เมนู

36. ยโต

วิสุํ กรณํ นิทฺธารณํ, ชินินฺทพุทฺธาจริเยน ‘‘กิมตฺถมฺปุนริทํ วจนํ ยาวตา นิทฺธาริยมาโน-วยโว สมุทายพฺภนฺตโร, ตตฺถ ยทา สมุทายสฺสา-ธิกรณตฺตํ วตฺตุมิจฺฉียเต, ตทา สตฺตมี สิทฺธาว, ยถา รุกฺเข สาขาติ, ยทา ตฺววยวสมฺพนฺโธ ตทา ฉฏฺฐี, ยถา รุกฺขสฺส สาขาติ สจฺจเมตํ ปปญฺจตฺถนฺตุ วจน’’นฺติ วุตฺตํ, ตญฺเจต มยุตฺตนฺติทสฺเสนฺโต อาห-‘น สาลโย’จฺจาทิสูกยุตฺตานิธญฺญานิ สูกธญฺญานิ, อาหิตา อวฏฺฐิตา, อาเธยฺย ภูตาติ วุตฺตํ โหติฯ ยโตติ อาหิตตฺตการณา, ตโตติ ยโต ชินินฺทพุทฺธิวจนเมวมยุตฺตํ, ตสฺมา การณาฯ ‘ปญฺจมี วิภตฺเต’’ติ (2-3-42) ปาณินีย สุตฺตํ, ตทาห-‘สมุทายโต’จฺจาทิ, สุตโต สกาสา สีลํ อติสเยน เสยฺโยติ สมฺพนฺโธ, ‘‘นิทฺธารเณ ฉฏฺฐี สตฺตมีสุ ปตฺเตสุ ตทปวาโท, ยํ โยโค’’ติ ปเรหาขฺยายเต, ตตฺถ ตาว นิทฺธารณเมเวตฺถ นตฺถิ กุโต ฉฏฺฐีสตฺตมีนํ ตตฺถปฺปวตฺติ, ยโต ตาสํ พาธนตฺถมิทมารพฺภเตติ ทสฺสยมาห-‘นาตฺร ชาตฺยาทีหิ’จฺจาทิ, นหิจฺจาทินา ชาตฺยาทีหิ นิทฺธารณาภาวํ ทสฺเสติ, ชจฺจาทีนนฺติ นิทฺธารเณ ฉฏฺฐี, กุโต น ภวติจฺจาห-‘ชจฺจาทิสมฺพนฺเธเน’จฺจาทิ, อตํ พฺยปเทสโตติ สีลตฺตาทิพฺยปเทสาภาวโต, ปุน นิทฺธารณาภาเว เหตฺวนฺตรมาห-‘ตุลฺยานญฺเจ’’จฺจาทิ ฯ สาธุนิปุเณหิ โยเค ปูชายํ คมฺมมานายํ สตฺตมี, ตถา อสาธุโยเค, ตถา ปสิตอุสฺสุกฺเกหิ โยเค ตติยาสตฺตมิโย, ตถา โลปนฺตนกฺขตฺตสทฺทา จ เตน เตน วจนนฺตเรน ปาณินิเยหิ วิหิตา, ตํ สพฺพํ ตํตํการกวจนิจฺฉายเมว สาเธตุํ ‘มาตริ สาธุ’ อิจฺจาทโย อุทาหฏา เกเสสุ ปสิโต ปสตฺโต, อวพทฺโธติ อตฺโถ, เกเสหิ กรณภูเตหิ ปสิโต ภวติ, กตฺตุภูเตหิ วา ปสิโต กโตติ อตฺโถ, ผุสฺเสนินฺทุยุตฺเตน ลกฺขิโต กาโล โสยมิตฺยเภเทน สมฺพนฺธา ผุสฺเส, เตน กรณภูเตนฯ

