เมนู

สมยาโรจเน ปน – อิ อชฺฌยเน อธิปุพฺโพ, อธียตํ ภวตาติ อตฺเถ ตพฺพานียาทิ, อิการาคมวุทฺธิอยาเทสอชฺฌาเทสา จ, ณฺยปฺปจฺจเย ตุ วุทฺธิ, การสฺส ทฺวิตฺตญฺจ, อชฺฌยิตพฺพํ, อชฺเฌยฺยํ ภวตา, อชฺฌยนียํ ภวตา, อวสฺสํ กตฺตพฺพนฺติ วากฺเย ปน ‘‘กิจฺจา’’ติ อธิกิจฺจ ‘‘อวสฺสกาธมิเณสุ ณี จา’’ติ อวสฺสกาธมิณตฺเถ จ ตพฺพาทโย, กตฺตพฺพํ เม ภวตา เคหํ, กรณียํ, การิยํฯ เอวํ ทาตพฺพํ เม ภวตา สตํ, ทานียํ, เทยฺยํฯ

ธร ธารเณ, จุราทิตฺตา เณณยา, วุทฺธิ, อิการาคโม จ, ธาเรตพฺพํ, ธารยิตพฺพํ อิจฺจาทิฯ

‘‘นุทาทีหิ ยุณฺวูนมนานนากานนกา สการิเตหิ จา’’ติ สการิเตหิปิ ยุณฺวูนมาเทสวิธานโตเยว ธาตุปฺปจฺจยนฺตโตปิ กิจฺจกิตกปฺปจฺจยา ภวนฺตีติ ทฏฺฐพฺโพฯ เตน ติติกฺขาปียตีติ ติติกฺขาเปตพฺโพฯ เอวํ ติกิจฺฉาเปตพฺโพ ติกิจฺฉาปนีโยฯ ภาวียิตฺถ, ภาวียติ, ภาวียิสฺสตีติ ภาเวตพฺโพ มคฺโคฯ ภาวยิตพฺโพ, ภาวนีโย, ภาวนียํ, ภาวนียา, อการียิตฺถ, การียติ, การียิสฺสตีติ กาเรตพฺพํ, การยิตพฺพํ, การาเปตพฺพํ, การาปยิตพฺพํ, การาปนีมิจฺจาทิ สิทฺธํ ภวติฯ

กตฺตพฺพํ กรณียญฺจ, การิยํ กิจฺจมิจฺจปิ;

กาเรตพฺพํ ตถา การา-เปตพฺพํ กิจฺจสงฺคโหฯ

กิจฺจปฺปจฺจยนฺตโยฯ

เตกาลิก

กิตกปฺปจฺจยนฺตนย

อิทานิ กิตกปฺปจฺจยา วุจฺจนฺเตฯ

กร กรเณ, ปุเร วิย ธาตุสญฺญาทิฯ

กุมฺภอิจฺจุปปทํ, ตโต ทุติยาฯ

‘‘กุมฺภํ กโรติ, อกาสิ, กริสฺสตี’’ติ วา วิคฺคเห –

‘‘ปรา, ปจฺจยา’’ติ จ วตฺตเตฯ

[561] ธาตุยา กมฺมาทิมฺหิ โณ

กมฺมสฺมิํ อาทิมฺหิ สติ ธาตุยา ปโร ปฺปจฺจโย โหติฯ

โส จ –

[562] อญฺเญ กิต

ตติเย ธาตฺวาธิกาเร วิหิตา กิจฺเจหิ อญฺเญ ปจฺจยา กิติจฺเจว สญฺญา โหนฺตีติ กิตสญฺญา กตาฯ

[563] กตฺตริ กิต

กตฺตริ การเก กิตปจฺจโย โหตีติ นิยมโต กตฺตริ ภวติ, โส จ ‘‘ณาทโย เตกาลิกา’’ติ วุตฺตตฺตา กาลตฺตเย จ โหติฯ ปุเร วิย การิตพฺยปเทสโลปวุทฺธิโย, ปจฺจยนฺตสฺสาลิงฺคตฺตา สฺยาทิมฺหิ อสมฺปตฺเต ‘‘ตทฺธิตสมาสกิตกา นามํวาตเวตุนาทีสุ จา’’ติ กิตกนฺตตฺตา นามํว กเต สฺยาทฺยุปฺปตฺติ, ตโต กุมฺภํ กโรตีติ อตฺเถ ‘‘อมาทโย ปรปเทภี’’ติ ทุติยาตปฺปุริสสมาโส, ‘‘นามาน’’นฺติอาทินา สมาสสญฺญา, ‘‘เตสํ วิภตฺติโย โลปา จา’’ติ วิภตฺติโลโป, ‘‘ปกติ จสฺส สรนฺตสฺสา’’ติ ปกติภาโว, ปุน สมาสตฺตา นามมิว กเต สฺยาทฺยุปฺปตฺติฯ

โส กุมฺภกาโร, เต กุมฺภการา อิจฺจาทิฯ อิตฺถิยํ กุมฺภการี, กุมฺภการิโย อิจฺจาทิ, ตถา กมฺมํ กโรตีติ กมฺมกาโรฯ เอวํ มาลากาโร, กฏฺฐกาโร, รถกาโร, สุวณฺณกาโร, สุตฺตกาโร, วุตฺติกาโร, ฏีกากาโรฯ

