เมนู

240. นสา

ชฏา อสฺส อตฺถีติ ชฏิโล, โสว ชฏิลโก, ชฏิลกาติ เอกตฺเถ นิทสฺสิตวิเสสวจนํ, มาณวกาติ วิย น สามญฺญวจนํ, อสตฺเต สมฺปตฺเตติ อิทํ ‘‘อามนฺตณํ ปุพฺพมสนฺตํ วา’’ติ (2-239) สุตฺตสฺส สามญฺญตา วุตฺตํ, สามญฺญวจนสฺส ปฏิเสโธติ อิมินา วิเสสวจเน ชฏิลกอิจฺจตฺร ‘อามนฺตณํ ปุพฺพมสนฺตํ วา’’ตีมสฺส ปตฺตินฺทสฺเสติ, เทวทตฺตาทิสามญฺญวจเนติ เทวทตฺโต เทวทตฺตสทฺโท อาทิ ยสฺส, ตญฺจ ตํ สามญฺญวจนญฺจ, ตสฺมิํ เทวทตฺตาทิสามญฺญวจเน มาณวเก มาณวกสทฺเท ปรภูเต สติ, อุภินฺนมฺปิ อสตฺเตติ อิมินา อิทํ ทีเปติ ‘‘เทวทตฺตาติ วิเสสวจนตฺตา ปฏิเสธาภาวา ปุพฺพปรานมุภินฺนมฺปิ ‘‘อามนฺตณํ ปุพฺพมสนฺตํ วา’’ตีทํ ปปฺโปตี’’ติฯ

อิติ โมคฺคลฺลานปญฺจิกาฏีกายํ สารตฺถวิลาสินิยํ

ทุติยกณฺฑวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. ตติยกณฺฑวณฺณนา

1. สฺยาทิ

ยสฺสาติกมาวฏฺฐิตสฺสโยอาทิอกฺขรสมุทายสฺส, กินฺตนฺติ อาห- ‘อิท’มิจฺจาทิ, อิทนฺติ ยถาวุตฺตํ สฺยาทิสมุทายรูปํ, อวยเวน วิคฺคโห สมุทาโย สมาสตฺโถ, สมุทาเย ปวตฺตา สทฺทา อวยเวสุปิ วตฺตนฺตีติ สฺยาทิสทฺโท สิอาทิเก อวยเวปิ วตฺตเต, วิธิคฺคหณญาเยนาติ ‘‘ปจฺจยคฺคหเณ ยสฺมา ส วิหิโต ตทาทิโน ตทนฺตสฺส จ คหณ’’นฺติ ญาเยนฯ สฺยาทิ อนฺเต ยสฺส ตํ สฺยาทฺยนฺตํฯ นนุ จ ‘‘สฺยาทิสฺยาทิเนกตฺถ’’นฺติ สามญฺเญน วุจฺจมาเน ยํกิญฺจิ สฺยาทฺยนฺตํ เยนเกนจิ สฺยาทฺยนฺเตน สเหกตฺถีภาวมรหติ, ตถาหิ ยถา คามคโตติอาโท, ตถา ปสฺส เทวทตฺเต คามํ, คโต ยญฺญทตฺโต คุรุกุลนฺติ อาโทปิ สมาโส ตฺยาสงฺกิยาห-‘สามญฺเญน วุตฺเตปิ’จฺจาทิ, ยสฺส สฺยาทฺยนฺตสฺสเยน สฺยาทฺยนฺเตน สมฺพนฺโธ, เตน สฺยาทฺยนฺเตน สหตํ สฺยาทฺยนฺตเมกตฺถมฺภวตีติ สมฺพนฺธโต วิญฺญายติ อวสียตีติ ยสฺสาตฺยาทิสฺวตฺโถ, ตถา จ คามคโตตฺยตฺรตฺถีเมส-มญฺญมญฺญาเปกฺขาลกฺขโณ สมฺพนฺโธตฺเยกตฺถีภาโว, ตโตเยเวตฺถาหุ-

นิยตํ สาธนํ สาธฺเย, กฺริยา นิยตสาธนา;

