เมนู

โสเยวายนฺตฺยชฺฌวสาโย-นฺวโย, โสเยวายํ ราชสทฺโท โย วากฺยตาเล ทิฏฺโฐติ โวหารีนเมกตฺตาวสาเยนาสตฺยปิ (ราชสทฺทสฺส)ตฺเถ ปุริสสฺส วิเสสนมฺภวิสฺสตีติ ภาโว, เอตฺเถว ทิฏฺฐนฺตมาห- ‘ยเถ’จฺจาทิฯ

2. อสํ

อพฺยยนฺติ ยทญฺเญสํ ปสิทฺธนฺติ ลิงฺควจนเภเทปิ พฺยยรหิตตฺตา อุปสคฺคนิปาตานํ ปเรหิ อพฺยยสญฺญากรณโต อพฺยยนฺติ ปเรสํ ปสิทฺธํ, เตสนฺตฺวยํ สมาโส อพฺยยตฺถปุพฺพงฺคมตฺตา อนพฺยยํ อพฺยยมฺภวตีติ อพฺยยีภาโว ปสิทฺโธ, อสงฺขฺยสฺส สุตตฺตา ตสฺเสว วิภตฺยตฺถาทโย วิสยภาเวน วิเสสนานีติ วิญฺญายนฺตีตฺยาห- ‘อสงฺเขฺย’จฺจาทิ, อิมินา เนเมสมาสตฺถาติ ทีเปติฯ

ตาวสทฺทสฺส กมวุตฺติยํ โย-ตฺโถ สมฺปชฺชเต ตมาห- ‘วิภตฺย’จฺจาทิ, วิภตฺยตฺเถ อุทาหริตฺวาติ วิภตฺยตฺถวิสเย วตฺตมานสฺสาสงฺขฺยสฺส อิตฺถิสทฺเทน สมาสมธิตฺถีติ อุวาหริตฺวา, นิจฺจยมาสาน มวิคฺคโห, อสกปทวิคฺคโห วา ยุตฺโต, อญฺญถา อนิจฺจตาปตฺตีตฺยาห- ‘นิจฺจสมาสตฺตา’อิจฺจาทิฯ

อสกปเทน อนตฺตนิยปเทน อญฺญปเทน วิคฺคโห อสกปทวิคฺคโห, เตน, เอตฺถ หิ ยถา กุมฺภสฺส สมีปํตฺยญฺญปทวากฺเย สมีป สทฺเทนุปสทฺทวจนียสฺส วุตฺตตฺตา อุปสทฺโท นปฺปยุชฺชเต, ยถา อิตฺถี สูติ เอตฺถาธิสทฺทวจนียสฺสา (ธา)รตฺถสฺส สตฺตมิยา วุตฺตตฺตา นาธิสทฺโทติ ‘อิตฺถีสู’ติ อญฺญปทวากฺยํ วุตฺตํ, กถาปวตฺตาติ ตฺวาเธยฺโย ปทสฺสนํ, เอวํ สพฺพตฺโถนฺเนยํ, อสกปทวิคฺคเหนาตฺโถว วุตฺโต,

อธิสทฺทสฺส ปน ปุรโตวฏฺฐิตสฺสาธาเร วตฺตมานสฺส ตํสมานาธิกรเณน สตฺตมฺยนฺเตนิตฺถิสทฺเทน สห สมาโสติ ทสฺเสตุมาห-‘อธิสทฺโท’จฺจาทิฯ

สฺยาทิโลโปติ อธิสทฺทโต อิตฺถิสทฺทโต จ ปเรสํ สตฺตมี พหุวจนานํ โลโปติ อตฺโถฯ อตฺต (ภาว) สมฺปตฺตีติ สรีรสมฺปตฺติ อธิปฺเปตาติ พฺรหฺมสทฺทสฺส สรีรํ อตฺโถติ อาห- ‘พฺรหฺมํ สรีรนฺติ, กตฺถจี อุตฺตรปทตฺถปฺปธานตฺตาวาสงฺขฺยสมาสสฺส ‘สมฺปนฺนํ พฺรหฺม’นฺติ วิคฺคโห วุตฺโตฯ

สมาสวิภตฺติยาติ สมาสโต อุปฺปนฺนวิภตฺติยา, สกโล ปเทสสกโล, ปริคฺคหาเปกฺขาติ อภฺยุปคมาเปกฺขายาติ อตฺโถ, อภฺยุปคเมปิ หิ ปริคฺคหสทฺโท–

สปเถ ปริวาเร จ, มูลาภฺยุปคเมสุ จ;

รวิมฺหิ ราหุคหิเต, ทาเรสุ จ ปริคฺคโห’’ติ นิฆณฺฏุฯ

สกลสฺส ภาโว สากลฺยํ-สกลสทฺทปฺปวตฺตินิมิตฺตํ, ตมฺปน นิสฺเสส [มตนิสฺเสส (โปตฺถเก)] คฺคหณา ปุถุ ภวตีตฺยาห- ‘อเสสคฺคหณ’นฺติ, ติณานํ สากลฺยนฺติ วิคฺคโห, ติณสทฺเทน หิ ติณสหิตานิ คหิตานิ, เตเนว วกฺขติ พฺยติเรกนเย- ‘ตํ สพฺพํ ติณสหิตมชฺโฌ- หรตี’ติ, สติณมชฺโฌหรตีเตตฺถาธิปฺปายตฺถ มาห-‘ยาวา’ติอาทิฯ

