38. อามนฺต

อภิมุขํ กตฺวาติอาทินา โยคารมฺภสฺส ผลํ ทสฺเสติ, นามตฺเถติ สทฺทตฺเถ, ปทโตติ อามนฺตณาธิกอตฺถมตฺตปฺปกาสกปทโต, โหนฺติ เจตฺถ…

สิทฺธสฺสาภิมุขีการ [ภิมุขีภาว (โปตฺถเก)], มตฺตมามนฺตณํ สิยา;

อตฺโถ กตาภิมุโข หิ, กฺริยายํ วินิยุชฺชเต;

อามนฺตณํ น วากฺยตฺโถ, ปทโตว ปตีติโต;

นตฺเถวามนฺตณํ โลเก, วิธาตพฺเพน วตฺถุนา;

ตํ ยถา ภว ราเชติ, นิปฺปนฺนตฺโถ ภเวติ จฯ

สิทฺธสฺสาติ เทวทตฺตตฺตาทินา สิทฺธสฺส, อตฺโถติ เทวทตฺตาทิ, กตํ อาภิมุขฺยํ สมาธานํ เยนาติ วิคฺคโห, กฺริยายํ วินิยุชฺชเต คจฺฉ ภุญฺชาติ, อามนฺตณํ นตฺถิ… อิทานิ วิธียมานตฺเตนาลทฺธสตฺติกสฺสาภิมุขยิตุมสกฺกรูปตฺตา, วิธาตพฺเพนาติ นิปฺผาเทตพฺเพนฯ

39. ฉฏฺฐี

กิริยาการเกจฺจาทิวุตฺติคนฺถสฺส อตฺถสํวณฺณนํ กตฺตุมารภเต ‘เอกายํ สมฺพนฺโธ นาเม’จฺจาทิ, กิริยาย การเกหิ จ นิปฺผาทิโตติ อิมินา สมฺพนฺธสฺส กิริยาการกสมฺพนฺธ ปุพฺพกตฺตมาห, ตโตเยวายํ นากสฺมีโกติ น เยสํเกสญฺจิ ทฺวินฺนํ ภวติ, วิสิฏฺฐานํเยว ตุ ทฺวินฺนํ ภวตีตฺยติปฺปสงฺคาภาโว, กิริยาการกสมฺพนฺธปุพฺพโก หิ การเกหิ อญฺโญ สสฺสามิภาวาทิโก สมฺพนฺโธ, ตถา จ วุตฺตํ–

‘‘สมฺพนฺโธ การเกหญฺโญ, กฺริยาการกปุพฺพโก;

