10. อมา

โสเจกตฺถีภาโว วิสิฏฺโฐ-ภิมโตติ สมฺพนฺโธ, มุหุตฺตนฺติ อจฺจนฺตสํโยเค ทุติยา, ปาทิสมาสํ กตฺวาติ อาสทฺทสฺส หรสทฺเทน วุตฺติสทฺเทน [วุตฺติปเทน (ปญฺจิกา)] กิริยาขฺยาปฺยเตติ อสตฺยุปเสจนาทิกิริยายํ สงฺขารกํ สงฺขาริยํ วา น ภวติ, อตฺถิเจห ตทุภยํ, ตโต เตสํ สมฺภวาเยว สมาสนฺโตภูตกิริยา คมฺยเตติ มญฺญเต, ตถาหิ ทธิโภชนํตฺยาโท วุตฺเต อธฺยาทิโน สงฺขารกตฺตํ โภชนาทิโน จ สงฺขาริยตฺตํ ปตียเต, น โจปเสกาทิมนฺตเรน สงฺขาริยสงฺขารกภาโว-ตฺถีติ สามตฺถิยาเยวุปเสกาทิปฺปตีติฯ

ตทเปกฺขายาติ คมฺมมาโนปเสจนาทิกิริยาเปกฺขายฯ ปาณินิเยหิ อตฺเถน ‘เอตสฺสิท’นฺติ อตฺเถ นิจฺจสมาโส-ภิมโต สพฺพลิงฺคตา จ, ตถา วจนาภาวมิห มนสิกตฺวา ‘กถ’มิจฺจาทินา วุตฺติ ยํวุตฺตํโจทกวจนมาหริตฺวา ตตฺถาธิปฺปายํวิวรติ ‘เอวมญฺญเต’จฺจาทินา, วิธานํ กตนฺติ เอวมญฺญเตติ สมฺพนฺโธ, ตตฺเถจฺจาทินา อญฺญ ปทตฺเถ ภวิสฺสตีตฺเยตฺถาธิปฺปายํ วิวรนฺโต นิจฺจสมาสตํ สพฺพลิงฺคตญฺจ ปฏิปาทยติ, วากฺยนิวตฺติสิทฺธาเยวาติฯ

อตฺถสทฺเทนาวคตตฺถตาย เอตสฺสาติ วตฺตุมยุตฺตนฺติ ‘เอตสฺส อตฺโถ’ติ วากฺยนิวตฺติ สิทฺธาเยว, กถญฺจิปิ จตุตฺถฺยนฺตา ภินฺนตฺถสฺส สมาเส กเตปิ ตตฺถ วิโรธมาห- ‘จตุตฺถฺยนฺตสฺเส’ตฺยาทิฯ

วจนมฺปีติ ‘‘อตฺเถน นิจฺจสมาโส สพฺพลิงฺคตาจ’’อิติ (3-1-36) วากฺยกาเรน ปติฏฺฐิตวจนมฺปิ, ปาณินียานํ ‘เอตสฺส อิท’นฺติ อตฺเถ สมาเส กเต โย-ตฺโถ สมฺปชฺชติ, อญฺญตฺถสมาเสปิ โสเยวตฺโถติ ทสฺเสติ ‘โย’ อิจฺจาทินา, อนุปาทาปรินิพฺพานนิมิตฺตํ วายาโมจฺจาทินา โยเชตพฺพํ… ตํนิมิตฺตตฺตา วายามาทีนํ, เตสํ กถาทีนนฺติ เอตฺถ เตสํ วายามาทีนนฺติ วตฺตพฺพํ… วายาโมตฺยาทินา วุตฺตตฺตา โส จ ตนฺนิมิตฺตํ โหเตว, อยเมตฺถาธิปฺปาโย ‘‘เอตสฺส อิทนฺติ วากฺเย อตฺเถน สมาเส สพฺพลิงฺคตา จ ‘เอตทตฺโถ เอตทตฺถา เอตทตฺถ’นฺติ วายามาทโย จ สมาสตฺถา โหนฺติ, เอตํ อนุปาทาปรินิพฺพานมตฺโถ ปโยชนเมตสฺส เอติสฺสา เอตสฺสาติ อญฺญปทตฺเถปิ เอสํ ปทานํ โสเยวตฺโถติ นาตฺถเภโท’’ติฯ

อิทญฺจ ‘‘อวิปฺปฏิสารตฺถานิ โข อานนฺทํ กุสลานิ, อวิปฺปฏิสาโร ปาโมชฺชตฺถาย…เป.… วิมุตฺติญาณทสฺสนํ อนุปาทาปรินิพฺพานตฺถาย เอตทตฺโถ วายาโม เอตทตฺถา กถา เอตทตฺถา มนฺตนา เอตทตฺถํ โสตาวธาน’’นฺติอาทิ (ติกงฺคุตฺตร, อานนฺทวคฺค) ปาฬิํ นิสฺสาย วุตฺตํฯ

ปาณินิเยหิ ‘‘กตฺตุกรเณ กิตนฺเตน พหุล’’นฺติ (2-1-32) กิตนฺเตน ตติยาสมาสวิธานา ตตฺเถว พหุลคฺคหเณน ‘คามนิคฺคตา’ทีสุ สมาโส วุตฺโต, เตเนตฺถานฺโตทาหรณานํ ทฺวินฺนมธิกตฺตํ, สมาสาภาโว-ภิมโตติ ปาณินีเยหิ ‘‘ปูรณคุณสุหิตตฺถสทพฺยยตพฺพสมานาธิกรเณเน’’ติ (2-2-11) สุตฺเต คุณ อิติวจเนนาภิมโต, สทิติ สญฺญา เตสํ นฺตมานานํฯ

