31. ปุถ

น ทุติยาปิ โยควิภาคโตติ เอวํ มญฺญเต ‘‘ตติยา เจติ วตฺตมาเน ตตฺถ ยทิ จกาเรน ‘ทุติยา เจ’ติ สมฺพนฺธีเยยฺย, ตตฺราปิ จ กาเรน ปญฺจมีตฺเยวํ น กสฺสาปฺยปกํโสติ‘วินาญฺญตฺรปุถนานาหิ ตติยา เจ’ตฺเยกโยคมกตฺวา โยควิภาคสามตฺถิยา ‘ตติยา เจ’ติ จ กาเรน ชาตุ ปญฺจมี’’ติ, อสหายตฺถตฺเต สติ ‘วินาตฺเถ หี’ตฺเยวมวตฺวา กิํ วิสุํ สุตฺตรจนาเยตฺยาห-‘เภโท ปาทานนฺตฺวิ’จฺจาทิฯ

32. สตฺต

ยนฺตํ สทฺทานํ นิจฺจตฺตา สมฺพนฺธสฺส ยตฺถาติ ปรามฏฺฐํ โสติ, โยติ ปรามฏฺฐํ ตสฺสาติ จ นิทฺทิสติ, โย ยตฺเถตฺยาทิกญฺจ ‘กิริยาธารภูเต’จฺจาทิวุตฺติคนฺถ วิวรณนฺติ โยติ กิริยาเธยฺยภูตาธิปฺเปตา, เอตเนวาห‘กิริยา จา’ติอาทิ, เตนายมาธารียติ กตฺตุกมฺม สมเวตา กิริยาสฺมินฺตฺยธิกรเณ วา ตํ อาธารยตีติ กตฺตริ วา ฆณนฺเตน ทฏฺฐพฺโพ, กตฺตารํ กมฺมญฺจ กิริยานิสฺสยภูตมาธาร ยตีตฺยาธาโรติ วา กตฺตริ ฆณ, วุตฺตํ หิ–

อาธารยติ โย กตฺตุ, กมฺมํ กิริยนิสฺสยํ;

อาธารํ การกญฺจาหุ, ตํ จตุพฺพิธเมว เจติฯ

นนุ จ กิริยาธารเณนาธาโรตฺยุจฺจเต, ตํ กิเมวมุจฺจเตติ เจ, เนสโทโส ยเทว หิ กิริยาธารณมสฺส, ตนฺตนฺนิสฺสยภูต กตฺตุกมฺมธารณํ, นหฺยญฺญตา ตทฺธารณํ สมฺภวติ ตโต กิริยา การเณนาธารเณนาธาโรตฺย ยเมวตฺโถ, น กตฺตุกมฺมปริจฺจาเคนาธาเรน อุชุกํ กิริยา คยฺหเต, เตเนว วกฺขติ-‘กิริยายโย อาธาโร’จฺจาทิ, นนุ ยทฺยปฺยุชุกเมว กิริยํ ธารยติ กตฺตา กตฺตุสมวายินิํ, กมฺมสมเวตญฺจ วิกฺเตทนาทิํ กิริยํ กมฺมํ… ตถา สติ ตาเนวาธาโรติ, น… โลเก สตฺเถ จ เตสมาธารตฺเถ นาปฺปตีติโต, กตฺตุกมฺมตาเยว หิ เตสมฺปตีตีติ ทสฺเสตุมาห-‘กิริยา เจ’ตฺยาทิ, ตถา จ วุตฺตํ–

กตฺตุกมฺม พฺยวหิตํ, ธาเรนฺตมนุชุ กฺริยํ;

