ธารยตีติฯ

12. นญ

เอตฺเถวาติ ‘‘ฏ นญฺสฺส’’อิติ (3-74) สุตฺเตเอวฯ ปามนปุตฺโตติปามา กุฏฺฐวิเสโส อสฺส อตฺถีติ ปามสทฺทา ‘‘ทิสฺสนฺตญฺเญปิ ปจฺจยา’’ติ (4-120) นปฺปจฺจโย, ปามนสฺส ปุตฺโต, ยทิ เหตฺถ ญกาโร วิเสสนตฺโถ น กรีเยถ, ตทา ‘‘ฏ นสฺสา’’ติ สุตฺตํ กรีเยถ, ตถา จ สตฺยุตฺตรปเท ปรโต ปามนสทฺเท นการสฺสาปิ โฏ