คห อุปาทาเน, ปตฺตํ อคณฺหิ, คณฺหาติ, คณฺหิสฺสตีติ วา ปตฺตคฺคาโหฯ เอวํ รสฺมิคฺคาโห, รชฺชุคฺคาโหฯ

เว ตนฺตสนฺตาเน, ตนฺตํ อวายิ, วายติ, วายิสฺสตีติ วา ตนฺตวาโย, ‘‘เต อาวายา การิเต’’ติ อายาเทโส, วากฺเย ปเนตฺถ ‘‘เต อาวายา’’ติ โยควิภาเคน อายาเทโสฯ เอวํ ตุนฺนวาโยฯ

มา ปริมาเณ, ธญฺญํ อมินิ, มินาติ, มินิสฺสตีติ วา อตฺเถ ปฺปจฺจเย กเต –

‘‘ณมฺหี’’ติ วตฺตเตฯ

[564] อาการนฺตานมาโย

อาการนฺตานํ ธาตูนํ อนฺตสฺส อายาเทโส โหติ การานุพนฺเธ ปจฺจเย ปเร, สรโลปาทิฯ ธญฺญมาโยฯ เอวํ ทานํ ททาตีติ ทานทาโยฯ

กมุ กนฺติมฺหิ, ธมฺมํ อกามยิ, กามยติ, กามยิสฺสตีติ วา ธมฺมกาโม ปุริโส, ธมฺมกามา กญฺญา, ธมฺมกามํ จิตฺตํฯ เอวํ อตฺถกาโม, หิตกาโม, สุขกาโม, ธมฺมํ ปาเลตีติ ธมฺมปาโล อิจฺจาทิฯ

ทมุ ทมเน, ‘‘อริํ อทมิ, ทเมติ, ทมิสฺสตี’’ติ วิคฺคเห ‘‘ธาตุยา’’ติ อธิกาโร, ‘‘กมฺมาทิมฺหี’’ติ จ วตฺตเตฯ

[565] สญฺญายมนุ

กมฺมูปปเท อาทิมฺหิ สติ สญฺญายํ คมฺยมานายํ ธาตุยา ปฺปจฺจโย โหติ, อุปปทนฺเต นุการาคโม จฯ เอตฺถ จ ‘‘นุ นิคฺคหีตํ ปทนฺเต’’ติ สุตฺเต ‘‘ปทนฺเต’’ติ วจนโต อุปปทนฺเตเยว นุการาคโม โหตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ ‘‘เตสุ วุทฺธี’’ติอาทินา อุการโลโปฯ

อยํ ปน นฺวาคโม สมาสํ กตฺวา อุปปทวิภตฺติโลเป กเตเยว โหตีติ เวทิตพฺพํฯ

[566] นุ นิคฺคหีตํ ปทนฺเต

อุปปทภูตนามปทนฺเต วตฺตมาโน นุการาคโม นิคฺคหีตมาปชฺชเต, นิคฺคหีตสฺส วคฺคนฺตตฺตํ, เสสํ สมํ, วุทฺธาภาโวว วิเสโส, อรินฺทโม ราชาฯ

ตถา ตร ตรเณ, เวสฺสํ ตรตีติ เวสฺสนฺตโร, ตณฺหํ กโรติ หิํสตีติ ตณฺหงฺกโร ภควาฯ เอวํ เมธงฺกโร, สรณงฺกโร, ทีปงฺกโรฯ

‘‘อาทิมฺหิ, อ’’อิติ จ วตฺตเตฯ

[567] ปุเร ททา จ อิํ

ปุรสทฺเท อาทิมฺหิ สติ ‘‘ทท ทาเน’’อิจฺเจตาย ธาตุยา ปฺปจฺจโย โหติ, ปุรสทฺเท การสฺส อิญฺจ โหติฯ เอตฺถ จ ‘‘ตทนุปโรเธนา’’ติ ปริภาสโต ปุรสทฺทนฺตสฺเสว อิํ โหตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ ณาทีนํ เตกาลิกตฺเตปิ อุปปทตฺถวิเสเสน อตีเตเยวายมปฺปจฺจโย โหตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ ปุเร ทานํ อททีติ ปุรินฺทโท สกฺโกฯ อิธาปิ วิภตฺติโลเป กเตเยว อิํอาเทโสฯ

‘‘กมฺมาทิมฺหิ, อ’’อิติ จ วตฺตเตฯ

[568] สพฺพโต ณฺวุ ตฺวาวี วา

สพฺพโต ธาตุโต กมฺมาทิมฺหิ วา อกมฺมาทิมฺหิ วา สติ อ ณฺวุ ตุ อาวี อิจฺเจเต จตฺตาโร ปจฺจยา โหนฺติฯ วาคฺคหณํ ‘‘อกมฺมาทิมฺหิ วา’’ติ วิกปฺปนตฺถํฯ

ปฺปจฺจเย ตาว – ธร ธารเณ, ธมฺมํ อธริ, ธรติ, ธริสฺสตีติ วา ธมฺมธโรฯ เอวํ วินยธโรฯ ตถา ตํ กโรตีติ ตกฺกโร, ทฺวิตฺตํฯ เอวํ หิตกโร, ทิวสกโร, ทินกโร, ทิวากโร, นิสากโร, ธนุํ คณฺหาตีติ ธนุคฺคโหฯ เอวํ กฏคฺคโห, สพฺพกามํ ททาตีติ สพฺพกามทโท, สพฺพทโทฯ

