[610] อาคมา ตุโกฯ

อาปุพฺพา คมิโต ตุกปฺปจฺจโย โหติ, กิตกตฺตา กตฺตริฯ อาคจฺฉตีติ อาคนฺตุโกฯ

‘‘คมา’’ติ วตฺตเตฯ

[611] ภพฺเพ อิกฯ

คมิโต อิกปฺปจฺจโย โหติ ภพฺพตฺเถฯ คนฺตุํ ภพฺโพติ คมิโก ภิกฺขุฯ

เตกาลิกปฺปจฺจยนฺตนโยฯ

อตีตปฺปจฺจยนฺตนย

[612] อตีเต ต ตวนฺตุ ตาวีฯ

อตีเต กาเล สพฺเพหิ ธาตูหิ ต ตวนฺตุ ตาวี อิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติฯ เอเต เอว ปรสมญฺญาย นิฏฺฐสญฺญกาปิ, เต จ กิตสญฺญตฺตา กตฺตริ ภวนฺติฯ อภวีติ ภูโต, ภูตา, ภูตํ, ‘‘อญฺเญสุ จา’’ติ เอตฺถานุวตฺติตวาคฺคหเณน ต ตวนฺตุตาวีสุ วุทฺธิ น โหติฯ หุ ทานาทนหพฺยปฺปทาเนสุ, อหวีติ หุโต อคฺคิํฯ

ตวนฺตุปฺปจฺจเย – ‘‘อา สิมฺหี’’ติ อากาโร, อคฺคิํ หุตวา, หุตวนฺโต อิจฺจาทิ คุณวนฺตุสมํฯ ตาวีมฺหิ – อคฺคิํ หุตาวี, อคฺคิํ หุตาวิโน อิจฺจาทิ ทณฺฑีสมํฯ อิตฺถิยํ อินีปจฺจโย – หุตาวินี, นปุํสเก – รสฺสตฺตํ หุตาวิฯ

วส นิวาเส, วสฺสํ อวสีติ อตฺเถ ตปฺปจฺจโย, สการนฺตตฺตา ‘‘สาทิสนฺต’’อิจฺจาทินา ฐาเทเส สมฺปตฺเต –

‘‘ตสฺสา’’ติ อธิกาโร, ‘‘สาที’’ติ จฯ

[613] วสโต อุตฺถฯ

วสอิจฺเจตสฺมา ธาตุมฺหา ปรสฺส ตการสฺส สหาทิพฺยญฺชเนน อุตฺถาเทโส โหติ, สรโลปาทิฯ วสฺสํ วุตฺโถ, วุตฺถา สา, ‘‘สรโลโป’’ติอาทิสุตฺเต ตุคฺคหณโต ปุพฺพโลปาภาเว ‘‘อธิวตฺถา เทวตา, วตฺถพฺพ’’นฺติอาทีสุ ปรโลโปฯ

‘‘วสสฺสา’’ติ วิปริณาเมน วตฺตเตฯ

[614] วสฺส วา วุฯ

วสอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส วการสฺส ตกาเร ปเร อุกาโร โหติ, ตตฺถ วการาคโม จ วา โหติฯ นิฏฺฐตกาเร เอวายํฯ อถ วา ‘‘วู’’ติ เอตฺถ วกาโร สนฺธิโช, ตนฺตญาเยน ทุติยญฺเจตฺถ วาคฺคหณมิจฺฉิตพฺพํ, เตน อการสฺสปิ อุกาโร สิทฺโธ ภวติ, อุสิโต พฺรหฺมจริยํ, วุสิโต, ตถา วุสิตวา, วุสิตาวี, อิการาคเมน พฺยวหิตตฺตา อุตฺถาเทโส น ภวติฯ

ภุช ปาลนพฺยวหรเณสุ, โอทนํ อภุญฺชีติ อตฺเถ ตตวนฺตุตาวี, ‘‘ภุชาทีนมนฺโต โน ทฺวิ จา’’ติ ธาตฺวนฺตโลโป, ตการสฺส ทฺวิตฺตญฺจ, ภุตฺโต, ภุตฺตวา, ภุตฺตาวีฯ ตถา รนฺช ราเค, อรญฺชีติ รตฺโต, รตฺตา, รตฺตํฯ ยุช โยเค, อยุญฺชีติ ยุตฺโต, ยุตฺตา, ยุตฺตํฯ วิจ วิเวจเน วิปุพฺโพ, วิวิจฺจีติ วิวิตฺโต, วิวิตฺตา, วิวิตฺตํฯ มุจ โมจเน, อมุจฺจีติ พนฺธนา มุตฺโตฯ ตถา ติปฺปจฺจเยปิ อิมินา ธาตฺวนฺตโลปทฺวิตฺตานิ, อาสชฺชนํ อาสตฺติ, วิมุจฺจนํ, วิมุจฺจติ เอตายาติ วา วิมุตฺติฯ