สุตายมสฺสุตายํวา, กฺริยายํ โส-ภิธียเตติฯ

ตตฺถ อสฺสุตายํ กิริยายํ ‘รญฺโญ ปุริโส’จฺจาโท กิริยา การกสมฺพนฺธปุพฺพโก-ญฺโญ เอว สสฺสามิภาวาทิโก สมฺพนฺโธ ปตียเตติ, ‘สรติ รชฺชสฺส’ตฺยาโท ตุ สุยฺยมาเน กิริยาสทฺเท, เอตฺถ ปน สนฺตมปิ กมฺมํ วตฺตุมนิจฺฉิตํ, วิเสสนภาโวเยว สรณมฺปติ รชฺชสฺส ปฏิปาทียเต’รชฺชสมฺพนฺธิสรณ’นฺติ, กิริยาการก สมฺพนฺโธ หิ สพฺพตฺถ วตฺถุฏฺฐิติวเสเนวตฺถิ, ตนฺนิมิตฺโต จ สสฺสามิ ภาวาทิ, ตตฺถ สสฺสามิภาววิวจฺฉายํ วิชฺชมาโนปิ กิริยาการก สมฺพนฺโธ น วตฺตุมิจฺฉิโต, ยถา ‘อนุทรา กญฺญา’ติ, โส จายํ สมฺพนฺโธ สสฺสามิภาวชญฺญชนกภาวา-วยวาวยววิภาวาทิลกฺขโณ พหุวิโธติ เวทิตพฺโพ, ตตฺถ สสฺสามิสมฺพนฺเธ รญฺโญ ปุริโส, ชญฺญชนกสมฺพนฺเธ นิคฺโรธสฺส พีชํ, อวยวาวยวิสมฺพนฺเธ รุกฺขสฺส สาขา, อิทานิ สมฺพนฺธสฺเสตสฺส กิริยาการกสมฺพนฺธสญฺชาตตฺตํ ยถาโยคมญฺญตฺราปฺยวคมยิตุํ กิญฺจิ อุทาหรณมาห-‘ตถา หิ’จฺจาทิ, ปริปาลนกิริยากโต เนสํ สมฺพนฺโธติ อิมินา ปริปาลฺยปริปาลนลกฺขโณ-ยํ สมฺพนฺโธติ ทสฺเสติ, สา อยมฺปริ ปาลนลกฺขณา กิริยา สมฺพนฺธมสฺเสทมฺภาวเหตุํ ชนยิตฺวา นิวตฺตติ, อตฺถปฺปกรณาทินา ตฺวิมาย กิริยายายํ สมฺพนฺโธติ วิเสโส วสียเต, น ฉฏฺฐิยา วิเสสาวคมเน สามตฺถิยํ… ตสฺสา สพฺพตฺเถกรูปตฺตา, สุยฺยมาเน เอว วา กิริยาสทฺเท การกภาวสฺส เหตุโน วจนิจฺฉายาภาเว อสฺเสทมฺภาภาวสงฺขาตสฺเสว ผลสฺส วตฺตุมิจฺฉิตตฺตา ตเถว สมฺพนฺโธ ชาโต ฉฏฺฐิยาภิธียเต ‘รชฺชสฺส สรตี’ติ, วุตฺตํ หิ–

ชนยิตฺวาน สมฺพนฺธํ, กฺริยา กาจิ นิวตฺตติ;

สุยฺยมาเน กฺริยาสทฺเท, สมฺพนฺโธ ชายเต กฺวจีติฯ

ปริปาลยตีติ ปุริสมฺปริปาลยติ, ตโต ปาลนาทิกา อุปการ สภาวา กิริยาทฺวินฺนมฺปิ เตสํ สมฺพนฺธินี ภวติ, รญฺญา หิ การิยมานา ตํสมฺพนฺธินีปุริสวิสยตฺตาวปุริสโยคินีตฺยุภินฺนมฺปิกิริยาสมฺภวติ, ตโตเยวตสฺสา อุภยสมฺพนฺธินิยา กิริยาย สมฺภเวอสฺเสทนฺติ พุทฺธิยา เหตุภูตสฺส อญฺญมญฺญาเปกฺขสภาวสฺส สมฺพนฺธสฺส ภาวโต กิริยาชนิตตฺตมสฺส, อญฺญมญฺญาเปกฺขาลกฺขโณ… สพฺพถา นิรเปกฺขตฺเต สมฺพนฺธาภาวา, สมฺพนฺธิ พุทฺธิสพฺภวสฺสาติ สมฺพนฺธีสุ ราชปุริสาทีสุ อสฺเสทนฺติ เอวมฺปวตฺตาย พุทฺธิยา สพฺภวสฺสฯ