โส กถนฺติ อิห ‘ภาวติตฺตตฺเถหี’ติ ภาวปฺปจฺจยนฺเตเนว สมาสปฏิเสธวิธานา ‘พฺราหฺมณสฺส สุกฺกา’ อิจฺจาโท โส สมา สปฺปฏิเสโธ กถํ สิชฺฌตีติ อตฺโถฯ

คุณตฺตนิเยวาติ คุณสภาเว เอว, อภิมโตติ วาตฺติกการสฺสาภิมโต ‘‘ตทวฏฺเฐหิ จ คุเณหี’’ติ, ตสทฺเทนาสฺส คุณสฺส ปรามาโส ตสฺมิํเยว คุเณ อวติฏฺฐนฺตีติ ตทวฏฺฐา, คุเณเยว คุณาติฏฺฐนฺติ น กทาจิปิ โสยมิตฺยเภทา ทพฺพวุตฺตโย สุกฺกาทโย วิย เต ตทวฏฺฐา คุณา คนฺธาทโย, ตทวฏฺฐิเตหิ คุเณหิ ฉฏฺฐี สมสฺสเตติ วตฺตพฺพนฺติ อตฺโถฯ

อาภิมโตติ ‘‘ปูรณา’’ทิสุตฺเต อพฺยยคฺคหเณน, เทวทตฺตสฺสาติ ฉฏฺฐิยา คุรุมฺหิ สาเปกฺขตฺเตปิ คุรุสทฺทสฺส สมฺพนฺธิสทฺทตฺตา สกตฺเถ [วากฺเย] วิย วุตฺติยํ พฺยเปกฺขา-ยาหานิโต วุตฺติสพฺภาวํ วจนนฺตเรน สาเธตุมาห- ‘ตถาจาหู’ติฯ

สาตฺเถวาติ สกตฺเถ วิย, อสฺสาติ สมฺพนฺธิสทฺทสฺส, สามตฺถิยํ คมกตฺตญฺจตฺถีติ ปทานมญฺโญญฺญาเปกฺขาลกฺขณํ สามตฺถิยํ สามตฺถิยาภาเวปิ วิคฺคหวากฺยตฺถสฺส คมกตฺตํ วา อตฺถีติ อตฺโถ, คุรุโน กุลํ ทาสสฺส ภริยาติ วิคฺคโห, อถาตฺร พฺราหฺมณสฺส อุจฺเจ’อิจฺจาโท สามตฺถิยํ คมกตฺตํ วา นตฺถีติ กุโต-วสิตํ, เยน ตทาภาวาตฺร สมาสาภาโว วณฺณียเตจฺจาห-‘สามตฺถฺยาทิโนตฺวิ’จฺจาทิฯ

สมาสาภาโว-ภิมโตติ ‘‘ปูรณา’’ทิสุตฺเต สมานาธิกรสฺสาปิ อุปาทานโตฯ เสหีติ อตฺตนิเยหิ, นาภิมโตติ ‘‘จยุตฺเตหิ เสหิ อสมาสิเตหิ ฉฏฺฐีสมาสปฺปฏิเสโธวตฺตพฺโพ’’ (วา) ตฺยเนน, ปุถคตฺถตาย [ภินฺนตฺถตายํ-วุตฺติ] มิจฺจสฺสวิวรณํ ควาทีนมสมาเสติ, เอวมสฺสาทีนํ สมาเสนาลนฺติ สมฺพนฺโธฯ

โยคีนนฺติ อิตรีตรโยคีนํ, อเนเนตเรตรโยคจตฺถสมาสํ วทติฯ วุตฺติโหตีตฺยสฺส วิวรณํ ฉฏฺฐีสมาโส ภวตีติ, เอกตฺถีภาเวอิจฺจสฺส วิวรณํ ควาทีนญฺจ จตฺถสมาเส สตีติฯ

รุฬฺหิตฺตาติ สมาสสฺเสว กีฬาวาจกตฺเตน ชีวิกาย จ ปจฺจาย กตฺเตน ปสิทฺธตฺตา, น วากฺยสฺสาติ ‘อุทฺทาลปุปฺผภญฺชิกา’ตฺยาโท รุฬฺหีวเสน นิจฺจสมาโส ภวิสฺสตีติ ตตฺร กิํ วจเนเนติ มญฺญเต, สรสิ รุฬฺหนฺติ วิคฺคโหฯ

อยมฺปน อมาทิสมาโส กมฺมธารยทิคุสมาสาติ สพฺเพปิ ปเรสํ ตปฺปุริสสทิสตฺตา ตปฺปุริสา, ยถา หิ ตสฺส ปุริโส ตปฺปุริโสติ อุตฺตรปทตฺถปฺปธาโน, ตถา เต สิยุํ, สงฺขฺยาปุพฺพตฺต นปุํสกตฺตสงฺขาเตหิ ทฺวีหิ ลกฺขเณหิ คจฺฉติ ปวตฺตตีติทิคุฯ

11. วิเส

กินฺตํ วิเสสน มิจฺฉาห-‘ยมิ’จฺจาทิ, ยํ อวตฺถาปยติ ตํ วุจฺจตีติ สมฺพนฺโธ, กินฺตํ วิเสสฺสมิจฺจาห-‘ยทเนเก’จฺจาทิ, ยํ อวตฺถา ปียเต ตมภิธียเตติ สมฺพนฺโธ, นนฺเวกตฺเถเนตฺยุจฺจมาเน วิเสสฺเสเนติ กถมวคมฺยเต, ยโต เอวํ วิวริตวา ตฺยาสงฺกิยาห- ‘ยทิปิ’จฺจาทิฯ