กุธ โกเป, อกุชฺฌีติ อตฺเถ ตปฺปจฺจโย, ตสฺส ‘‘ธฒภเหหิ ธฒา จา’’ติ ธตฺตํ, ‘‘หจตุตฺถานมนฺตานํ โทเธ’’ติ ธการสฺส ทกาโร, กุทฺโธฯ ยุธ สมฺปหาเร, อยุชฺฌีติ ยุทฺโธ, ยุทฺธํฯ สิธ สํสิทฺธิมฺหิ, อสิชฺฌีติ สิทฺโธฯ อาปุพฺโพ รภ ราภสฺเส, อารภีติ อารทฺโธ คนฺตุํฯ นห พนฺธเน สํปุพฺโพ, สนฺนยฺหีติ สนฺนทฺโธ, ‘‘ธฒภเหหิ ธฒา จา’’ติ นหาทิโต ตการสฺส ธกาโรฯ

วฑฺฒ วฑฺฒเน, อวฑฺฒีติ อตฺเถ ตปฺปจฺจโย, ตสฺส ฒตฺตํ, ‘‘กฺวจิ ธาตู’’ติอาทินา ธาตฺวาการสฺสุตฺตํ, ฑโลโป จฯ

‘‘หจตุตฺถานมนฺตาน’’นฺติ วตฺตเตฯ

[615] โฑ ฒกาเรฯ

หจตุตฺถานํ ธาตฺวนฺตานํ ฑการาเทโส โหติ ฒกาเร ปเรฯ วุฑฺโฒ, วุฑฺฒา, ‘‘โพ วสฺสา’’ติ พตฺเต พุฑฺโฒฯ ติปฺปจฺจเย – พุชฺฌนํ, พุชฺฌติ วา เอตายาติ พุทฺธิฯ เอวํ สิทฺธิ, วฑฺฒิฯ ตพฺพปฺปจฺจเย – โพทฺธพฺพมิจฺจาทิฯ

‘‘อนฺโต, โน’’ติ จ อธิกาโรฯ

[616] ตราทีหิ อิณฺโณฯ

ตรอิจฺเจวมาทีหิ ธาตูหิ ปรสฺส ตปฺปจฺจยสฺส อิณฺณาเทโส โหติ, ธาตฺวนฺโต จ โน โหติ, สรโลปาทิฯ ตร ตรเณ, สํสารณฺณวํ อตรีติ ติณฺโณ ตาเรยฺยํฯ เอวํ อุตฺติณฺโณ, ติณฺณํ วาฯ ปูร ปูรเณ, สํปูรีติ สํปุณฺโณ, ‘‘สรโลโป’’ติอาทิสุตฺเต ตุคฺคหณโต ปุพฺพโลปาภาเว อุวณฺณโต ปรสฺส ‘‘วา ปโร อสรูปา’’ติ โลโป, สํโยเค รสฺสตฺตํฯ

ตุร เวเค, อตุรีติ ตุณฺณํ , ตุริตํ วาฯ ชร วโยหานิมฺหิ, ปริชีรีติ ปริชิณฺโณฯ กิร วิกิรเณ, อากิรีติ อากิณฺโณ อิจฺจาทิฯ

[617] สุส ปจ สกโต กฺขกฺกา จฯ

สุส ปจ สกอิจฺเจเตหิ ธาตูหิ ปรสฺส ตปฺปจฺจยสฺส กฺขกฺกาเทสา โหนฺติ, อนฺโต จ พฺยญฺชโน โน โหติฯ จสทฺเทน มุจาทิโต กฺกาเทโสฯ สุส โสสเน, อสุสฺสีติ สุกฺโข รุกฺโขฯ อปจฺจีติ ปกฺกํ ผลํฯ สก สามตฺเถ, อสกฺขีติ สกฺโก อสฺส, โอมุจฺจีติ โอมุกฺกา อุปาหนาฯ ‘‘ปจิตุํ, ปจิตพฺพ’’นฺติอาทีสุ ปน น ภวติ, อิกาเรน พฺยวหิตตฺตาฯ เอวํ สพฺพตฺถ พฺยวธาเน น ภวติฯ

สีหคติยา ติคฺคหณมนุวตฺตเตฯ

[618] ปกฺกมาทีหิ นฺโต จฯ

ปกฺกมอิจฺเจวมาทีหิ มการนฺเตหิ ธาตูหิ ปรสฺส ตปฺปจฺจยสฺส นฺตาเทโส โหติ, ธาตฺวนฺโต จ โน โหติฯ จสทฺเทน ติปฺปจฺจยสฺส นฺติ จ โหติฯ กมุ ปทวิกฺเขเป, ปกฺกมีติ ปกฺกนฺโตฯ เอวํ สงฺกนฺโต, นิกฺขนฺโต, ‘‘โท ธสฺส จา’’ติ สุตฺเต จคฺคหเณน กสฺส ขตฺตํฯ ภมุ อนวฏฺฐาเน, วิพฺภมีติ วิพฺภนฺโต, ภนฺโตฯ ขมุ สหเน, อกฺขมีติ ขนฺโตฯ สมุ อุปสเม, อสมีติ สนฺโตฯ ทมุ ทมเน, อทมีติ ทนฺโตฯ

ติมฺหิ – สงฺกมนํ สงฺกนฺติฯ เอวํ โอกฺกนฺติ, วิพฺภนฺติ, ขนฺติ, สนฺติ ทนฺติ อิจฺจาทิฯ

