อตฺถาภาเวอิตฺยตฺถคฺคหณํ อิตเรตราภาเว ธมฺมาภาเว จ มา สิยาติ, อโตเยว โจจฺจเต ‘อเถตเรตราภาเว’อิจฺจาทิ, อิตรสฺมิํ อิตรสฺส อภาโว อิตเรตราภาโว, โค อสฺโส น ภวตีติ หิ อตฺถนฺตรตฺตํ นิเสธียเต, น วตฺถุภาโว, พฺราหฺมโณ น ภวตีตฺยตฺรปิพฺราหฺมณตฺตธมฺโม นิเสธียเต, น วตฺถุภาโว, ปรตฺตาติอาทินา วิปฺปฏิเสธ วิสยมาหฯ

อติกฺกมาภาเวตี เอตฺถ อติกฺกมาติ ปญฺจมิยา อสมาสนิทฺเทโสติ อาห- ‘อติกฺกมา’ติ, น ปนุปฺปนฺนสฺส ปจฺฉาติ อิมินา อติกฺกมาภาโว นาม อุปฺปนฺนสฺส ปจฺฉา อภาโวติ ทสฺเสติฯ

นิตฺติณนฺติ อุตฺตรปทตฺถปฺปธาโน-สงฺขฺยสมาโสฯ สมฺปติสทฺทสฺส สามญฺญวจนตฺเตปิ อิธาธิปฺเปตํ กาลํ ทสฺเสตุมาห- ‘อุปโภคสฺเส’’จฺจาทิ, อุปโภโค กมฺมสาธโน ลหุปาวุรณสฺส นายมุปโภคกาโลติ วิคฺคโห, (อติ) ลหุปาวุรณนฺติ รูปสิทฺธีติ ทสฺเสตุํ ลหุปาวุรณสฺสาติอาทิ วุตฺติยํ วุตฺตํฯ

โยคฺคํ รูปนฺติ วิคฺคเห อนุรูปํ, นนุ จาตฺร นิจฺจสมาสตฺตาสปทวิคฺคเหน ภวิตพฺพํตฺยาสงฺกิยาห-‘วิจฺฉาย’มิจฺจาทิ, อนุสทฺเทน หิ โยเค วิจฺฉายํ ‘‘อนุนา’’ติ (2-10) ทุติยา วิธียเต, วากฺเยเยวาสฺส จ ปโยโค นาญฺญตฺเรติ วากฺยมฺปิ ภวตีติ มญฺญเตฯ สกิขีติ เอตฺถาปิ ‘‘อกาเล สกตฺเถ’’ติ (3-81) สหสฺส โสฯ

สทิโส กิขิยาติ เอตฺถ กิขิยา ปสิทฺธภูตาย สาธิยสฺส สาธนภาเวน คหิตาย สธมฺมตฺเตน โกจิ สาธิโย สทิโสติ วุตฺโตติ กิมิธ สทิโส อปฺปธานํ [ปธานเมวาติ อตฺโถ] ตถา สติ ปุปฺปปทตฺถปฺปธาเนนาสงฺขฺยสมาเสน สกิขีติ เอตฺถ น ภวิตพฺพนฺติ อาห-‘นนุเจ’ตฺยาทิ, กิขิยาติ สมฺพนฺเธ ฉฏฺฐี, เอตฺถ ปน สทิสตฺตสฺส กิขียา-ปฺปฏิพทฺธตฺตาปฺปธานตฺตํฯ เนตทตฺถีติอาทินา ยถาวุตฺตํ โจทนํ ปริหรติฯ

ยถา เทวทตฺโตติ เอตฺถ ยทิ สมาโส ภเวยฺย, เทวทตฺเตน สทิโส ยถาเทวทตฺตนฺติ ภเวยฺย, ปฏิสิทฺธตฺตา ปน (น) สมาโสติ, กิขีติ มกฺกฏสฺสาภิธานํฯ เชฏฺฐานุกฺกเมนาติ วุตฺตตฺตา อนุเชฏฺฐนฺติ ตติยนฺตตา คมฺยเตฯ จกฺเกน ยุคปทิ สจกฺกํฯ