อาโต ปน – อนฺนํ อทาสิ, ททาติ, ททิสฺสตีติ อนฺนโทฯ เอวํ ธนโท, สจฺจํ สนฺทหตีติ สจฺจสนฺโธฯ ปา ปาเน, มชฺชํ ปิวตีติ มชฺชโปฯ ตา ปาลเน, ควํ สทฺทํ ตายตีติ โคตฺตํฯ เอวํ กตฺตริฯ

กมฺมาทิมฺหิ ปน ‘‘ยสฺมา ทเปตี’’ติ สุตฺเต ภยคฺคหเณน เสสสาธเนปิ ปฺปจฺจโยฯ

นี ปาปุณเน วิปุพฺโพ, วิเนสิ, วิเนติ, วิเนสฺสติ เอเตน, เอตฺถาติ วา วินโย, ‘‘อญฺเญสุ จา’’ติ วุทฺธิ, อยาเทโส จ, นยนํ นโยฯ สิ เสวายํ นิปุพฺโพ, นิสฺสียิตฺถ, นิสฺสียติ, นิสฺสียิสฺสตีติ วา นิสฺสโยฯ สิ สเย, อนุสยิ, อนุเสติ, อนุเสสฺสตีติ วา อนุสโยฯ

อิ คติมฺหิ ปติปุพฺโพ, ปฏิจฺจ เอกสฺมา ผลเมตีติ ปจฺจโย, สมุทโยฯ จิ จเย, วินิจฺฉียเต อเนน, วินิจฺฉยนํ วา วินิจฺฉโย, อุจฺจยนํ อุจฺจโย, สญฺจโย, ธมฺมํ วิจินาตีติ ธมฺมวิจโยฯ ขี ขเย, ขยนํ ขโยฯ ชิ ชเย, วิชยนํ วิชโย, ชโยฯ กี ทพฺพวินิมเย, วิกฺกยนํ วิกฺกโย, กโยฯ ลี สิเลสเน, อลฺลียติ เอตฺถาติ อาลโย, ลโยฯ เอวํ อิวณฺณนฺตโตฯ

อาสุณนฺตีติ อสฺสวา, อวาเทโส, ปฏิสฺสวนํ ปฏิสฺสโวฯ สุ คติมฺหิ, อาภวคฺคา สวนฺตีติ อาสวาฯ รุ สทฺเท, รวตีติ รโวฯ ภวตีติ ภโวฯ ปภวติ เอตสฺมาติ ปภโวฯ ลู เฉทเน, ลวนํ ลโวฯ เอวํ อุวณฺณนฺตโตฯ

นิคฺคณฺหาติ, นิคฺคหณํ วา นิคฺคโห, ปคฺคโห, สงฺคณฺหาติ เตน, สงฺคหณํ วา สงฺคโหฯ วร วรเณ, สํวรณํ สํวโรฯ ทร อาทเร, อาทรณํ อาทโรฯ อาคจฺฉติ, อาคมนนฺติ วา อาคโม, อาคมียนฺติ เอตฺถ, เอเตน วา อตฺถาติ อาคโม ปริยตฺติฯ สปฺปตีติ สปฺโปฯ ทิพฺพตีติ เทโวฯ กมุ ปทวิกฺเขเป, ปกฺกมนํ, ปกฺกมตีติ วา ปกฺกโมฯ เอวํ วิกฺกโมฯ

จร จรเณ, วเน จรตีติ วนจโร, กาโม อวจรติ เอตฺถาติ กามาวจโร โลโก, กามาวจรา สญฺญา, กามาวจรํ จิตฺตํฯ คาโว จรนฺติ เอตฺถาติ โคจโร, ฉฏฺฐีตปฺปุริโสฯ

ปาเทน ปิวตีติ ปาทโปฯ เอวํ กจฺฉโป, ตติยาตปฺปุริโสฯ

รุห ชนเน, สิรสฺมิํ รุหตีติ สิโรรุโห, คุหายํ สยตีติ คุหาสยํ จิตฺตํฯ เอวํ กุจฺฉิสยา วาตาฯ ฐา คตินิวตฺติมฺหิ, ปพฺพเต อฏฺฐาสิ, ติฏฺฐติ, ฐสฺสตีติ วา ปพฺพตฏฺโฐ ปุริโส, ปพฺพตฏฺฐา นที, ปพฺพตฏฺฐํ โอสธํฯ เอวํ ถลฏฺฐํ, ชลฏฺฐํ, สตฺตมีตปฺปุริโสฯ

[569] คหสฺสุปธสฺเส วา

คหอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส อุปธสฺส เอตฺตํ โหติ วา, อุปธาติ อนฺตกฺขรโต ปุพฺพกฺขรสฺส ปรสมญฺญา, คยฺหตีติ เคหํ, คหํ วาฯ