37. ปฐมา

ปฐมาตฺถมตฺเตติ เอตฺตเก วุตฺเตปิ วากฺยตฺโถ ปทตฺโถ วา น วิญฺญายเต นามคฺคหณานุวตฺติโตติ ทสฺเสตุมาห-‘ทฺเวทฺเวกาเนกาทิ สุตฺตโต’ติอาทิ, นาเมนาตฺโถ ปฏิปาทิยมาโน นามสงฺขาเต-ตฺตนิ อภิเธยฺยตฺเตนาชฺฌาโรปฺย ปฏิปาทยตฺยนเปกฺขิต วิภตฺติวิเสสนฺติ อาห-‘อภิธียติ’จฺจาทิ, ปกติรูเปนาติ นาเมน, ตสฺส อภิเธยฺยสฺส, มตฺตสทฺทสฺสาติอาทินา สามญฺญนฺตีทํ มตฺตสทฺทสฺสตฺถวจนนฺติ ทสฺเสติ, อิทํ วุตฺตํ โหตีติ นามสฺสาภิเธยฺยมตฺเตติ อิมินา อิทํ วกฺขมานํ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘ปาฏิปทิกตฺถลิงฺคปริมาณวจนมตฺเต ปฐมา’’ติ (2-3-46) ลิงฺคาทีสุ เภเทน ปฐมาวิธานมฺปฏิปนฺนา, ตทาห-‘ลิงฺคปริมาเณ’จฺจาทิ, ลิงฺคํ อิตฺถิปุนฺนปุํสกานิ, ปริมาณํ ปริจฺเฉโท, สงฺขฺยา เอกตฺตพหุตฺตานิ, ตพฺพนฺโตปิ สทฺทตฺโถเอวาติ ลิงฺคาทิวนฺโตปิ สรูปา พฺยติริตฺโต สทฺทตฺโถ เอว, อุจฺจตฺตนีจตฺตสามญฺญมฺปุโรธาย ปวตฺติยา อุจฺจนีจสทฺเทหิ ปฐมา โหเตว, ตํยุตฺตสฺสาปิ สทฺทตฺถภาวโต ‘อุจฺจํ ฆรานิ’ตฺยาทีนิปิ อุจฺจตฺตํ คุณํ นิมิตฺตํ กตฺวา โสยมิตฺยเภทสมฺพนฺธ ฆเรสุ วตฺตนฺตีติฯ ปลมฺพเต อชฺฌาคจฺฉติตฺยาโท ‘‘อสงฺเขฺยหิ สพฺพาสํ’’ติ (2-119) โลปวิธานสามตฺถิยา ปาทีหฺยนตฺถเกหิปิ ปฐมา สิทฺธาเยวฯ

38. อามนฺต

อภิมุขํ กตฺวาติอาทินา โยคารมฺภสฺส ผลํ ทสฺเสติ, นามตฺเถติ สทฺทตฺเถ, ปทโตติ อามนฺตณาธิกอตฺถมตฺตปฺปกาสกปทโต, โหนฺติ เจตฺถ…

สิทฺธสฺสาภิมุขีการ [ภิมุขีภาว (โปตฺถเก)], มตฺตมามนฺตณํ สิยา;

อตฺโถ กตาภิมุโข หิ, กฺริยายํ วินิยุชฺชเต;

อามนฺตณํ น วากฺยตฺโถ, ปทโตว ปตีติโต;

นตฺเถวามนฺตณํ โลเก, วิธาตพฺเพน วตฺถุนา;

ตํ ยถา ภว ราเชติ, นิปฺปนฺนตฺโถ ภเวติ จฯ

สิทฺธสฺสาติ เทวทตฺตตฺตาทินา สิทฺธสฺส, อตฺโถติ เทวทตฺตาทิ, กตํ อาภิมุขฺยํ สมาธานํ เยนาติ วิคฺคโห, กฺริยายํ วินิยุชฺชเต คจฺฉ ภุญฺชาติ, อามนฺตณํ นตฺถิ… อิทานิ วิธียมานตฺเตนาลทฺธสตฺติกสฺสาภิมุขยิตุมสกฺกรูปตฺตา, วิธาตพฺเพนาติ นิปฺผาเทตพฺเพนฯ

39. ฉฏฺฐี

กิริยาการเกจฺจาทิวุตฺติคนฺถสฺส อตฺถสํวณฺณนํ กตฺตุมารภเต ‘เอกายํ สมฺพนฺโธ นาเม’จฺจาทิ, กิริยาย การเกหิ จ นิปฺผาทิโตติ อิมินา สมฺพนฺธสฺส กิริยาการกสมฺพนฺธ ปุพฺพกตฺตมาห, ตโตเยวายํ นากสฺมีโกติ น เยสํเกสญฺจิ ทฺวินฺนํ ภวติ, วิสิฏฺฐานํเยว ตุ ทฺวินฺนํ ภวตีตฺยติปฺปสงฺคาภาโว, กิริยาการกสมฺพนฺธปุพฺพโก หิ การเกหิ อญฺโญ สสฺสามิภาวาทิโก สมฺพนฺโธ, ตถา จ วุตฺตํ–

‘‘สมฺพนฺโธ การเกหญฺโญ, กฺริยาการกปุพฺพโก;

สุตายมสฺสุตายํวา, กฺริยายํ โส-ภิธียเตติฯ