สนฺนิธาเนน เมเตสํ [เจถิสฺสา (โปตฺถเก)], นิยโม-ยมฺปกาสตีติฯ

อยเมตฺถ อตฺโถ ‘‘ยโต คามมิจฺเจตํ สาธนํ สาธฺยํ กิริยํ ตํพฺยปเทสชานนโยคฺยมเปกฺขเต คโตติ, อโต สาธนํ การ กํ สาธฺเย กิริยาย นิยตํ, ยโต จ กิริยา สยํ สาธนมเปกฺขเต กิํ คโตติ, อโต กิริยาปิ นิยตํ สาธนเมติสฺสาติ นิยตสาธนา โหติ อยํ ยถาวุตฺโต นิยโม อญฺญมญฺญาเปกฺขาวเสน วตฺตมาโน เอเตสํ สาธฺยสาธนานํ สนฺนิธาน มตฺเตน อญฺญมญฺญโต ปกาสตี’’ติฯ ปสฺส เทวทตฺต คามํ, คโต ยญฺญทตฺโต คุรุกุลํตฺยตฺร ตุ คามนฺติ สาธนํ ปสฺเสติ สาธฺยมเปกฺขเต, คโตติ คมนกิริยา ตุ คุรุกุลมเปกฺขเต, ตโต จ คามคตานํ วากฺยนฺตราวยวานํ นตฺเถวาเปกฺขาติ น ภวติ สมาโส, สพฺพตฺเถวมูหนียํ, สมฺพนฺโธ หิ อญฺญมญฺญาเปกฺขาลกฺขโณ สมฺพนฺธฺยนฺตรโต-นวฏฺฐิตํ นิวตฺเตตฺวา วิเสเส นิเวเสติ, ตถาจ วุตฺตํ–

ตสฺส ตฺวากงฺขโต เภเท, ยา ปริปฺลวมานตา;

วิเสเส ตํ นิเวเสนฺโต, สมฺพนฺโธวาวฉินฺทตีติฯ

เภเท วิเสเส คามนฺเตตํ สามญฺญํ วิเสสาเปกฺขํ ‘คามมาสีสติ, ชหาติ, คโต’ติ, ตถา ‘คโต คามํ, วนํ, คุรุกุล’นฺติ เววมากงฺขโต-ภิลสโต ตสฺส ตุ ปธานปทสฺสุปสชฺชนปทสฺส จ ยา ปริปฺลวมานตา อนวฏฺฐิตตา ตํ วิเสเส วิสิฏฺเฐ สมฺพนฺธินิ นิเวเสนฺโต ปติฏฺฐเปนฺโต สมฺพนฺโธวาเนกปฺปกาโร กฺวจิ สาธฺยสาธนภาวลกฺขโณ กฺวจิ ปกติวิการภาวสภาโว กฺวจิ สสฺสามิ สมฺพนฺธรูโป อวฉินฺทติ สมฺพนฺธฺยนฺตรโต นิวตฺเตตีติ อตฺโถ, ยโต-ยมเปกฺขา วากฺยกาเลเยว นิรูปฺยเต, ตโต ยตฺถาตฺถิ ปทานมเปกฺขา, ตตฺถ สมาสาวคโม, ยตฺร ตุ นตฺถิ, ตตฺร น ภวตีตฺยนุปทิฏฺโฐ วิสยวิภาโค ญายเตติ ภาโว, พาเล อพุเธตุ นิสฺสาย วิจิตฺโต สมาสวิธานโลปาทินาเนกปฺปกาโร ปฏิปตฺติยา สาธุสทฺทปริชานนตฺถมุปาโย สมฺภวติ, ปรมตฺถโต ตุ สทฺทนฺตรตฺตา อจฺจนฺตํ [อญฺญตฺตํ] วากฺยสมาสานํ เภโท, น หิ วากฺเย ทิฏฺฐปทานิ สมาเส สนฺติ, ตถา จ วุตฺตํ–

พาเล นิสฺสายุปาโย-ยํ, วิจิตฺโต ปฏิปตฺติยา;