[619] ชนาทีนมา ติมฺหิ จฯ

ชนอิจฺเจวมาทีนํ ธาตูนมนฺตสฺส พฺยญฺชนสฺส อาตฺตํ โหติ ตปฺปจฺจเย, ติมฺหิ จฯ โยควิภาเคน อญฺญตฺถาปิฯ ชน ชนเน, อชนีติ ชาโต, วิชายีติ ปุตฺตํ วิชาตา, ชนนํ ชาติฯ ตปฺปจฺจเย สติปิ ตกาเร ปุน ติคฺคหณกรณํ ปจฺจยนฺตรตกาเร อาตฺตนิวตฺตนตฺถํ, ยถา – ชนฺตุฯ ‘‘ชนิตฺวา, ชนิตุ’’นฺติอาทีสุ ปน อิกาเรน พฺยวหิตตฺตา น ภวติฯ

‘‘อา, ติมฺหิ, จา’’ติ จ วตฺตเตฯ

[620] ฐาปานมิอี จฯ

ฐา ปาอิจฺเจเตสํ ธาตูนํ อนฺตสฺส อาการสฺส ยถากฺกมํ อิการอีการาเทสา โหนฺติ ตปฺปจฺจเย, ติมฺหิ จฯ จสทฺเทน อญฺญตฺราปิ กฺวจิฯ ฐา คตินิวตฺติมฺหิ, อฏฺฐาสีติ ฐิโต, อุปฏฺฐิโต ครุํ, ฐิตวา, อธิฏฺฐิตฺวา, ฐานํ ฐิติฯ ปา ปาเน, อปายีติ ปีตา, ยาคุํ ปีตวา, ปานํ ปีติ, ปีตฺวาฯ

[621] หนฺเตหิ โห หสฺส โล วา อทหนหานํฯ

หการนฺเตหิ ธาตูหิ ปรสฺส ตปฺปจฺจยสฺส, ติสฺส จ หการาเทโส โหติ, หสฺส จ ธาตฺวนฺตสฺส ลกาโร โหติ วา ทหนเห วชฺเชตฺวา, ฒตฺตาปวาโทยํฯ รุห ชนเน, อรุหีติ อารุฬฺโห รุกฺขํฯ ลฬานมวิเสโส, อารุลฺโห วา, รุหนํ รุฬฺหีฯ คาหุ วิโลฬเน, อคาหีติ คาฬฺโห, อชฺโฌคาฬฺโห มหณฺณวํฯ พห วุทฺธิมฺหิ, อพหีติ พาฬฺโห, ‘‘กฺวจิ ธาตู’’ติอาทินา ทีโฆฯ มุห เวจิตฺเต, อมุยฺหีติ มูฬฺโหฯ คุห สํวรเณ, อคุหีติ คูฬฺหํฯ

วห ปาปุณเน , อุปวหีติ อุปวุฬฺโห, ‘‘วจ วส วหาทีนมุกาโร วสฺสา’’ติ โยควิภาเคน อุตฺตํฯ

อทหนหานนฺติ กิมตฺถํ? ทฑฺโฒ, สนฺนทฺโธฯ วาติ กิํ? ทุทฺโธ, สินิทฺโธฯ ‘‘คหิตํ, มหิต’’นฺติอาทีสุ ปน อิการาคเมน พฺยวหิตตฺตา น ภวติฯ

ธาตุปฺปจฺจยนฺตโตปิ ‘‘อตีเต ต ตวนฺตุตาวี’’ติ ตปฺปจฺจโย, อพุภุกฺขีติ พุภุกฺขิโตฯ เอวํ ชิฆจฺฉิโต, ปิปาสิโต อิจฺจาทิฯ

เอวํ กตฺตริ นิฏฺฐนโยฯ

‘‘อตีเต’’ติ วตฺตเตฯ

[622] ภาวกมฺเมสุ ตฯ

อตีเต กาเล คมฺยมาเน สพฺพธาตูหิ ตปฺปจฺจโย โหติ ภาวกมฺมอิจฺเจเตสฺวตฺเถสุฯ

ภาเว ตาว –

เค สทฺเท, คายนํ, อคายิตฺถาติ วา อตฺเถ ตปฺปจฺจโยฯ

[623] สพฺพตฺถ เค คีฯ

เคอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส คีอาเทโส โหติ สพฺพตฺถ, ตปฺปจฺจยติปจฺจเยสฺเววายํฯ ตสฺส คีตํ, คายนํ, คายิตพฺพาติ วา คีติฯ

ภาเว – ตปฺปจฺจยนฺตา นปุํสกาฯ กมฺมนิ – ติลิงฺคาฯ

นต คตฺตวินาเม, นจฺจนํ, อนจฺจิตฺถาติ วา อตฺเถ ตปฺปจฺจโยฯ

[624] ปจฺจยา ทนิฏฺฐา นิปาตนา สิชฺฌนฺติฯ

เย อิธ สปฺปจฺจยา สทฺทา ปจฺจเยหิ น นิฏฺฐํ คตา, เต นิปาตนโต สิชฺฌนฺตีติ ธาตฺวนฺเตน สห ตปฺปจฺจยสฺส จฺจ ฏฺฏาเทสาฯ นจฺจํ, นฏฺฏํฯ หส หสเน, หสนํ หสิตํ, อิการาคโมฯ คมนํ คตํฯ เอวํ ฐิตํ, สยิตํ, วาธิการสฺส ววตฺถิตวิภาสตฺตา วุทฺธิฯ รุท อสฺสุวิโมจเน, อรุชฺฌิตฺถาติ โรทิตํ, รุณฺณํ วา อิจฺจาทิฯ

