118. อสํ

ลิงฺควจนเภเทปิ พฺยยรหิตตฺตา อพฺยยวนฺตอุปสงฺคนิปาตานํ ปุพฺพาจริยสญฺญา, อสตี สงฺขฺยา เยสนฺตฺยานฺยสงฺขฺยานีตฺยาห- ‘เอกตฺเต’จฺจาทิ, เอกาเนเกสูติ วุตฺตตฺตา สงฺขฺยาวิเสเส วิธียมานาสฺยาทโย กถมสงฺเขฺยหิ อุปฺปชฺชิตุมุสฺสหนฺเต อิจฺจาสเยนาห- ‘กถมสงฺเขฺยหิ สฺยาทีนํ สมฺภโว’ติฯ อถ นิสฺสงฺเขฺยหิ โหตุสฺยาทีนมสมฺภโว อุจฺจํ รุกฺขสฺสิจฺจาโทตุ สงฺขฺยาสมฺภเว ภวิตพฺพเมว สฺยาทีหิจฺจาห-‘สงฺขฺยาสมฺภเวเว’จฺจาทิฯ วุตฺติคนฺถสฺสาธิปฺปายํ วิวรติ ‘อญฺญเถ’ ตฺยาทินา, กิเมสมุปฺปตฺติยมฺปโยชนํ เยนาสงฺเขฺยหิ ตทุปฺปตฺติ โน-นุมียเต จฺจาสงฺกิยาห-‘ตสฺสญฺจ สติย’นฺตฺยาทิ, อสติ หิ สฺยาทีนมุปฺปตฺติยมุจฺจมาทีนมสงฺขฺยานมฺปทตฺตํ นตฺถีติ โย อาทีสุ ปทสฺมา ปเรสํ ตุมฺหามฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ โวโนอาทิกํ ปทนิมิตฺตํ การิยํ น สิยาติ ‘อุจฺจํ โว, อุจฺจํ โน’ติอาทโย ปโยคา น สิชฺฌนฺติ, สติ ตุ สฺยาทุปฺปตฺติยํ ลุตฺเตสุปิ เตสุ ปทตฺตนิปฺผตฺติยาเยว ตทุปฺปตฺติโต ปทตฺเต สิทฺเธ ปทลกฺขณํ การิยํ สิชฺฌเตวาติ ภาโวฯ ปเรหิ เอตฺถ ‘ตสฺสํ สาลาย’นฺติ วจนิจฺฉายํ ‘ตตฺร สาลาย’นฺติ ยถา สิยาติ ‘‘อพฺยยตฺวา สฺยาทิโน’’ติ (ปา, 2-4-82) อพฺยยโต ปรสฺสิตฺถิยมาปฺปจฺจยสฺสาปิ โลโป วิหิโต, เตนาห- ‘อสงฺเขฺยหิ’จฺจาทิ, ตทยุตฺตนฺติ อาปฺปจฺจยสฺส โลปวิธาน มยุตฺตํตฺยตฺโถฯ อถ เกนาตฺร อาปฺปจฺจโย วิธียเต เยนาสฺสาปิ โลโป-นุสาสียเต ‘‘อิตฺถิยมตฺวา’’ติ (3-26) เจ เนตทตฺถิ, อิตฺถิยมาปฺปจฺจยสฺส วิธานโต-สงฺขฺยานญฺจาลิงฺคตฺตา, ตสฺมา อสงฺเขฺยหิ อาปฺปจฺจยสฺส สมฺภโวเยว นตฺถีตฺยนตฺถกมาปฺปจฺจยสฺส โลปวจนนฺติ นานตฺถกํ อิตฺถิยนฺติ (3-26) หิ คุณิปฺปธาโน นิทฺเทโส อิตฺถตฺตวติ อาปฺปจฺจยาทโย วิธียนฺเต ‘ตสฺสํ สาลาย (มิจฺเจ ตสฺมิํ ปทตฺเถ) ตตฺเร’ติ อสงฺขฺยมิทมิตฺถตฺตวติ วตฺตเต, ตสฺมา สิยาเย เวตสฺมา อาปฺปจฺจโยตฺยวสฺสมาปฺปจฺจยสฺส โลโป วิเธยฺโยติ โย มญฺญเต, ตมฺปติ อาห-‘ยทีปิ’จฺจาทิ, วิเสสาภิธานาตฺยุปคเม วตฺต มาโนยมสงฺขฺยสมุทาโย‘นิทฺเทโส วตฺตเต’ติ โจภยมิกฺขเต, อิตฺถิยนฺติ นิทฺเทสสฺส คุณิปฺปธานตฺตํ สาเธตุํ ‘อิตฺถตฺตวติ หิ อาปฺปจฺจยาทโย’ติอาห, ตตฺเรตีมสฺสาสงฺขฺยสฺส สาลายํ วตฺตนโต อาห- ‘อิตฺถตฺตวติ จา’ติ, อยมฺปสิทฺธิรูเปน น วตฺตเตติ สมฺพนฺโธ, ยทิ อยมฺปสิทฺธิรูเปน วตฺตเต, กุโต จรหิ อิตฺถตฺตาวสาโยตฺยาห- ‘อิตฺถตฺตาวสาโย’จฺจาทิฯ