ณฺวุปฺปจฺจเย รถํ กโรตีติ อตฺเถ ณฺวุปฺปจฺจโย, โส จ ‘‘อญฺเญ กิต’’ติ กิตสญฺญตฺตา ‘‘กตฺตริ กิต’’ติ กตฺตริเยว ภวติ, ตโต การิตพฺยปเทส โลปวุทฺธิโยฯ

[570] อนกา ยุณฺวูนํ

ยุณฺวุอิจฺเจเตสํ ปจฺจยานํ อน อกอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺตีติ อกาเทโสฯ เสสํ กุมฺภการสทฺทสมํ, รถการโกฯ ตถา อนฺนํ ททาตีติ อนฺนทายโก, ‘‘อาการนฺตานมาโย’’ติ อายาเทโส, ‘‘อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย’’ติ อาปจฺจโย, ‘‘เตสุ วุทฺธี’’ติอาทินา การสฺส อิกาโร, อนฺนทายิกา กญฺญา, อนฺนทายกํ กุลํฯ โลกํ เนตีติ โลกนายโก, วิเนติ สตฺเตติ วินายโก, ‘‘เต อาวายา การิเต’’ติ อายาเทโสฯ

อกมฺมูปปเท กโรตีติ การโก, การิกา, การกํฯ ททาตีติ ทายโก, ทายิกา, ทายกํฯ เนตีติ นายโก, นายิกา, นายกํฯ ภควโต โอวาทานุสาสนิํ อสุณิ, สุณาติ, สุณิสฺสตีติ วา สาวโก, สาวิกา, อาวาเทโสฯ ลุนาตีติ ลาวโกฯ ปุ ปวเน, ปุนาตีติ ปาวโก, ภวตีติ ภาวโก, อุปาสตีติ อุปาสโก, อุปาสิกาฯ คณฺหาตีติ คาหโกฯ

ปจตีติ ปาจโกฯ อยชิ, ยชติ, ยชิสฺสตีติ วา ยาชโกฯ เอตฺถ หิ ‘‘กคา จชาน’’นฺติ จชานํ กคตฺเต สมฺปตฺเต –

[571] กคตฺตํ จชา ณฺวุมฺหิ

ธาตฺวนฺตภูตา การการา การ การตฺตํ นาปชฺชนฺเต ณฺวุปฺปจฺจเย ปเรติ ปฏิสิทฺธตฺตา น ภวติฯ

ชน ชนเน, ชเนตีติ ชนโก, ชนิกา, ‘‘ฆฏาทีนํ วา’’ติ เอตฺถ วาคฺคหเณน วุทฺธิ น โหติฯ เอวํ ขนตีติ ขนโก, สเมตีติ สมโก, คเมตีติ คมโก, ทเมตีติ ทมโก, อหนิ, หนฺติ, หนิสฺสตีติ วา วธโก, ‘‘วโธ วา สพฺพตฺถา’’ติ หนสฺส วธาเทโส, หนฺตีติ ยาตโก, ‘‘หนสฺส ฆาโต’’ติ ณฺวุมฺหิ ฆาตาเทโส, คาโว หนตีติ โคฆาตโก, รุนฺธตีติ รุนฺธโก, นิคฺคหีตาคโม, สํโยคนฺตตฺตา น วุทฺธิ โหติฯ เอวํ ภุญฺชตีติ ภุญฺชโก, กิณาตีติ กายโก, ปาเลตีติ ปาลโก, ปูเชตีติ ปูชโกฯ

[572] นุทาทีหิ ยุณฺวูนมนานนากานนกา สการิเตหิ จ

นุทาทีหิ ธาตูหิ, สการิเตหิ จ ธาตูหิ ปเรสํ ยุณฺวุปฺปจฺจยานํ ยถากฺกมํ อน อานน อก อานนกอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติฯ

เอตฺถ หิ –

สการิเตหิ ยุณฺวูนํ, การิยสฺส วิธานโต;

กิจฺจกิตฺถมฺภโว ธาตุ-ปฺปจฺจเยหิปิ เวทิโยฯ

นุท เขเป ปุพฺโพ, ปนุทิ, ปนุทติ, ปนุทิสฺสตีติ วา อตฺเถ ณฺวุปฺปจฺจโย, ตสฺสิมินา อกาเทโส, ‘‘กฺวจิ ธาตู’’ติอาทินา นุทิสฺส ทีโฆ, ปนูทโกฯ

สูท ปคฺฆรเณ, สูทตีติ สูทโกฯ ญา อวโพธเน, อญฺญาสิ, ชานาติ, ชานิสฺสตีติ วา อตฺเถ ณฺวุปฺปจฺจโย, ตสฺสาเนน อานนกาเทโส, ‘‘ญาสฺส ชาชํนา’’ติ ชาเทโส, สรโลปาทิ, ชานนโกฯ

สการิเตหิ ปน อาณ เปสเน, อาณาเปสิ, อาณาเปติ, อาณาเปสฺสตีติ วา อตฺเถ ‘‘สพฺพโต ณฺวุตฺวาวี วา’’ติ ณฺวุปฺปจฺจโย, ตสฺสิมินา อกาเทโส, สรโลปาทิ, อาณาปโก, สญฺญาเปตีติ สญฺญาปโก, สญฺชานนโก, เอตฺถ อานนกาเทโส, ‘‘กฺวจิ ธาตู’’ติอาทินา การิตโลโปฯ ตถา ทาเปตีติ ทาปโก, ‘‘อนกา ยุณฺวูน’’นฺติ อกาเทโส, ปติฏฺฐาเปตีติ ปติฏฺฐาปโก, นิพฺพานํ สมฺปาเปตีติ นิพฺพานสมฺปาปโก, การาเปตีติ การาปโก, การาปิกา อิจฺจาทิฯ