กมฺมนิ –

อภิภูยิตฺถาติ อภิภูโต โกโธ ภวตา, อภิภูตา, อภิภูตํฯ ภาส พฺยตฺติยํ วาจายํ, อภาสิตฺถ เตนาติ ภาสิโต ธมฺโม, ภาสิตา คาถา, ภาสิตํ สุตฺตํฯ ทิสี อุจฺจารเณ, จุราทิตฺตา เณฯ อเทสียิตฺถาติ เทสิโต ธมฺโม ภควตา, อิการาคเม การิตสรโลโปฯ ชิ ชเย, อชียิตฺถาติ ชิโต มาโรฯ นี ปาปุณเน, อนียิํสูติ นีตา คามมชา, สุโต ตยา ธมฺโม, ญาโตฯ

สาส อนุสิฏฺฐิมฺหิ, อนุสาสียิตฺถาติ อตฺเถ ตปฺปจฺจโยฯ

[625] สาสทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ จฯ

สาสทิสอิจฺเจเตหิ ธาตูหิ ปรสฺส ตปฺปจฺจยสฺส ริฏฺฐาเทโส โหติ, จสทฺเทน ติสฺส ริฏฺฐิ จ, ทิสโต กิจฺจตการตุํตฺวาทีนญฺจ รฏฺฐ รฏฺฐุํ รฏฺฐาเทสา จ โหนฺติ, ราทิโลโป, อนุสิฏฺโฐ โส มยา, อนุสิฏฺฐา สา, อนุสิฏฺฐํฯ ทิส เปกฺขเณ, อทิสฺสิตฺถาติ ทิฏฺฐํ เม รูปํฯ

ติมฺหิ – อนุสาสนํ อนุสิฏฺฐิ, ทสฺสนํ ทิฏฺฐิฯ

กิจฺจาทีสุ – ทสฺสนียํ ทฏฺฐพฺพํ, ทฏฺเฐยฺยํ, ปสฺสิตุนฺติ ทฏฺฐุํ คจฺฉติ, ปสฺสิตฺวาติ เนกฺขมํ ทฏฺฐุํ, ทฏฺฐา, อิการาคเมน อนฺตริกสฺส น ภวติ, ยถา – อนุสาสิตํ, อนุสาสิตพฺพํ, อนุสาสิตุํ, อนุสาสิตฺวา, ทสฺสิตํ อิจฺจาทิฯ

ตุส ปีติมฺหิ, อตุสฺสีติ อตฺเถ กตฺตริ ตปฺปจฺจโยฯ

‘‘ตสฺสา’’ติ อธิกาโรฯ

[626] สาทิ, สนฺตปุจฺฉภนฺชหนฺสาทีหิ ฏฺโฐฯ

อาทินา สห วตฺตตีติ สาทิฯ สการนฺเตหิ, ปุจฺฉ ภนฺชหนฺสอิจฺเจวมาทีหิ จ ธาตูหิ ปรสฺส อนนฺตริกสฺส ตการสฺส สหาทิพฺยญฺชเนน ธาตฺวนฺเตนฏฺฐาเทโส โหติฯ หนฺสสฺส สติปิ สนฺตตฺเต ปุนคฺคภณํ กฺวจิ ฏฺฐาเทสสฺส อนิจฺจตาทีปนตฺถํ, เตน ‘‘วิทฺธสฺโต อุตฺรสฺโต’’ติอาทีสุ น โหติฯ ตุฏฺโฐ, สนฺตุสิโตฯ ภส ภสฺสเน, อภสฺสีติ ภฏฺโฐ, ภสฺสิโตฯ นส อทสฺสเน, นสฺสีติ นฏฺโฐฯ ทํส ทํสเน, อทํสียิตฺถาติ ทฏฺโฐ สปฺเปน, ฑํสิโต วา, ‘‘กฺวจิ ธาตู’’ติอาทินา ทสฺส ฑตฺตํฯ ผุส ผสฺสเน, อผุสียิตฺถาติ ผุฏฺโฐ โรเคน, ผุสฺสิโต วาฯ อิสุ อิจฺฉายํ, เอสียิตฺถาติ อิฏฺโฐ, อิจฺฉิโต, เอสิโตฯ มส อามสเน, อามสียิตฺถาติ อามโฐฯ วสเสจเน, อวสฺสีติ วุฏฺโฐ เทโว, ปวิสียิตฺถาติ ปวิฏฺโฐ, อุทฺทิสียิตฺถาติ อุทฺทิฏฺโฐฯ ปุจฺฉ ปุจฺฉเน, อปุจฺฉียิตฺถาติ ปุฏฺโฐ ปญฺหํ, ปุจฺฉิโตฯ ภนฺช อวมทฺทเน, อภญฺชียิตฺถาติ ภฏฺฐํ ธญฺญํฯ หนฺส ปีติมฺหิ, อหํสีติ หฏฺโฐ, ปหฏฺโฐ, ปหํสิโตฯ

อาทิสทฺเทน ยช เทวปูชาสงฺคติกรณทาเนสุ, อิชฺชิตฺถาติ อตฺเถ ตปฺปจฺจโย, ตสฺส ฏฺฐาเทโสฯ