ปเรสํ วิย ‘‘คุเณ ฉฏฺฐี’’ติ วจนนฺตราภาเว อุภยตฺถปิ (เจตฺถ) [(เยว) (โปตฺถเก)] ฉฏฺฐิปฺป- สงฺโคติ โพเธตุมาห-‘นนุ เจ’จฺจาทิ, สจฺจนฺติ ยถา วุตฺตํ โจทนมพฺภุปคมฺม โจทกมฺปติ ยถาวุตฺตํ สมฺพนฺธรูปํ ตโต-ญฺญตฺราปฺยุปสํ หริตฺวา ตตฺถ ฉฏฺฐิปฺปสงฺคํ โจเทตุมาห-‘เทวทตฺโต’จฺจาทิ, อเถว มิจฺจาทินาสตีปิอญฺญมญฺญาเปกฺขาลกฺขเณ สมฺพนฺเธ วจนิจฺฉาเยเวตฺถ การณนฺติ โจทกาธิปฺปายมตฺโรปเนตฺวา ตเทว วิเสสโต ฉฏฺฐิยา อภาเว สมุปเนตุํ‘ยชฺเชวมิหาปิ’จฺจาทิกมาห, ตตฺถ อถาติ โจทกาธิปฺปายปฺปกาสนารมฺเภ นิปาโต, เอวํ วตฺตพฺพนฺติ เอวํ ยทิปิจฺจาทินา วกฺขมานนเยน วตฺตพฺพํ, ปฏิปาเทตพฺพตายาตฺยาทินา อิทนฺทีเปติ ‘‘วิเสสฺสํ วิเธยตาย น ปราธีนนฺติ อปฺปธานภาวโต พฺยติริจฺจเต ตโต-ตฺตนิฏฺฐเมว, น รูปนฺตรมฺภชติ‘ปุริสสฺเส’ติ, วิเสสนนฺตุ ราชาทิกํ ตทงฺคตายานุวทิยมานมปฺปธานตฺตา การกรูปโต พฺยติริจฺจเต, ตโต รูปนฺตรํ ภชติ ‘รญฺโญ’ติ, ตโต พฺยติเรก ลกฺขโณ สมฺพนฺโธ โหติ, เอกสฺส สมฺพนฺธิตฺตาสมฺภวา วตฺถุโต ทฺวิฏฺโฐ วิเสสนคตตฺเตน ปตียเต ตโต ฉฏฺฐี วิเสสนเมวานุธาวติ ปตีติวิสเย สทฺทปฺปวตฺตี’’ติ, โย หิ วิกปฺปนํ วิสโย โส สทฺทานนฺติ, อโตเยว สมฺพนฺโธ นิยเมน วิเสสนเภทมนุวิทธาติ… วตฺถุโต ทฺวิฏฺฐสฺสาปิ ตคฺคตตฺเตน ปตีติยา ยถา ภาตูนํ ธนนฺติ, นาวสฺสมฺภาตูนํ ธนนฺติจฺเจว ภวติ, ตถา สตฺยปิ วิเสสฺส เภเท วิเสสนคตเมว เภทมนุ(วิทธา)ติ ‘เทวทตฺตสฺส อสฺสา’ติ, ตเทตํ สพฺพํ วิเสสนคตตฺเตน สมฺพนฺธปตีติโต-วกปฺปียเต, วิเสสฺสคตตฺเตนาปิ ตปฺปตีติยํ นิยเมน ตคฺคตเภทานุวิธานํ สิยา วิเสสนคตเภทานุวิธานมิว, ทฺวิฏฺฐตฺตนฺตุ วตฺถุโต [จตฺตุโน] น วิรุชฺฌเต, วตฺตุปฏิพทฺธเมว จ ทฺวิฏฺฐตฺตํ มนสิกตฺวา ตํวาทีหิ ทฺวิฏฺโฐ สมฺพนฺโธภิธียเต, อโตเยวายํ พฺยติเรกวิภตฺติ (ยาคมฺยเต)… พฺยติริจฺจมานวิเสสนภูตสมฺพนฺธิคตพฺยติเรกลกฺขณสมฺพนฺธาภิ- ธานปฺปวตฺติโตติ, นีลาทิวิเสสนนฺตุ ปรตฺถตฺเตนาปฺปธานมฺปิ น การกภาวโต พฺยติริจฺจติ… นีลาทิสทฺเทนุปฺปลาทิทพฺพาภิธานโต, ยถา ‘นีลมุปฺปลมฺปสฺส, นีเลนุปฺปเลน ฐิตํ, นีลสฺสุปฺปลสฺส คนฺโธ’ติ, ยทา ตุ น วิเสสฺสปวตฺติ ตทา พฺยติริจฺจเตว ‘นีลสฺส คุณสฺส อุปฺปลนฺนิสฺสโย’ติ การกภาวลกฺขณา ปธานภาวา พฺยติริจฺจเต เอว นีลาทิ, ตโต วิเสสนเมวาเนกปฺปการตายาว ติฏฺฐเต, ตโต วิเส- สนํ กิญฺจิเทว การกรูปโต ปธานภาวา พฺยติริจฺจเตติ วิเสสน มตฺเตนาปิ เสสํ สพฺพํ ตถา สิยาติ นาสงฺกนียนฺติฯ