ตุปฺปจฺจเย อกาสิ, กโรติ, กริสฺสตีติ วา อตฺเถ ‘‘สพฺพโต ณฺวุตฺวาวี วา’’ติ ตุปฺปจฺจโย, โส จ กิตสญฺญตฺตา ณฺวุปฺปจฺจโย วิย สพฺพตฺถ กตฺตริเยว ภวติฯ

‘‘อนฺตสฺสา’’ติ วตฺตเตฯ

[573] กรสฺส จ ตตฺตํ ตุสฺมิํ

กรอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส อนฺตสฺส การสฺส การตฺตํ โหติ ตุปฺปจฺจเย ปเรฯ สทฺเทน ภราทีนญฺจ, ตโต นามมิว กเต สฺยาทฺยุปฺปตฺติ, ‘‘สตฺถุปิตาทีนมา สิสฺมิํ สิโลโป จา’’ติ อาตฺตํ, สิโลโป, ตสฺส กตฺตา ตกฺกตฺตา, ฉฏฺฐีสมาโสฯ ตถา ภรตีติ ภตฺตาฯ

หร หรเณ, หรตีติ หตฺตา, ภินฺทตีติ เภตฺตา, เภทิตา วา, ฉินฺทตีติ เฉตฺตา, ททาตีติ ทาตา, โภชนสฺส ทาภา โภชนทาตา, สนฺทหตีติ สนฺธาตา, อวจิ, วจติ , วกฺขตีติ วา วตฺตา, ‘‘ภุชาทีนมนฺโต โน ทฺวิ จา’’ติ ธาตฺวนฺตโลโป, ทฺวิตฺตญฺจ, ภุญฺชตีติ โภตฺตา, อพุชฺฌิ, พุชฺฌติ, พุชฺฌิสฺสตีติ วา พุชฺฌิตา, การิการาคมา, ชานาตีติ ญาตา, ชินาตีติ เชตา, สุณาตีติ โสตา, คณฺหาตีติ คเหตา, ภวตีติ ภวิตา, สรตีติ สริตา, คจฺฉตีติ คนฺตาฯ ‘‘คม ขน หนาทีนํ ตุํ ตพฺพาทีสุ น’’อิติ ธาตฺวนฺตสฺส นตฺตํฯ เอวํ ขนตีติ ขนฺตา, หนตีติ หนฺตา, มญฺญตีติ มนฺตา, ปาเลตีติ ปาเลตา, ปาลยิตาฯ

การิเต ภาเวตีติ ภาเวตา, ภาวยิตาฯ เอวํ สาเรตา, สารยิตา, ทาเปตา, ทาปยิตา, หาเปตา, หาปยิตา, นิโรเธตา, นิโรธยิตา, โพเธตา, โพธยิตา, ญาเปตา, ญาปยิตา, สาเวตา, สาวยิตา, คาเหภา, คาหยิตา, กาเรตา, การยิตา, การาเปตา, การาปยิตา อิจฺจาทิฯ

อาวีปจฺจเย ทิส เปกฺขเน, ภยํ อปสฺสิ, ปสฺสติ, ปสฺสิสฺสตีติ วา อตฺเถ อาวีปจฺจโย, ‘‘กฺวจิ ธาตู’’ติอาทินา ทิสสฺส ทสฺสาเทโส, ภยทสฺสาวี, ภยทสฺสาวิโน อิจฺจาทิ ทณฺฑีว เนยฺยํฯ อิตฺถิยํ ภยทสฺสาวินีฯ นปุํสเก ภยทสฺสาวิ จิตฺตํฯ

สาส อนุสิฏฺฐิมฺหิ, สเทวกํ โลกํ ทิฏฺฐธมฺมิกาทิวเสน สาสตีติ อตฺเถ –

[574] สาสาทีหิ รตฺถุ

สาสอิจฺเจวมาทีหิ ธาตูหิ รตฺถุปฺปจฺจโย โหติฯ

‘‘รมฺหิ รนฺโต ราทิ โน’’ติ ราทิโลโป, สรโลปาทิ, นามพฺยปเทโส, สฺยาทฺยุปฺปตฺติ, อาตฺตํ, สิโลโปฯ สตฺถา, สตฺถาโรฯ

ปา รกฺขเณ, ปุตฺตํ ปาตีติ อตฺเถ –

[575] ปาทิโต ริตุ

ปาอิจฺเจวมาทิโต ธาตุคฺคณโต ริตุปฺปจฺจโย โหติ, ราทิโลโป สรโลปาทิฯ ปิตาฯ ธร ธารเณ, มาตาปิตูหิ ธรียตีติ ธีตา, ‘‘กฺวจิ ธาตู’’ติอาทินา อิการสฺส ทีโฆฯ