[627] ยชสฺส สรสฺสิ ฏฺเฐฯ

ยชอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส สรสฺส อิการาเทโส โหติ ฏฺเฐ ปเรฯ ยิฏฺโฐ มยา ชิโนฯ สช วิสฺสคฺเค สํปุพฺโพ, สํสชฺชิตฺถาติ สํสฏฺโฐ เตน, วิสฺสฏฺโฐฯ มช สุทฺธิมฺหิ, อมชฺชีติ มฏฺโฐ อิจฺจาทิฯ

กิจฺจตการาทีสุ ตุสฺสิตพฺพํ โตฏฺฐพฺพํ, ผุสิตพฺพํ โผฏฺฐพฺพํ, ปุจฺฉิตุํ ปุฏฺฐุํ, ยชิตุํ ยิฏฺฐุํ, อภิหริตุํ อภิหฏฺฐุํ, โตสนํ ตุฏฺฐิ, เอสนํ เอฏฺฐิ, วสฺสนํ วุฏฺฐิ, วิสฺสชฺชนํ วิสฺสฏฺฐิ อิจฺจาทิฯ

‘‘ตสฺส, สาที’’ติ จ วตฺตเตฯ

[628] ภนฺชโต คฺโค จฯ

ภนฺชโต ธาตุมฺหา ตปฺปจฺจยสฺส สหาทิพฺยญฺชเนน คฺโค อาเทโส โหติฯ ภคฺโค ราโค อเนนฯ วสนิวาเส, ปริวสียิตฺถาติ ปริวุฏฺโฐ ปริวาโส, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, อุฏฺฐ อุอาเทสาฯ วส อจฺฉาทเน, นิวสียิตฺถาติ นิวตฺถํ วตฺถํ, ‘‘กฺวจิ ธาตู’’ติอาทินา สฺตการสํโยคสฺส ตฺถตฺตํ, เอวํ นิวตฺถพฺพํฯ สํส ปสํสเน, ปสํสียิตฺถาติ ปสตฺโถ ปสํสิโต, ปสํสนํ ปสตฺถิฯ พธ พนฺธเน, อพชฺฌิตฺถาติ พทฺโธ รญฺญา, อลภียิตฺถาติ ลทฺธํ เม ธนํ, ธตฺตทตฺตานิฯ รภ ราภสฺเส, อารภียิตฺถาติ อารทฺธํ วีริยํฯ

ทห ภสฺมีกรเณ , อทยฺหิตฺตาติ ทฑฺฒํ วนํ, อภุชฺชิตฺถาติ ภุตฺโต โอทโน, ภุชาทิตฺตา ธาตฺวนฺตโลโป, ทฺวิตฺตญฺจฯ จช หานิมฺหิ, ปริจฺจชียิตฺถาติ ปริจฺจตฺตํ ธนํ, อมุจฺจิตฺถาติ มุตฺโต สโรฯ

วจ วิยตฺติยํ วาจายํ, อวจียิตฺถาติ อตฺเถ ตปฺปจฺจโยฯ

‘‘อนฺโต, โน, ทฺวิ, จา’’ติ จ อธิกาโรฯ

[629] วจ วา วุฯ

จตุปฺปทมิทํฯ วจอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส วการสฺส อุการาเทโส โหติ วา, ธาตฺวนฺโต จ จกาโร โน โหติ, ตปฺปจฺจยสฺส จ ทฺวิภาโว โหติฯ วาคฺคหณมวธารณตฺถํ, ธาตฺวาทิมฺหิ วการาคโมฯ วุตฺตมิทํ ภควตา, อุตฺตํ วาฯ

[630] คุปาทีนญฺจฯ

คุปอิจฺเจวมาทีนํ ธาตูนมนฺโต จ พฺยญฺชโน โน โหติ, ปรสฺส ตการสฺส จ ทฺวิภาโว โหติฯ คุป โคปเน, สุโคปียิตฺถาติ สุคุตฺโต, สุโคปิโต, อิกาเรน พฺยวหิตตฺตา น ธาตฺวนฺตโลโป, ‘‘อญฺเญสุ จา’’ติ สุตฺเต วาธิการสฺส ววตฺถิตวิภาสตฺตา นิฏฺฐตกาเรปิ กฺวจิ วุทฺธิฯ โคปนํ คุตฺติฯ

ลิป ลิมฺปเน, อลิมฺปียิตฺถาติ ลิตฺโต สุคนฺเธนฯ ตป สนฺตาเป, สนฺตปียิตฺถาติ สนฺตตฺโต เตเชนฯ ทีป ทิตฺติมฺหิ, อาทีปียิตฺถาติอาทิตฺโต อคฺคินา, รสฺสตฺตํ, ทีปนํ ทิตฺติฯ อป ปาปุณเน, ปาปียิตฺถาติ ปตฺโต คาโม, ปาปุณีติ ปตฺโต สุขํ, ปาปุณนํ ปตฺติ, ปตฺตพฺพํฯ มท อุมฺมาเท, ปมชฺชีติ ปมตฺโตฯ สุป สยเน, อสุปีติ สุตฺโต อิจฺจาทิฯ