เภโท วากฺยสมาสานํ, จฺจนฺตํ [ญฺญตฺตํ (โปตฺถเก)] สทฺทนฺตรํ ยโตติฯ

อโตเยวาติ ยโต สามญฺเญน วุตฺเตปิยสฺสเยน สมฺพนฺโธเตน สห ตเทกตฺถมฺภวตีติ สมฺพนฺธโต วิญฺญายตีติ นานิฏฺฐํ กิญฺจิปีห โหติ, อโตเยว เหตุโตติ อตฺโถฯ พฺยเปกฺขา สามตฺถิยปริคฺคหาเยติ ปทานมญฺโญญฺญากงฺขา พฺยเปกฺขา, สาว สา มตฺถิยํ, ตสฺส ปริคฺคหายฯ สมตฺถวจนํ น กตนฺติ ปาณินิเยหิ วิย ‘‘สมตฺโถ ปทวิธี’’ติ (ปา, 2-1-1) สมตฺถวจนํ น กตํฯ สมตฺโถ ปท วิธีติ ปริภาสายมยมตฺโถ ‘‘วิธียเต [วิธียตีติ (โปตฺถเก)] วิธิ, ปทานํ วิธิ ปทวิธิสมาสาทิ, โยโกจีห สตฺเถ ปทวิธิ,โส สมตฺโถ วิคฺคห วากฺยตฺถาภิธาเน (สตฺติ) เวทิตพฺโพ’’ติ, ตาทิสปริภาสาย พฺยาปารโต เตสํ ‘ปสฺส เทวทตฺต คามํ, คโต ยญฺญทตฺโต คุรุกุลํ’ ตฺยาโท นานิฏฺฐปฺปตฺติ, สามตฺถิยญฺเจตฺถ ทฺวิธาตฺยุปคมฺยเต วากฺเย พฺยเปกฺขาวุตฺติยเมกตฺถีภาโว เจติ [วุตฺติยเมกตฺถีภาโว วากฺเย พฺยเปกฺขาเจติ (โปตฺถเก)]ฯ ตตฺถ ปฐมสฺส ปริคฺคหํ วจนมนฺตเรน ปฏิปาทิย ทุติยสฺส ปริคฺคหมิทานิ วจเนน ปฏิปาทยมาห- ‘เอกตฺถี ภาโว’จฺจาทิ, เอกตฺถีภาโว ภินฺนตฺถานํ สาธารณตฺถตาวเสน ปวตฺติวิเสโส, วากฺเย หิ สาธารณตฺถตา นตฺถิ ภินฺนตฺถตฺตา, อโตเยเวตฺถ เภทนิพนฺธนา ฉฏฺฐฺยุปชายเต ‘รญฺโญ ปุริโส’ติ, วุตฺติยนฺตูภยปทพฺยวจฺฉินฺนตฺถาภิธานโต สาธารณตฺถตา ภวติ, อิทํ วุตฺตํ โหติ ‘‘สมาเส วิเสสนํ วิเสสฺสมนุปวีสติ เอกีภวติ วิเสสนํ, วากฺเย ตุ วิเสสนํ วิเสสฺสโต วิสุํเยวา วติฏฺฐเต’’ติฯ ทฺวนฺทสมาสสฺส ตุ ปทานํ วิเสสนวิเสสฺสาภาเวปิ สกลปทตฺถปฺปธานตฺตา ‘รญฺโญ โค จ อสฺโส จ ปุริโส จา’ติ วากฺยโต ‘รญฺโญ ควาสฺส ปุริสา’ติ สมาสสฺส วิเสโส เอกตฺถี ภาวลกฺขโณ ภวตฺเยว, ตถาหิ ตตฺถ วากฺเย ภินฺนตฺถนิพนฺธน สมุจฺจยปฏิปาทนาย จสทฺโท ปยุชฺชเต, สมาเส ตุ นปฺปยุชฺชเต, เอกตฺถ วจเนเนวาติ ‘‘สฺยาทิสฺยาทิเนกตฺถ’’ ตฺเยกตฺถวจเนเนว, เอกตฺตีภาโวเยว ภวตีติ เสโส, เอวกาโร น วากฺเย ตถาหิ ทีเปติฯ วากฺเย กถนฺติ อาห- วากฺเย’ติอาทิฯ

วากฺเยติ วิคฺคหวากฺเย, วิเสเสน คยฺหติ ญายตฺยเนเนติ วิคฺค- โห , โส จ ตํ วากฺยํ เจติ วิคฺคหวากฺยํ, วิเสเสน วา คหณํ วิคฺคโห, ตทตฺถํ วากฺยํ วิคฺคหวากฺยํ, ตสฺมิํ, กายํ พฺยาเปกฺขาติ อาห-‘เภทาทิลกฺขณา’ติ, อาทิสทฺเทน สํสคฺค เภท สํสคฺคานญฺจ คหณํฯ

ตตฺถ สานฺตเรหิ สามฺยนฺตเรหิ จ พฺยาวุตฺติ เฉโท, สํวิเสส สามิวิเสสานํ สมฺพนฺโธ สํสคฺโค, ตทาห- ‘ตถาหิ’จฺจาทินา, เภทโก พฺยาวตฺตโก, อตฺถคหิโตติ การณวเสน เภทวาทินา คหิโต, ยเทจฺจาทินา สํสคฺควาทิโน-ธิปฺปายมาห ยทา ตูภยมฺปิจฺจาทินา อุภยวาทิโน, อภิมโตติ ‘‘ปากฺกฑาราสมาโส’’จฺจเนน (2-1-3) ปาณินินา อิจฺฉิโตฯ ปากฺกฑาราติ ‘‘กฑารา กมฺมธารเย’’จฺจเนน (2-2-38) กฑาราสํสทฺทนา ปเควาติ อตฺโถฯ

‘ปุถ ภินฺโน อตฺโถ เยสํ ปทานํ ตานิ ปุถคตฺถานิ, วากฺเย หิ รญฺโญ ปุริโส เตตฺถ ราชสทฺโท ราชตฺถเมว วทติ, ปุริสสทฺโท ปุริสตฺถเมว, วุตฺติยนฺตุ ราชปุริโสเตตฺถ ราชสทฺโทปิ ปุริสตฺถเมว วทตีติ ทฺวินฺนเมกตฺถีภาโว ภวติ, อญฺโญเยวาวยวตฺถานฺวิโต สมุทายตฺโถ ปาตุภวตีติ ตทเปกฺขาย เจกตฺถีภาโว วุจฺจเต, ชหมานสกตฺถวุตฺติมภฺยุปคมฺม วุตฺตํ- ‘วิเสสนสฺส สกตฺถ ปริจฺจาเคเน’จฺจาทิ, อโตเยว ปโร โจเทสฺสติ ‘นนุ เจ’จฺจาทินาฯ เอกตฺถีภวนํ สมสนนฺติ อิมินา เอกตฺถนฺติ สมาโสติ นาตฺถนฺตรนฺติ ทีเปติฯ

ชหมานานิ ปทานิ สกตฺถํ ยสฺสํ (สา) ตถา วุตฺตา, นาจฺจนฺตาย ชยาตีติ เอวมฺมญฺญเต ‘‘ปริจฺจาคมตฺตมภิสนฺธาย ชหมานสกตฺถํตฺยุจฺจเต, น ตุ สพฺพถา ปริจฺจาโคปโรปการาย ตสฺโสปาทานโต, สพฺพถา จ สกตฺถปริจฺจาเค ปโรปการาสมฺปาทนโต-นุปาทานเมว ปโยชนาภาวา ตสฺส สิยา’’ติ, ถปติ วฑฺฒตีฯ อตฺถนฺติ ราชสทฺทวาจฺจํฯ อจฺจนฺตปริจฺจาเคปิ น โทโส… วากฺเย ทิฏฺฐสฺสุปสชฺชนสฺส วุตฺติยํ โสเยวายนฺตฺยนฺวยาวสายโต ตทตฺถาว คติยาติ ทสฺเสนฺโต อาห- ‘อถ เว’จฺจาทิฯ