มาน ปูชายํ, ธมฺเมน ปุตฺตํ มาเนตีติ อตฺเถ –

[576] มานาทีหิ ราตุ

มาน ภาสอิจฺเจวมาทีหิ ธาตูหิ ราตุปฺปจฺจโย โหติ, ราทิโลโป, มาตาฯ ภาส วิยตฺติยํ วาจายํ, ปุพฺเพ ภาสตีติ ภาตา อิจฺจาทิฯ

วิส ปเวสเน ปุพฺโพ, ปาวิสิ, ปวิสติ, ปวิสิสฺสตีติ วา อตฺเถ –

[577] วิส รุช ปทาทิโต ณ

วิส รุช ปทอิจฺเจวมาทีหิ ธาตูหิ ปโร ปฺปจฺจโย โหตีติ ปฺปจฺจโยฯ โส จ กิตสญฺญตฺตา กตฺตริ ภวติ, การิตพฺยปเทสโลป วุทฺธิโย, ปเวโสฯ

ตถา รุช โรเค, อรุชิ, รุชติ, รุชิสฺสตีติ วา โรโค, ‘‘กคาจชาน’’นฺติ การสฺส กาโร, อุปฺปชฺชตีติ อุปฺปาโทฯ ผุส ผุสเน, อผุสิ, ผุสติ, ผุสิสฺสติ, ผุสนฺติ วา เตน สมฺปยุตฺตาติ ผสฺโส, ‘‘กฺวจิ ธาตู’’ติอาทินา ผุสสฺส ผสฺโส, สํโยคนฺตตฺตา น วุทฺธิฯ ภวตีติ ภาโวฯ อุจ สมวาเย, อุจตีติ โอโก, การสฺส กาโรฯ อย คติมฺหิ, อยิ, อยติ, อยิสฺสติ, อยติ วา อิโตติ อาโยฯ

พุธ อวคมเน, สมฺมา พุชฺฌตีติ สมฺโพโธ, อาหรตีติ อาหาโร, อุปหนตีติ อุปฆาโต, ‘‘หนสฺส ฆาโต’’ติ ฆาตาเทโสฯ

รนฺช ราเค, รนฺชตีติ อตฺเถ ปฺปจฺจโยฯ

[578] นิคฺคหีต สํโยคาทิ โน

สํโยคสฺมิํ อาทิภูโต กาโร นิคฺคหีตมาปชฺชเตฯ นิคฺคหีตสฺส วคฺคนฺตตฺตํ, การสฺส คตฺตํ, รงฺโคฯ

[579] ณมฺหิ รนฺชสฺส โช ภาวกรเณสุ

รนฺชอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส อนฺตภูตสฺส นฺชสฺส การาเทโส โหติ ภาวกรณอิจฺเจเตสฺวตฺเถสุ วิหิเต การวติปฺปจฺจเย ปเรฯ

เอตฺถ หิ –

ณมฺหิ รนฺชสฺส กรเณ, ชาเทสสฺส วิธานโต;

อกตฺตริปิ วิญฺเญยฺโย, การเก ณสฺส สมฺภโวติฯ

รนฺชนฺติ อเนนาติ ราโค, รญฺชียติ อเนนาติ วา ราโค, สยํ รญฺชตีติปิ ราโคฯ ‘‘ณมฺหิ รนฺชสฺส โช’’ติ โยควิภาเคน กาโรฯ ปชฺชเต อเนนาติ ปาโท, ปตุชฺชเต อเนนาติ ปโตโท, ชรียติ อเนนาติ ชาโรฯ เอวํ ทาโรฯ ตถา กมฺมาทีสุ, ภุชฺชตีติ โภโคฯ เอวํ ภาโค, ภาโร, ลพฺภตีติ ลาโภ, โวหรียตีติ โวหาโร, ทียตีติ ทาโย, วิหญฺญติ เอตสฺมาติ วิฆาโต, วิหรนฺติ เอตฺถาติ วิหาโร, อารมนฺติ เอตสฺมินฺติ อาราโมฯ เอวํ ปปาโต อิจฺจาทิฯ

‘‘ณ’’อิติ วตฺตเตฯ

[580] ภาเว จ

ภาวตฺเถ ภาวาภิเธยฺเย ธาตูหิ ปฺปจฺจโย โหติฯ ภูยเต, ภวนํ วา ภาโว, ปจฺจเต, ปจนํ วา ปาโก, ‘‘กคา จชาน’’นฺติ กาเทโสฯ

สิจ ปคฺฆรเณ, เสจนํ เสโกฯ สุจ โสเก, โสจนํ โสโกฯ จช หานิมฺหิ, อจชฺชิตฺถ, จชฺชเต, จชฺชิสฺสเต, จชนํ วา จาโคฯ ยช เทวปูชาสงฺคติกรณทาเนสุ, อิชฺชิตฺถ, อิชฺชเต, อิชฺชิสฺสเต, ยชนํ วา ยาโค, ยุญฺชนํ โยโคฯ ภช เสวายํ, อภชฺชิตฺถ, ภชฺชเต, ภชฺชิสฺสเต, ภชนํ วา ภาโค, อรชฺชิตฺถ, รชฺชเต, รชฺชิสฺสเต, รชนํ วา ราโค, สฺส กาโรฯ

ทห ภสฺมีกรเณ, ปริฑยฺหิตฺถ, ปริฑยฺหติ, ปริฑยฺหิสฺสติ, ปริฑยฺหนํ วาติ อตฺเถ ปฺปจฺจโยฯ