กฺริยาสิทฺธุปการิ จ, สตฺเถ-ธิกรณํ มตนฺติฯ

กตฺตุกมฺมพฺยวหิตนฺติ กตฺตุกมฺเมหิ ตํสมเวตภาเวน พฺยวหิตํ, อนุชุ ปารมฺปริเยน, กฺริยาสิทฺธุปการิติ กตฺตุกมฺมสมเวตาย กิริยาย ปสิทฺธิยํ อุปการี อุปกุพฺพนฺตํ, นนุ จ น กิริยา ธารเณเนวายมาธาโร, กตฺตุกมฺมานํ ธารเณนาปฺยาธาโรติ สกฺกา ววตฺถเปตุนฺติ โจทนมฺมนสิ นิธายาห-‘น เจ’ตฺยาทิ, กิริยา นิมิตฺตสฺเสวาติ กตฺตุกมฺมสมวายินิยา กิริยาย นิมิตฺตสฺเสว, ตเทวํวิธมาธารํ จตุพฺพิธมฺมตนฺติ ทสฺเสตุมาห-‘อาธาโร จาย’มิจฺจาทิ, จตฺตาโร วิธาปการา อสฺสาติ จตุพฺพิโธ, อาเธยฺเยน สโหปสิเลโส สํโยคลกฺขโณ-สฺส อตฺถีติ โอปสิเลสิโก อาธาโร-‘กเฏนิสีทติ ถาลิยํ ปจติ’ตฺยาโท กฏาทิ, ตถาหิ เทวทตฺตสมเวตํ นิสีทนกิริยํ กโฏ เทวทตฺตํ ธารยํ ธารยติ เทวทตฺตพฺยวหิตํ, เอวํ ถาลีปิ ตณฺฑุลสมเวตํ วิกฺเลทนาทิกิริยํ ตณฺฑุเล ธารยํ ธารยตีตฺโยปสิเลสิกาธารตฺตํ กฏาทิโนฯ ยโต-ญฺญตฺราเธยฺยํ น วตฺตเต สพฺพถา ภิยฺโย วา, โส เวสยิโก, วิสโยหฺยาเธยฺยสฺสานญฺญตฺรภาโว, ยถา จกฺขาทิปฺปวตฺตีนมญฺญตฺราภาวา จกฺขาทีนํ รูปาทโย วิสยาติ วุจฺจนฺเต, เอวมากาเส สกุนโยตฺยาโท สกุนฺยาทีนมากาสาทิโต-ญฺญตฺราภาวาเต เตสํ วิสยาตฺยุจฺจนฺเต, วิสโย เอว เวสยิโกฯ โย อาธาราเธยฺยานมภิพฺยาเปตฺยาเธยฺยมิตฺยภิพฺยาปโก, ตถา หิ‘ติเลสุ เตลํ, ทธิมฺหิ สปฺปิ,ตฺยตฺร ติลาทิกํ เตลาทิกมาเธยฺยํ พฺยาเปตฺวา ติฏฺฐตีติ ติลาทิ พฺยาปกาธาโรฯ สมีเป ภโว, สมีโป เอว วา สามีปิโก, ยสฺส สมีปเทเส อาเธยฺยํ วตฺตเต โส เอวมุจฺจเต, อตฺโรทาหรณํ ‘คุรูสุ วสติ คงฺคายํ โฆโส’ติฯ

นนุ จาตฺราปฺยาธาเร สตฺตมี วิธียเต อาธาโร จ นิสฺสโย วุจฺจเต, นิสฺสโย จ สํโยคสมวาเยหิ โหติ, น จ สิสฺสาทีนํ คุรุปฺปภุตีติ เทวทตฺตสกุนฺยาทีนมิว กฏากาสาทีหิ สํโยโค, เตลาทีนมิว จ ติลาทีหิ สมวาโย วา อตฺถิ, เตนายุตฺตํ เต สมาธารตฺตนฺติ, เนตทตฺถิ, ยทายตฺตา หิ ยสฺส ฐิติ โส วินาปิ สํโยคสมวาเยหิ ตสฺส นิสฺสโย ภวติ, ตถาหิ ปุริสสฺส น รญฺญา สห สํโยโคสมวาโย วาตฺถิ, อถ ปน ตทธีนฏฺฐิติตฺตา ราชนิสฺสโย ปุริโสติ พฺยปทิสฺสียเต, สิสฺสาทีนญฺจ คุรุปฺปภุติน มายตฺตา ฐิตีติ เตสมยํ [เตนสฺสายํ (โปตฺถเก) ยุตฺโถ เต ปติ คุรุปภุตีนํ นิสฺสยภาโว (ชินินฺทพุทฺธิ)] ยุตฺโต คุรุปฺปภุตินํ นิสฺสยภาโวติ, เอตฺถ ปน ยชฺชปิ เวสยิกาภิพฺยปกานมาธาราเธยฺโยปสิเลโส อตฺถิ, ตถาปิ ปการนฺตรสฺเสว ปริปฺผุฏตฺตา ตเถว วจนิจฺฉา, นาญฺญถา โอปสิเลสิเกน วา [โอปสิเลสิเกว] วิสยาภิพฺยาปกานมคฺคหณโต อุปสิเลสสฺเส วา [อุปสิเลสสฺเสว] ปริพฺยตฺตตฺตา ตเถว โวหาโรติ น สงฺกโร สงฺกนีโยติฯ

33. นิมิตฺต

นิมิตฺตภาวมตฺเตตีมินา กมฺมสํโยคาภาเวปิ สตฺตมิยา ปวตฺติ มาห, น ปเรสํ วิย กมฺมสํโยเค เอว, เตเนว วกฺขติ-‘เอวมญฺญเต’จฺจาทิ, พาหิรานํ หิ-‘นิมิตฺตา กมฺเมน’’ (จํ, 2-1-89) อิติ สุตฺตํ, ตตฺถ กมฺเมน โยเค ปโยชนา สตฺตมีภวตีตฺยตฺโถ, อชินมฺหิ หญฺญเต ทีปีติทีปิโนหนนสฺส ปโยชนํ จมฺมํ, ตสฺส ทีปินํหนฺตีติ กมฺเมน โย โค, สุตฺเต กมฺเมนาตฺยวจเน ปโยชนํ วตฺตุมารภเต ‘น ปเน’จฺจาทิฯ

34. ยพฺภา

ยสฺส กิริยาติ ยสฺส ควาทฺยตฺถสฺส สมฺพนฺธินี โทหนาทิกิริยา, กิริยนฺตรสฺสาติ คมนาทิกิริยนฺตรสฺส, เอเตนาติ ลกฺขณนฺติ เอเตน, ตโต-จฺจสฺส วิวรณํ กิริยาวตาติ, ‘‘กาลภาเวสุ เจ’’ติ (2-6-43) กจฺจายเนหิ สุตฺติตํ, ตทาห-‘กาลตฺเถหิ จา’ติอาทิฯ