ติณสทฺโท อุปลกฺขณํ เสสา-นชฺโฌหาริยานํ, เตนาห ‘ติณาทิกมฺปี’ติฯ ปริคฺคหาเปกฺขายนฺตภูตสฺส คหณตฺถํ ‘‘อพฺยยํ วิภตฺติสมีปา’’ทิสุตฺเต ‘สาคฺยธีเต’ติ นิปฺผาทนตฺถมนฺตวจน มุทาหตมฺปาณินินา, ตมฺปิ สากลฺเยเยวาหริตุํ [สากลฺเลโนทาหริตุํ] สาคฺยธีเตตฺยูทาหฏนฺติ ทสฺเสตุํ ‘ตโต’ตฺยาทิ วุตฺตํฯ

ตโตติ ยโต สกลสกเล น วตฺตติ, ปริคฺคหาเปกฺขาย สมตฺติยา อนฺตโต สกาสา สากลฺยํ น ภิชฺชเตติ สมฺพนฺโธ, สมตฺถิยมฺปิ อนฺเต อุทาหรณนฺติ เสโสฯ

อคฺคิปริยนฺตนฺติ อคฺคิอตฺโถ คนฺโถ ตาทตฺถิยา อคฺคิ, โสปริยนฺโต-สฺส อชฺเฌยสฺสาติ อคฺคิปริยนฺตํ, ยตฺตกสฺสาชฺเฌยสฺส ปริคฺคโห, ตสฺส อคฺคิ ปริยนฺโต, อคฺคินา ปริยนฺตภูเตน สหิโต สกโลติ วิคฺคโห, อคฺคิโน สากลฺยนฺติ วาฯ

สทฺทิกานนฺติ พฺยากรณญฺญูนํฯ

อตฺถาภาเวอิตฺยตฺถคฺคหณํ อิตเรตราภาเว ธมฺมาภาเว จ มา สิยาติ, อโตเยว โจจฺจเต ‘อเถตเรตราภาเว’อิจฺจาทิ, อิตรสฺมิํ อิตรสฺส อภาโว อิตเรตราภาโว, โค อสฺโส น ภวตีติ หิ อตฺถนฺตรตฺตํ นิเสธียเต, น วตฺถุภาโว, พฺราหฺมโณ น ภวตีตฺยตฺรปิพฺราหฺมณตฺตธมฺโม นิเสธียเต, น วตฺถุภาโว, ปรตฺตาติอาทินา วิปฺปฏิเสธ วิสยมาหฯ

อติกฺกมาภาเวตี เอตฺถ อติกฺกมาติ ปญฺจมิยา อสมาสนิทฺเทโสติ อาห- ‘อติกฺกมา’ติ, น ปนุปฺปนฺนสฺส ปจฺฉาติ อิมินา อติกฺกมาภาโว นาม อุปฺปนฺนสฺส ปจฺฉา อภาโวติ ทสฺเสติฯ

นิตฺติณนฺติ อุตฺตรปทตฺถปฺปธาโน-สงฺขฺยสมาโสฯ สมฺปติสทฺทสฺส สามญฺญวจนตฺเตปิ อิธาธิปฺเปตํ กาลํ ทสฺเสตุมาห- ‘อุปโภคสฺเส’’จฺจาทิ, อุปโภโค กมฺมสาธโน ลหุปาวุรณสฺส นายมุปโภคกาโลติ วิคฺคโห, (อติ) ลหุปาวุรณนฺติ รูปสิทฺธีติ ทสฺเสตุํ ลหุปาวุรณสฺสาติอาทิ วุตฺติยํ วุตฺตํฯ

โยคฺคํ รูปนฺติ วิคฺคเห อนุรูปํ, นนุ จาตฺร นิจฺจสมาสตฺตาสปทวิคฺคเหน ภวิตพฺพํตฺยาสงฺกิยาห-‘วิจฺฉาย’มิจฺจาทิ, อนุสทฺเทน หิ โยเค วิจฺฉายํ ‘‘อนุนา’’ติ (2-10) ทุติยา วิธียเต, วากฺเยเยวาสฺส จ ปโยโค นาญฺญตฺเรติ วากฺยมฺปิ ภวตีติ มญฺญเตฯ สกิขีติ เอตฺถาปิ ‘‘อกาเล สกตฺเถ’’ติ (3-81) สหสฺส โสฯ

สทิโส กิขิยาติ เอตฺถ กิขิยา ปสิทฺธภูตาย สาธิยสฺส สาธนภาเวน คหิตาย สธมฺมตฺเตน โกจิ สาธิโย สทิโสติ วุตฺโตติ กิมิธ สทิโส อปฺปธานํ [ปธานเมวาติ อตฺโถ] ตถา สติ ปุปฺปปทตฺถปฺปธาเนนาสงฺขฺยสมาเสน สกิขีติ เอตฺถ น ภวิตพฺพนฺติ อาห-‘นนุเจ’ตฺยาทิ, กิขิยาติ สมฺพนฺเธ ฉฏฺฐี, เอตฺถ ปน สทิสตฺตสฺส กิขียา-ปฺปฏิพทฺธตฺตาปฺปธานตฺตํฯ เนตทตฺถีติอาทินา ยถาวุตฺตํ โจทนํ ปริหรติฯ

ยถา เทวทตฺโตติ เอตฺถ ยทิ สมาโส ภเวยฺย, เทวทตฺเตน สทิโส ยถาเทวทตฺตนฺติ ภเวยฺย, ปฏิสิทฺธตฺตา ปน (น) สมาโสติ, กิขีติ มกฺกฏสฺสาภิธานํฯ เชฏฺฐานุกฺกเมนาติ วุตฺตตฺตา อนุเชฏฺฐนฺติ ตติยนฺตตา คมฺยเตฯ จกฺเกน ยุคปทิ สจกฺกํฯ

4. ยาวาวธารเณ

อมตฺตานํ ยตฺตโก ปริจฺเฉโท ยาวามตฺตํฯ