4. ยาวาวธารเณ

อมตฺตานํ ยตฺตโก ปริจฺเฉโท ยาวามตฺตํฯ

5. ปยฺยปาพหิติโร ปุเรปจฺฉาวาปญฺจมฺยา

ปญฺจมฺยาติ กสฺมา วุตฺตํ นนุ อวุตฺเตปิ ตสฺมิํ วกฺขมานนเยน ปญฺจมฺยนฺตตฺตา ปญฺจมฺยนฺเตเหว สมาโส วิญฺญายตีตฺยาสงฺกิยาห‘ยทิปิ’จฺจาทิฯ ตถาปิจฺจาทินา ปริหรติ, โหตุ กามํ ‘ปริปพฺพตํ วิชฺโชตเต’ติ ทุติยานิเสธาย, อญฺญตฺร กถนฺติ อาห ‘อิห เจ’ตฺยาทิฯ

อาจตฺตาโร วาติ อาสทฺโท วากฺเย, สรเณ วา, คาโม พหิ ติฏฺฐตีตฺยตฺโถ, ปุรโต คามมฺปสฺสาติ วทนฺโต ปุเรตฺยตฺถปฺปฆาโนยนฺนิทฺเทโส, นสรูปปฺปธาโนติ ทสฺเสติ, อภิมุเข คามมฺปสฺสาตฺยตฺโถฯ อวุตฺตานเมตานฺยุปลกฺขณานิ, ตสฺมา ‘ติโร คามมฺปสฺสา’ติปิ วุตฺตํ โหติ, ติริยโต คามมฺปสฺส, ปจฺฉโต คามมฺปสฺสาติ อตฺโถฯ

อปสทฺทโยเค นิจฺจปญฺจนฺตสฺส วิกปฺเปน สมาสวิธานาวาภวเนโนทาหรณํ ทินฺนํ (เอตฺถ) ปญฺจมฺยาติ ปโยชนาภาเวปิ อญฺญทตฺถํ กริยมานมิหาปฺยตฺถวนฺตํ โหติฯ

6. สมี

‘‘อนุ ยํ สมยา’’ติ (2-1-15) จ ‘‘ยสฺส จายาโม’’ติ (2-1-16) จ ปาณินิโน วจนทฺวยํ, อยเมเตสมตฺโถ ‘‘ยสฺส สมยา สมีปวาจี อนุสทฺโท, เตน สห สมสฺสเตติ จ, อนุ ยสฺสายามวาจี, เตน สฺยาทฺยนฺเตน สห สมสฺสเต’’ติ จฯ วตฺถุโต ตุ สามีปฺยายามวนฺตานมนิทฺเทเสปิ สามตฺถิยา ตทากฺเขโปติ ทสฺเสนฺโต อาห-‘สมีปายามาน’มิจฺจาทิฯ

สมฺพนฺธิตฺตาติ สมฺพนฺธิสทฺทา สกตฺถมิว นิยตปฏิโยคินมากฺขปนฺติ… เตน วินา เตสํ สกตฺถาภาวาฯ อายาโม ทีฆตา, ‘‘ยสฺส สมีปายาเมสฺวนุ’’ติ ยถาวุตฺตสุตฺตทฺวยมากฺเขเปนุปทิสติ, วนสฺส สามิปฺยมนุวนํ, ‘‘อสงฺขฺยํ วิภตฺติสมฺปตฺติสมีป’’ อิจฺเจว (3-2) สิทฺเธปุน สมีปคฺคหณํ วิกปฺปตฺถํ, เตน วนสฺสานุติ วากฺเยนาปิ ภวิตพฺพํฯ