จร จรเณ, อจรียิตฺถาติ จิณฺโณ ธมฺโม, อิณฺณาเทโส, จริโต วาฯ เอวํ ปุณฺโณ, ปูริโตฯ

นุท เขเป, ปนุชฺชิตฺถาติ ปณุนฺโน, นสฺส ณตฺตํ, ปนุทิโตฯ ทา ทาเน, อาทียิตฺถาติอาทินฺโน, อตฺโต วา, ‘‘กฺวจิ ธาตู’’ติอาทินา ทาสทฺทสฺส ตกาโร, รสฺสตฺตํฯ

[631] ภิทาทิโต อินฺนอนฺนอีณา วาฯ

ภิทอิจฺเจวมาทีหิ ธาตูหิ ปรสฺส ตปฺปจฺจยสฺส อินฺน อนฺนอีณอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ วา, อนฺโต จ โน โหติฯ ววตฺถิตวิภาสตฺโถยํ วาสทฺโท, สรโลปาทิฯ

ภิทิ วิทารเณ, อภิชฺชิตฺถาติ ภินฺโน ฆโฏ ภวตา, ภิชฺชีติ วา ภินฺโน เทวทตฺโตฯ ฉิทิ ทฺวิธากรเณ, อฉิชฺชิตฺถาติ ฉินฺโน รุกฺโข, อจฺฉินฺนํ จีวรํ, อุจฺฉิชฺชีติ อุจฺฉินฺโนฯ อทียิตฺถาภิ ทินฺโน สุงฺโกฯ สท วิสรณคตฺยาวสาเนสุ, นิสีทีติ นิสินฺโนฯ ขิท อุตฺตาสเน, ขิท ทีนภาเว วา, อขิชฺชีติ ขินฺโนฯ

อนฺนาเทเส ฉท อปวารเณ, อจฺฉาทียิตฺถาติ ฉนฺโน, ปฏิจฺฉนฺนํ เคหํ, ปสีทีติ ปสนฺโนฯ ปท คติมฺหิ, อุปฺปชฺชีติ อุปฺปนฺโน, ฌานํ สมาปนฺโนฯ รุทิ อสฺสุวิโมจเน, รุณฺโณ, ปรโลโปฯ

ขี ขเย อีณาเทโส, อขียีติ ขีโณ โทโส, ขีณา ชาติ, ขีณํ ธนํฯ หา จาเค, ‘‘กฺวจิ ธาตู’’ติอาทินา หาทิโต อีณาเทเส ณการสฺส นตฺตํ, ปหียิตฺถาติ ปหีโน กิเลโส, ปริหายีติ ปริหีโนฯ

อาส อุปเวสเน , อจฺฉีติ อาสีโนฯ ลี สิเลสเน, ลียีติ ลีโน, นิลีโนฯ ชิ ชเย, ชิยีติ ชีโน วิตฺตมนุโสจติ, ชิโต วาฯ ที ขเย, ทีโนฯ ปี ตปฺปเน, ปีโนฯ ลู เฉทเน, ลูยิตฺถาติ ลูโน อิจฺจาทิฯ

วมุ อุคฺคิรเณ, วมียิตฺถาติ วนฺตํ, วมิตํ, ‘‘ปกฺกมาทีหิ นฺโต’’ติ นฺตาเทโสฯ อคจฺฉียิตฺถาติ คโต คาโม ตยา, คามํ คโต วา, ‘‘คมขนหนรมาทีนมนฺโต’’ติ ธาตฺวนฺตโลโปฯ อขญฺญิตฺถาติ ขโต กูโป, อุปหญฺญิตฺถาติ อุปหตํ จิตฺตํ, อรมีติ รโต, อภิรโตฯ มน ญาเณ, อมญฺญิตฺถาติ มโต, สมฺมโตฯ ตนุ วิตฺถาเร, อตนิตฺถาติ ตตํ, วิตตํฯ ยมุ อุปรเม, นิยจฺฉีติ นิยโตฯ

‘‘โน, ตมฺหิ, ติมฺหี’’ติ จ วตฺตเตฯ

[632] รกาโร จฯ

รกาโร จ ธาตูนมนฺตภูโต โน โหติ ตปฺปจฺจเย, ติปฺปจฺจเย จ ปเรฯ ปกรียิตฺถาติ ปกโต กโฏ ภวตา, กตา เม รกฺขา, กตํ เม ปุญฺญํฯ ‘‘โท ธสฺส จา’’ติ เอตฺต จสทฺเทน โฏ ตสฺส, ยถา – สุกฏํ, ทุกฺกฏํ, ปุเร อกรียิตฺถาติ ปุรกฺขโต, ‘‘ปุรสมุปปรีหิ กโรติสฺส ขขรา วา ตปฺปจฺจเยสุ จา’’ติ ขกาโร, ปจฺจเยหิ สงฺคมฺม กรียิตฺถาติ สงฺขโต, อภิสงฺขโต, อุปกรียิตฺถาติ อุปกฺขโต, อุปกฺขโฏ, ปริกรียิตฺถาติ ปริกฺขโตฯ

ติปฺปจฺจเย ปกรณ ปกติฯ สร คติจินฺตายํ, อสรีติ สโต, วิสรีติ วิสโฏ, สรณํ, สรติ เอตายาติ วา สติ, นีหรียิตฺถาติ นีหโฏฯ