‘‘ณมฺหิ, วา’’ติ จ วตฺตเตฯ

[581] ทหสฺส โท ลํ

ทหอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส กาโร ตฺตมาปชฺชเต ปฺปจฺจเย ปเร วาฯ ปริฬาโห, ปริทาโหฯ ภนฺช อวมทฺทเน, ภญฺชนํ ภงฺโคฯ สนฺช สงฺเค, สญฺชนํ สงฺโค, นสฺส นิคฺคหีตํฯ

ปจฺจเยหิ สงฺคมฺม กรียติ, สงฺขรียติ เตน วาติ อตฺเถ วิสรุชปทาทินา, สงฺขรณนฺติ อตฺเถ ‘‘ภาเว จา’’ติ วา ปฺปจฺจโยฯ

‘‘ณมฺหี’’ติ วตฺตเตฯ

[582] ปุรสมุปปรีหิ กโรติสฺส ขขรา วา ตปฺปจฺจเยสุ จ

ปุร สํ อุป ปริอิจฺเจเตหิ ปรสฺส กโรติสฺส ธาตุสฺส ข ขรอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ วา ปฺปจฺจเย, ปฺปจฺจเย จ ปเรฯ ‘‘ตปฺปจฺจเยสู’’ติ พหุวจนนิทฺเทเสน ตุํ ตฺวาทีสุปิฯ ธาตฺวาเทสสฺสาปิ ฐาโนปจาเรน ธาตุโวหารโต ‘‘อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต’’ติ วุทฺธิ, สงฺขาโรฯ เอวํ ปริกฺขาโร, ปุเรกฺขาโรฯ

วาติ กิํ? อุปกาโรฯ

ลุภ คิทฺธิมฺหิ, ลุพฺภนฺติ เตน, สยํ วา ลุพฺภติ, ลุพฺภนมตฺตเมว วา ตนฺติ โลโภฯ ทุส อปฺปีติมฺหิ, ทุสฺสนฺติ เตน, สยํ วา ทุสฺสติ, ทุสฺสนมตฺตเมว วา ตนฺติ โทโสฯ มุห เวจิตฺเต, มุยฺหนฺติ เตน, สยํ วา มุยฺหติ, มุยฺหนมตฺตเมว วา ตนฺติ โมโห อิจฺจาทิ กตฺตุกรณภาเวสุ ยถารหํ โยเชตพฺพํฯ

คห อุปาทาเน, คยฺหตีติ อตฺเถ วิสรุชปทาทินา กมฺมนิ ปฺปจฺจโยฯ

[583] คหสฺส ฆร เณ วา

คหอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส ฆราเทโส โหติ วา ปฺปจฺจเย ปเร, สรโลปาทิ, ฆรํ, ฆรานิฯ

วาติ กิํ? คณฺหาติ, คหณํ วา คาโหฯ

สมฺภวตีติ อตฺเถ –

[584] กฺวิ

สพฺพธาตูหิ กฺวิปจฺจโย โหติ, โส จ กิตสญฺญตฺตา กตฺตริ ภวติฯ

[585] กฺวิโลโป จ

กฺวิโน สพฺพสฺส โลโป โหติฯ กิตนฺตตฺตา นามมิว กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺติ, สิโลโป, สมฺภูฯ เอวํ วิภวตีติ วิภู, อภิภู, สยมฺภูฯ

ตถา ธู กมฺปเน, สนฺธุนาตีติ สนฺธูฯ ภา ทิตฺติมฺหิ, วิภาตีติ วิภา, ปภาตีติ ปภา, สห, สงฺคมฺม วา ภนฺติ, ภาสนฺติ วา เอตฺถาติ สภา, สหสฺส สาเทโส, นิคฺคหีตโลโป จฯ

ภุเชน คจฺฉตีติ อตฺเถ กฺวิปฺปจฺจโยฯ

[586] ธาตฺวนฺตสฺส โลโป กฺวิมฺหิ

ธาตฺวนฺตสฺส พฺยญฺชนสฺส โลโป โหติ กฺวิปฺปจฺจเย ปเรฯ กฺวิโลโป, ภุชโคฯ เอวํ อุรสา คจฺฉตีติ อุรโค, ตุรํ สีฆํ ตุริตตุริโต คจฺฉตีติ ตุรโค, เข คจฺฉตีติ ขโค, วิหายเส คจฺฉตีติ วิหโค, วิหาเทโส, น คจฺฉตีติ อโค, นโคฯ

ขนุ อวธารเณ สํปุพฺโพ, สงฺขนิ, สงฺขนติ, สงฺขนิสฺสตีติ วา สงฺโขฯ รมุ กีฬายํ, กุญฺเช รมตีติ กุญฺชโรฯ ชน ชนเน, กมฺมโต ชาโตติ อตฺเถ กฺวิปฺปจฺจโย, ธาตฺวนฺตสฺส โลปาทิ ปุริมสมํ, ปญฺจมีตปฺปุริโสว วิเสโสฯ