โสเยวายนฺตฺยชฺฌวสาโย-นฺวโย, โสเยวายํ ราชสทฺโท โย วากฺยตาเล ทิฏฺโฐติ โวหารีนเมกตฺตาวสาเยนาสตฺยปิ (ราชสทฺทสฺส)ตฺเถ ปุริสสฺส วิเสสนมฺภวิสฺสตีติ ภาโว, เอตฺเถว ทิฏฺฐนฺตมาห- ‘ยเถ’จฺจาทิฯ

2. อสํ

อพฺยยนฺติ ยทญฺเญสํ ปสิทฺธนฺติ ลิงฺควจนเภเทปิ พฺยยรหิตตฺตา อุปสคฺคนิปาตานํ ปเรหิ อพฺยยสญฺญากรณโต อพฺยยนฺติ ปเรสํ ปสิทฺธํ, เตสนฺตฺวยํ สมาโส อพฺยยตฺถปุพฺพงฺคมตฺตา อนพฺยยํ อพฺยยมฺภวตีติ อพฺยยีภาโว ปสิทฺโธ, อสงฺขฺยสฺส สุตตฺตา ตสฺเสว วิภตฺยตฺถาทโย วิสยภาเวน วิเสสนานีติ วิญฺญายนฺตีตฺยาห- ‘อสงฺเขฺย’จฺจาทิ, อิมินา เนเมสมาสตฺถาติ ทีเปติฯ

ตาวสทฺทสฺส กมวุตฺติยํ โย-ตฺโถ สมฺปชฺชเต ตมาห- ‘วิภตฺย’จฺจาทิ, วิภตฺยตฺเถ อุทาหริตฺวาติ วิภตฺยตฺถวิสเย วตฺตมานสฺสาสงฺขฺยสฺส อิตฺถิสทฺเทน สมาสมธิตฺถีติ อุวาหริตฺวา, นิจฺจยมาสาน มวิคฺคโห, อสกปทวิคฺคโห วา ยุตฺโต, อญฺญถา อนิจฺจตาปตฺตีตฺยาห- ‘นิจฺจสมาสตฺตา’อิจฺจาทิฯ

อสกปเทน อนตฺตนิยปเทน อญฺญปเทน วิคฺคโห อสกปทวิคฺคโห, เตน, เอตฺถ หิ ยถา กุมฺภสฺส สมีปํตฺยญฺญปทวากฺเย สมีป สทฺเทนุปสทฺทวจนียสฺส วุตฺตตฺตา อุปสทฺโท นปฺปยุชฺชเต, ยถา อิตฺถี สูติ เอตฺถาธิสทฺทวจนียสฺสา (ธา)รตฺถสฺส สตฺตมิยา วุตฺตตฺตา นาธิสทฺโทติ ‘อิตฺถีสู’ติ อญฺญปทวากฺยํ วุตฺตํ, กถาปวตฺตาติ ตฺวาเธยฺโย ปทสฺสนํ, เอวํ สพฺพตฺโถนฺเนยํ, อสกปทวิคฺคเหนาตฺโถว วุตฺโต,

อธิสทฺทสฺส ปน ปุรโตวฏฺฐิตสฺสาธาเร วตฺตมานสฺส ตํสมานาธิกรเณน สตฺตมฺยนฺเตนิตฺถิสทฺเทน สห สมาโสติ ทสฺเสตุมาห-‘อธิสทฺโท’จฺจาทิฯ

สฺยาทิโลโปติ อธิสทฺทโต อิตฺถิสทฺทโต จ ปเรสํ สตฺตมี พหุวจนานํ โลโปติ อตฺโถฯ อตฺต (ภาว) สมฺปตฺตีติ สรีรสมฺปตฺติ อธิปฺเปตาติ พฺรหฺมสทฺทสฺส สรีรํ อตฺโถติ อาห- ‘พฺรหฺมํ สรีรนฺติ, กตฺถจี อุตฺตรปทตฺถปฺปธานตฺตาวาสงฺขฺยสมาสสฺส ‘สมฺปนฺนํ พฺรหฺม’นฺติ วิคฺคโห วุตฺโตฯ