ธร ธารเณ, อุทฺธรียิตฺถาติ อุทฺธโฏ, อภรียิตฺถาติ ภโต, ภรณํ, ภรติ เอตายาติ วา ภติฯ

อิการาคมยุตฺเตสุ ‘‘คมิโต’’ติอาทีสุ ธาตฺวนฺตโลเป สมฺปตฺเต –

‘‘โลโป’’ติ วตฺตเตฯ

[633] นมกรานมนฺตานํ นิยุตฺตตมฺหิฯ

นการ มการ กการ รการานํ ธาตฺวนฺตานํ โลโป น โหติ อิการาคมยุตฺเต ตกาเร ปเรติ โลปาภาโวฯ อคจฺฉี, คมียิตฺถาติ วา คมิโต, รมิตฺถาติ รมิโตฯ เอวํ วมิโต, นมิโตฯ สกิ สงฺกายํ, สงฺกิโต, สริโต, ภริโตฯ ตถา ขนิตพฺพํ, หนิตพฺพํ, คมิตพฺพํ, รมิตพฺพํ อิจฺจาทิฯ

นิธียิตฺถาติ นิหิโต, ‘‘กฺวจิ ธาตู’’ติอาทินา ธิสฺส หิ ตปฺปจฺจเยฯ เอวํ วิหิโตฯ

การิเต อภาวียิตฺถาติ อตฺเถ ‘‘ภาวกมฺเมสุ ต’’อิติ ตปฺปจฺจโย, ‘‘ยถาคมมิกาโร’’ติ อิการาคโม, สรโลปาทิ, ภาวิโต มคฺโค เตน, ภาวยิโต, อปาจียิตฺถาติ ปาจิโต โอทนํ ยญฺญทตฺโต เทวทตฺเตน, ปาจยิโต, ปาจาปิโต, ปาจาปยิโต, กมฺมํ การียิตฺถาติ การิโต, การยิโต, การาปิโต, การาปยิโต อิจฺจาทิฯ

‘‘ภาวกมฺเมสุ ต’’อิติ เอตฺถ ‘‘ต’’อิติ โยควิภาเคน อจลน คติ โภชนตฺถาทีหิ อธิกรเณปิ ตปฺปจฺจโย, ยถา – อาส อุปเวสเน, อธิกรเณ อจฺฉิํสุ เอตฺถ เตติ อิทํ เตสํ อาสิตํ ฐานํฯ ภาเว อิธ เตหิ อาสิตํฯ กมฺมนิ อยํ เตหิ อชฺฌาสิโต คาโมฯ

กตฺตริ อิธ เต อาสิตาฯ ตถา อฏฺฐํสุ เอตฺถาติ อิทํ เตสํ ฐิตํ ฐานํ, อิธ เตหิ ฐิตํ, อยํ เตหิ อธิฏฺฐิโต โอกาโส, อิธ เต ฐิตาฯ นิสีทิํสุ เอตฺถาติ อิทํ เตสํ นิสินฺนํ ฐานํ, อยํ เตสํ นิสินฺนกาโล, เต อิธ นิสินฺนาฯ นิปชฺชิํสุ เอตฺถาติ อิทํ เตสํ นิปนฺนํ ฐานํ, อิธ เต นิปนฺนาฯ

ยา คติปาปุณเนฯ อยาสุํ เต เอตฺถาติ อยํ เตสํ ยาโต มคฺโค, อิธ เตหิ ยาตํ, อยํ เตหิ ยาโต, มคฺโค, อิธ เต ยาตาฯ ตถา อิทํ เตสํ คตฏฺฐานํ, อยํ เตสํ คตกาโล, อิธ เตหิ คตํ, อยํ เตหิ คโต คาโม, อิธ เต คตาฯ

ภุญฺชิํสุ เอตสฺมินฺติ อิทํ เตสํ ภุตฺตฏฺฐานํ, อยํ เตสํ ภุตฺตกาโล, อิธ เตหิ ภุตฺโต โอทโน, อิธ เต ภุตฺตาฯ ปิวิํสุ เต เอตฺถาติ อิทํ เตสํ ปีตํ ฐานํ, อิธ เตหิ ปีตา ยาคุ, อิธ เต ปีตาฯ ทิสฺสนฺติ เอตฺถาติ อิทํ เตสํ ทิฏฺฐฏฺฐานํ อิจฺจาทิฯ

‘‘กตฺตริ กิติ’’ติ อิโต มณฺฑูกคติยา ‘‘กตฺตรี’’ติ วตฺตเตฯ

[634] กมฺมนิ ทุติยายํ กฺโตฯ

กมฺมตฺเถ ทุติยายํ วิภตฺติยํ วิชฺชมานายํ ธาตูหิ กตฺตริ กฺตปฺปจฺจโย โหติฯ อิทเมว วจนํ ญาปกํ อภิหิเต กมฺมาทิมฺหิ ทุติยาทีนมภาวสฺสฯ ทานํ อทาสีติ อตฺเถ กฺตปฺปจฺจโย, ‘‘กฺวจิ ธาตู’’ติอาทินา ปจฺจยกการสฺส โลโป, ตสฺส อินฺนาเทโส, ทานํ ทินฺโน เทวทตฺโตฯ รกฺข ปาลเน, สีลํ อรกฺขีติ สีลํ รกฺขิโต, ภตฺตํ อภุญฺชีติ ภตฺตํ ภุตฺโต, ครุํ อุปาสีติ ครุมุปาสิโต อิจฺจาทิฯ