กมฺมโช วิปาโก, กมฺมชา ปฏิสนฺธิ, กมฺมชํ รูปํ ฯ เอวํ จิตฺตชํ, อุตุชํ, อาหารชํ, อตฺตโช ปุตฺโตฯ วาริมฺหิ ชาโต วาริโชฯ เอวํ ถลโช, ปงฺกชํ, ชลชํ, อณฺฑชํ, สิรชํ, สตฺตมีสมาโสฯ ทฺวิกฺขตฺตุํ ชาโต ทฺวิโช, ปจฺฉา ชาโต อนุโช อิจฺจาทิฯ

วิท ญาเณ, โลกํ อเวทีติ อตฺเถ กฺวิปฺปจฺจโยฯ

‘‘กฺวิมฺหี’’ติ วตฺตเตฯ

[587] วิทนฺเต อู

วิทธาตุโน อนฺเต อูการาคโม โหติ กฺวิมฺหิ, กฺวิโลโปฯ โลกวิทูฯ

ทิส เปกฺขเณ, อิมมิว นํ อปสฺสิ, ปสฺสติ, ปสฺสิสฺสตีติ, อยมิว ทิสฺสตีติ วา อตฺเถ กฺวิปฺปจฺจโยฯ

‘‘ธาตฺวนฺตสฺส โลโป กฺวิมฺหี’’ติ ธาตฺวนฺตโลเป สมฺปตฺเต –

[588] อิยตมกิเอสานมนฺตสฺสโร ทีฆํ กฺวจิ ทิสสฺส คุณํ โท รํ สกฺขี จ

อิม ย ต อมฺห กิํ เอต สมานอิจฺเจเตสํ สพฺพนามานํ อุปมานุปปทภาเวน ทิสสฺส ธาตุสฺส คุณภูตานํ อนฺโต สโร ทีฆมาปชฺชเต, ทิสอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส อนฺตสฺส ส กฺข อีอิจฺเจเต อาเทสา จ โหนฺติฯ ทิสสฺส กาโร การมาปชฺชเตติ กฺวิมฺหิ ธาตฺวนฺตสฺส สทฺทาเทสํ กตฺวา กฺวิโลปาทิมฺหิ จ กเต อิอิติ นิปาตเนน อิมสทฺทสฺสิกาเร, ตสฺสิมินา ทีเฆ จ กเต สฺยาทฺยุปฺปตฺติฯ

อีทิโส ปุริโส, อีทิสา กญฺญา, อีทิสี วา, อีทิสํ จิตฺตํฯ ตถา ยมิว นํ ปสฺสติ, โย วิย ทิสฺสตีติ วา ยาทิโส, ยาทิสา, ยาทิสี, ยาทิสํฯ ตมิว นํ ปสฺสติ, โส วิย ทิสฺสตีติ วา ตาทิโส, ตาทิสา, ตาทิสี, ตาทิสํฯ มมิว นํ ปสฺสติ, อหํ วิย โส ทิสฺสตีติ วา มาทิโส, มาทิสา, มาทิสี, มาทิสํ, อิติ นิปาตเนน อมฺหสทฺทสฺส สทฺทาเทโสฯ กิมิว นํ ปสฺสติ, โก วิย ทิสฺสตีติ วา กีทิโส, กีทิสา, กีทิสี, กีทิสํฯ เอตมิว นํ ปสฺสติ, เอโส วิย ทิสฺสตีติ วา เอทิโส, เอตาทิโส วา, เอทิสา, เอทิสี, เอทิสํ, เออิติ นิปาตเนน เอตสทฺทสฺส เอกาโรฯ สมานํ กตฺวา นํ ปสฺสติ, สมาโน วิย ทิสฺสตีติ สาทิโส, สทิโส, อิติ นิปาตเนน สมานสฺส สาเทโส, ตทนฺตสฺส วา ทีโฆ, สาทิสา, สาทิสี, สทิสา, สทิสี, สาทิสํ, สทิสํฯ

การสฺส การาเทเส ปน อีริโส, ยาริโส, ตาริโส, มาริโส, กีริโส, เอริโส, สาริโส, สริโสฯ กฺขาเทเส อีทิกฺโข, ยาทิกฺโข, ตาทิกฺโข, มาทิกฺโข, กีทิกฺโข, เอทิกฺโข, สาทิกฺโข, สทิกฺโขฯ การาเทเส สาริกฺโข, สริกฺโข, อีการาเทเส อีที, ยาที, ตาที, มาที, กีที, เอที, สาทีฯ

สทฺเทน ตุมฺหาทิอุปปเทปิ ตุมฺเห วิย ทิสฺสตีติ ตุมฺหาทิโส, ตุมฺหาทิสี, ขนฺธา วิย ทิสฺสนฺตีติ ขนฺธาทิสา อิจฺจาทิฯ

ธร ธารเณ, อปาเยสฺวปตมาเน อธิคตมคฺคาทิเก สตฺเต ธาเรติ, ธรนฺติ เตนาติ วา, สลกฺขณํ ธาเรติ วา, ปจฺจเยหิ ธรียติ วาติ อตฺเถ –

[589] ธราทีหิ รมฺโม

ธรอิจฺเจวมาทีหิ ธาตูหิ รมฺมปฺปจฺจโย โหติฯ

โส จ –

กมฺมคฺคหณโภ ภาว- กมฺเมสูเตตฺถ เวทิโย;

อกตฺตริปิ โหตีติ, การเก รมฺมปