108. อเต

นนุ จ ‘‘ลกฺขณปฏิปทวุตฺเตสุ ปฏิปทวุตฺตสฺเสว คหณ’’นฺตีมาย ปริภาสาย ลกฺขณิกสฺสาการสฺส คหณํ น ปปฺโปตีตฺยาสงฺกิย ปฏิปาทยมาห-‘รสฺสากาเร’จฺจาทิ, ปริภาสาย จสฺสายมตฺโถ ‘‘ลกฺขียเตเนเนติ ลกฺขณํ, สาธฺวสาธุชานน เหสุตฺตา สุตฺต [สตฺถ] มุจฺจเต, ปฏิคตมฺปทํ ปฏิปทํ, อุจฺจาริตมญฺชเสตฺยตฺโถ, ลกฺขณญฺจ ปฏิปทญฺจ ลกฺขณปฏิปทานิ, เตหิ วุตฺตานิ รูปานิ ลกฺขณปฏิปทวุตฺตานิ, เตสุ, วุตฺตสทฺโท ปจฺเจกมฺปริสมาปียเต ‘ลกฺขณวุตฺเตสุ ปฏิปทวุตฺเตสู’ติ, ตตฺราญฺจสา ยมนิทฺทิฏฺฐํ, เกวลํ ลกฺขณทสฺสเนนาสฺมิํ ลกฺขเณ สตฺยวสฺสมเนน รูเปน ภวิตพฺพนฺติ ลกฺขเณน ปฏิปาทิตํ, ตํ ลกฺขณวุตฺตมิตฺยุจฺจเต, ยนฺตฺวญฺชสา สทฺเทเนว ปฏิปาทิตํ, ตํ ปฏิปทวุตฺตนฺติ วุจฺจเต, ตสฺมิํ ลกฺขณวุตฺเต ปฏิปทวุตฺเต จ รูเป สติ ปฏิปทวุตฺตสฺเสว คหณํ, เนตรสฺเส’’ติ, ปฏิปทวุตฺตสฺเสเวตฺยวธารเณน นิยมรูปภาสฺสา ปริภาสายาวคมฺยเต, โส จ นิยโม อนิยมปุพฺพเก สนฺเทเห สตฺยวติฏฺฐเต, ตสฺมา ยตฺร ลกฺขณวุตฺตเมว เกวลํ, น ปฏิปทวุตฺตํ, ตตฺร นายํ ปริภาสา วติฏฺฐเต, ยตฺราปิ ปฏิปทวุตฺตเมว เกวลํ, น ลกฺขณวุตฺตํ, โสปฺเยติสฺสา อวิสโย, ยตฺร ทฺเว รูปานิ สมฺภวนฺติ ตตฺเรวา ยมฺปริภาสา สนฺเทหาปากรณมุเขน ปวตฺตาติ ญายปฺปตฺโตเยวา มตฺโถ อิมาย ปริภาสายานุวาทฺยเต, ตถาหิ สนฺเทหฐาเนสุ ยทฺยปฺเยกรูปเมวมภินฺนมุภินฺนํ, ตถาปิ ลกฺขณวุตฺตํ รูปํ ลกฺขเณ โนนฺนียมานํ ธูมคฺคิ วิย ชลพลากา วิย จานุ มานิกํ, ยนฺตุ ปฏิปท วุตฺตํ รูปํ, ตํ ปจฺจกฺขสิทฺธํ, ปจฺจกฺขานุมาเนสุ จ ปจฺจกฺขมฺพลวนฺตรํ ปมาณนฺติ อโต ปฏิปทวุตฺตเมว คยฺหตีติฯ

110. กฺวเจ

นปุํสกลิงฺเค เอกาเรน น ภวิตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธฯ

114. โลโป

อการสฺสนฺตรงฺคตฺเต การณมาห-‘ปกตินิสฺสิตตฺตา’ติ, ปกติยา อิทํ ปากตํ ‘‘โณ’’ติ (4-34) โณ, โลปสฺส พหิรงฺคตฺเต การณมาห-‘ปจฺจยนิสฺสิตตฺตา’ติ, อนฺตรงฺเคจฺจาทินา ‘‘อนฺตรงฺคพหิรงฺเคสฺวนฺตรงฺควิธิ พลวา’’ติ ปริภาสมุปลกฺเขติ, องฺคสทฺโท-วยววาจี, อนฺเต สทฺโท สตฺตมฺยตฺเถ, องฺเค ภวมนฺตรงฺคํ วิภตฺถฺยตฺเถ-สงฺขฺยสมาโส ‘‘เอโอนม วณฺเณ’’ติ (1-37) อตฺตํ ราคโม, องฺคโต พหิ พหิรงฺคํ ‘‘ปยฺยปาพหิติโร ปุเรปจฺฉา วา ปญฺจมฺยา’’ติ (3-5) อสงฺขฺยสมาโส, อตฺร จานฺตรงฺคํ พหิรงฺคนฺติ นางฺเคภวมนฺตรงฺคํ, อปิตฺวนฺตรงฺคนิสฺสิตํ การิยมนฺตรงฺคํ, นาปฺยงฺคโต พหิภูโต สมุทาโย พหิรงฺคํ, กินฺตุ พหิรงฺคนิสฺสิตํ การิยมฺพหิรงฺคํ ยถา มญฺจนิสฺสิเตสุ สทฺทายนฺเตสุ ‘มญฺจา สทฺทายนฺตี’ตฺยุจฺจเต ตํ วิเยติ อโตเยวา สงฺขฺยสมาเสปิ ลิงฺควิภตฺติวจนนฺตรโยโค ‘อนฺตรงฺโค อนฺตรงฺคา’ติ, สงฺเกติโก หฺยยมสงฺขฺยสมาโส, น ปุพฺพปทตฺถปฺปธาโน, ยถา-ปจฺจกฺขสฺสากฺขนิสฺสิตตฺตาวโพธตฺถํ ‘อกฺขมกฺขมฺปติ วตฺตเต’ติ วิจฺฉาย-มสงฺขฺยสมาเสปิ กเต ปจฺจกฺข ญาณสฺสากฺขนิสฺสิตตฺตญาปนตฺถํ สงฺเกตวเสน กโต-ยมสงฺขฺย สมาโส, น ปุพฺพปทตฺถปฺปธาโนติ‘ปจฺจกฺโข ปจฺจกฺขา’ติ ลิงฺควิภตฺติ วจนนฺตรโยโค, ตเถวาย-มนฺตรงฺคนิสฺสิโต-ยํ สมุทายนิสฺสิโตติ ญาปนตฺถํ สงฺเกตวเสน กโต-ยมสงฺขฺยสมาโสติ ลิงฺควิภตฺติวจนนฺตรโยโค น วิรุชฺฌเต, อถวา อนฺตรมงฺคมสฺส การิยสฺสาตฺถีติ ‘‘สทฺธาทิตฺว’’ (4-84) ตถา พหิรงฺคนฺติ, อนฺตรงฺคญฺจ พหิรงฺคญฺจ อนฺตรงฺคพหิรงฺคานิ, เตสฺวนฺตรงฺโค พลวาติฯ อนฺตรงฺค การิยสฺส พลวตฺตํ สาเธตุํ ‘สพฺพปฐมํ วิเธยฺยตฺตา’ติอาทิ วุตฺตํ, อิทมฺปน อนฺตรงฺคการิยสฺส พลวภาวสาธเน การณํ น โหติ, อนฺตรงฺคตฺตา พลวภาโวเยว หิ สพฺพปฐมํ วิเธยฺยตฺต การณํ, ตถา จาห-‘โย โลปโต อการสฺส ปฐมเมว ภวเน การณมาห อนฺตรงฺคตฺตา อการสฺสา’ติ, ตสฺมา นายํ ปาโฐ ฆฏเต, อนฺตรงฺคพลวภาวสาธนสฺส ปน โลกโต อิจฺฉิตตฺตา อยเมวตฺเถ ปาโฐ ฆฏเต’’อนฺตรงฺคเมว การิยมฺพลวํ โลเก ตถาทิฏฺฐตฺตา, ตถา หิ โลโก ปาโตวา’’ตฺยาทิ, โลเก ตถาทิฏฺฐตฺตาติ อนฺตรงฺคพลวภาวสฺส โลเก เอวํ วกฺขมานนเยน ทิฏฺฐตฺตา, อถวา เกนจิ วิธุรปฺปจฺจโยปนิปาเตน การณเว กลฺเลน วา กทาจิ กตฺตุมสกฺกุเณยฺยตฺเตปิ อนฺตรงฺคสฺส อวสฺสํ วิเธยฺยตฺตํ ทสฺเสตุมาห สพฺพปฐมํ วิเธยฺยตฺตา’ติ, สติสมฺภเวติ นิมิตฺตสฺสานุปหตตฺตา การิยสฺส สมฺภเว สติฯ

116. เย

อิวณฺณสฺสาติ วุตฺตตฺตาติ ‘เย ปสฺสิวณฺณสฺสา’’ติ เอตฺถ อิวณฺณสฺสาติ วุตฺตตฺตาฯ