[635] ภฺยาทีหิ มติพุธิปูชาทีหิ จ กฺโตฯ

ภีอิจฺเจวมาทีหิ ธาตูหิ, มติ พุธิ ปูชาทีหิ จ กฺตปฺปจฺจโย โหติฯ โส จ ‘‘ภาวกมฺเมสุ กิจฺจตฺตกฺขตฺถา’’ติ วุตฺตตฺตา ภาวกมฺเมสฺเวว ภวติฯ

ภี ภเย, อภายิตฺถาติ ภีตํ ภวตาฯ สุป สเย, อสุปียิตฺถาติ สุตฺตํ ภวตาฯ เอวํ สยิตํ ภวตาฯ อส โภชเน, อสิตํ ภวตา, ปจิโต โอทโน ภวตาฯ

อิธ มตฺยาทโย อิจฺฉตฺถา, พุธิอาทโย ญาณตฺถาฯ

มน ญาเณ สํปุพฺโพ, ‘‘พุธคมาทิตฺเถ กตฺตรี’’ติ ตปฺปจฺจเย สมฺปตฺเต อิมินา กมฺมนิ กฺตปฺปจฺจโย, ‘‘คม ขนา’’ติอาทินา ธาตฺวนฺตโลโป, รญฺญา สมฺมโตฯ กปฺป ตกฺกเน, สงฺกปฺปิโตฯ ธร ธารเณ, จุราทิตฺตา เณ, วุทฺธิ, อิการาคโม, สรโลปาทิ, อวธาริโตฯ

พุธ อวคมเน, อวพุชฺฌิตฺถาติ พุทฺโธ ภควา มเหสกฺเขหิ เทวมนุสฺเสหิฯ อิ อชฺฌยเน, อธียิตฺถาติ อธีโตฯ

อิ คติมฺหิ, อภิสมิโตฯ วิท ญาเณ, อเวทียิตฺถาติ วิทิโตฯ ญา อวโพธเน, อญฺญายิตฺถาติ ญาโตฯ วิธ เวธเน, ปฏิวิชฺฌิตฺถาติ ปฏิวิทฺโธ ธมฺโมฯ ตกฺก วิตกฺเก, ตกฺกิโตฯ

ปูชนตฺเถสุ –

ปูช ปูชายํ, อปูชียิตฺถาติ ปูชิโต ภควาฯ จาย สนฺตานปูชเนสุ อปปุพฺโพ, อปจายิโตฯ มาน ปูชายํ, มานิโตฯ จิ จเย, อปจิโตฯ วนฺท อภิวนฺทเน, วนฺทิโตฯ กร กรเณ, สกฺกโตฯ สกฺการ ปูชายํ, สกฺการิโต อิจฺจาทิฯ

หุโต หุตาวี หุตวา, วุฏฺโฐ วุสิต ชิณฺณโก;

ปกฺกํ ปกฺกนฺตโก ชาโต, ฐิโต รุฬฺโห พุภุกฺขิโตฯ

คีตํ นจฺจํ ชิโต ทิฏฺโฐ, ตุฏฺโฐ ยิฏฺโฐ จ ภคฺควา;

วุตฺตญฺจ คุตฺโต อจฺฉินฺโน, ปหีโน คมิโต คโตฯ

กโตภิสงฺขโต ภุตฺตํ, ฐานํ ครุมุปาสิโต;

ภีตญฺจ สมฺมโต พุทฺโธ, ปูชิโตตีตกาลิกาฯ

อตีตปฺปจฺจยนฺตนโยฯ

ตเวตุนาทิปฺปจฺจยนฺตนย

‘‘ปุญฺญานิ กาตุมิจฺฉิ, อิจฺฉติ, อิจฺฉิสฺสติ วา’’ติ วิคฺคเห –

[636] อิจฺฉตฺเถสุ สมาน กตฺตุ เกสุ ต เว ตุํ วาฯ

อิจฺฉา อตฺโถ เยสํ เต อิจฺฉตฺถา, เตสุ อิจฺฉตฺเถสุ ธาตูสุ สมานกตฺตุเกสุ สนฺเตสุ สพฺพธาตูหิ ตเวตุํอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ วา, ‘‘ตเวตุํ วา’’ติ โยควิภาเคน ตทตฺถกฺริยายญฺจ, เต จ กิตกตฺตา กตฺตริ โหนฺติฯ

‘‘กโรติสฺส, วา’’ติ จ วตฺตเตฯ

[637] ตเวตุนาทีสุ กาฯ

ตเวตุนอิจฺเจวมาทีสุ ปจฺจเยสุ ปเรสุ กโรติสฺส ธาตุสฺส กาเทโส โหติ วา, อาทิสทฺเทน ตุํตฺวาน ตฺวา ตพฺเพสุ จฯ

‘‘ตทฺธิตสมาสกิตกา นามํวาตเวตุนาทีสุ จา’’ติ เอตฺถ ‘‘อตเว ตุนาทีสู’’ติ นามพฺยปเทสสฺส นิเสธนโต ตทนฺตานํ นิปาตตฺตํ สิทฺธํ ภวติ, ตโต นิปาตตฺตา ตเวตุนมนฺตโต ‘‘สพฺพาสมาวุโส’’ติอาทินา วิภตฺติโลโปฯ โส ปุญฺญานิ กาตเว อิจฺฉติ, กาตุมิจฺฉติฯ