อิทานิ ชินินฺทพุทฺธิวจนมานีย ตสฺสา ยุตฺตตฺตมุพฺภาวยิตุมาห- ‘โยปฺยาหิ’จฺจาทิ, ยทีปิจฺจาทิ ชินินฺทพุทฺธิวจนํ, ตสฺสาติ อิตฺถตฺตสฺส, ปทตฺโถ จ อิตฺถตฺตํ สิยาติ โยปฺยาเหติ สมฺพนฺโธ, คมฺมมานตฺถตฺตา อิติสทฺทาปฺปโยโค, ตสฺสายุตฺตนฺติ ตสฺเสวํ วาทิโน ชินินฺทพุทฺธิโน วจนมยุตฺตํตฺยตฺโถ, กุโตจฺจาห- ‘เอวํ หิ’จฺจาทิ, ยทิ อิตฺถตฺตสฺส วากฺยตฺถตา อิตฺถิปฺปจฺจยนิวตฺติกตา, เอวํ สติ สาลายมิจฺจาทิสทฺทนฺตราเปกฺขา อิตฺถตฺตปฺปตีติ ตตฺเรตฺยาทีสุ สิยาติ อตฺโถ, เนว ตถา ปตียตีติ ภาโว, วุตฺตเมวตฺถํ ผุฏยิตุมาห- ‘ตถาหิ’จฺจาทิ, อวิทฺทสุอยนฺติ ทิฏฺฐนฺโต ปญฺญาโส, อวิทฺทสุ อยนฺติ อุภยตฺราปฺยตฺเรกวจนสิสฺส นิวตฺติยา กตํ ยเมกตฺตํ, ตํ สทฺทนฺตราทฺยนเปกฺขเมว ปตียเตตฺยตฺโถ, อิตฺถตฺต วุตฺตินา สาลาทิสทฺเทน สามานาธิกรณฺยํ ตตฺเรตฺเยตสฺสาติ เอตาวตา อาปฺปจฺจโย อุปฺปชฺชตีติ จ น สกฺกา วตฺตุนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห-‘สมานาธิกรณตฺตมฺปิ’จฺจาทิ, สมานาธิกรณตฺตมฺปีติ (อิตฺถิ) วุตฺตินา สาลาทิสทฺเทน สามานาธิกรณฺยมฺปิ, อาปฺปจฺจยาทีนํ นางฺคนฺติ สมฺพนฺโธฯ

119. เอก

เอวาติ อนุวตฺตเตเอว, เอโกตฺโถ ยสฺส ปกตฺยาทิสมุทายสฺส โส เอกตฺโถ ‘อสฺส เจกตฺถสทฺทสฺส ปวตฺตินิมิตฺตํ อียาทิ วิธานนฺตฺยาห- ‘เอกตฺถตา อียาทิวิธาน’นฺติ, อียาทิวุตฺติยนฺติ วตฺตนํ วุตฺติ อียาทีนํ วุตฺติ, อียาทิวิธาเน สติตฺยตฺโถ, สมาสโตติ สมาสิตา, เตเนวาติ ‘‘ทิสฺสนฺตญฺเญปิ ปจฺจยา’’ติ (4-120) สุตฺเตเนวฯ

120. ปุพฺพ

ยทา จาตฺราธิสทฺทปฺปโยโค ตทา เตเนว วิภตฺยตฺถสฺส วุตฺตตฺตา น สตฺตมี ปยุชฺชเต, ยทา สตฺตมี, น ตทาธิสทฺโท, เตนา สกปเทเนว วิคฺคโห เอวํ ทสฺสนีโยติ อาห- ‘อิตฺถีสุ กถา ปวตฺตา’ติ, อิตฺถิสทฺทโต สตฺตมีภวเน การณมาห- ‘ตํสมานาธิกรณตฺตา’ติ, เตน อธิสทฺเทน สมานตฺถตฺตาติ อตฺโถฯ