ทฺเวปีติ ราชปุริสา ทฺเวปิ, ตติเย เคหสงฺขาเต สมฺพนฺธินีฯ สหยุตฺตมฺปฏิจฺจ เอวนฺติ อิมินา ปุริสสฺส อปฺปธานตฺตเมว ทีเปติ, อภิมตาติ ปาณินิยานํ สุตฺตนฺตเรน อภิมตา, ยโต ฉฏฺฐีย-มตฺตโน มเต สมฺพนฺธนิสฺสยา, เตนาห- ‘สมฺพนฺธเมวิ’จฺจาทิ, สมฺพนฺโธ เจตฺถ มาตุ สรณานมวฏฺฐานาทิกิริยานิมิตฺโตติ เกจิ, อญฺเญ ตุ สรณสฺส กิริยารูปตฺตา กิริยนฺตรมนฺตเรเนว ทพฺเพน สมฺพนฺโธปปตฺติมาหุยถา ทฺวินฺนํ ชตุกโต สํสิเลโส, ชตุโน ตุ กฏฺเฐนาตฺตนาเยว, น ชตฺวนฺตรกโต สํสิเลโสติฯ ปเรสํ ตติยตฺเถ ทุติยตฺเถ จ กิตกปฺปโยเค ญฺญตฺราปิ (ปญฺจมฺยตฺเถ) สตฺตมฺยตฺเถ จ (‘‘ฉฏฺฐี จา’’) ติ (2-6-20) ทุติยา ปญฺจมีนญฺจา’’ติ (2-6-29) จ สุตฺตนฺตเรหิ ฉฏฺฐีติมตา, ตสฺสาปิ วตฺติจฺฉาโตว สาธิตภาวํ ทสฺเสตุมาห-ยถาเจตฺถาติอาทิ, เอตฺถาปฺยาโท อุทาหรณทฺวเย สุตฺตนฺตรมนฺตเรน สมฺปทานตฺตาภาวา สมฺพนฺธวจนิจฺฉายเมว ปเรสมฺปิ ฉฏฺฐี, เตนาห-‘เอตฺถา’ติอาทิ, พหุลนฺตีมสฺส อตฺถํ ทสฺเสติ ‘ยถา ทสฺสน’นฺติ, อวิสํวาทกาโลกสฺสตฺยาทิกํ กมฺเม อุทาหรณํ, ปญฺจมฺยตฺเถ ปน วตฺติจฺฉาโตว สพฺเพ ตสนฺติ ทณฺฑสฺสาตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ เวทิตพฺพานิฯ

40. ตุลฺย

อนภิมตาติ ‘ตุลฺยตฺเถหฺยตุโลปมาหิ ตติยาญฺญตริสฺส’นฺติ (2-3-72) สุตฺเตน ตุโลปมาหิ อญฺเญหิ ตุลฺยตฺเถหิ โยเค ตติยาย วิธียมานตฺตา ปาณินิยานํ อนภิมตา, ยสฺมา สทิสา ภาวา เตสํ โนปมาติ ‘อชฺชุนสฺส ตุลา นตฺถี’ตฺยาทิกมุจฺจเต, ตสฺมา เอวํ ยถาวุตฺตนเยนาติ ตเทวนฺตีมสฺส อตฺโถ เวทิตพฺโพ, ตเทวนฺติ วา นิปาตสมุทาโย ยถาวุตฺตนิทสฺสนตฺโถ, ตุลฺเยสูติ สทิเสสุ, ตถาวุตฺตาติ อชฺชุนสฺสตุลานตฺถีตฺยาทินา เตน ปกาเรน วุตฺตาฯ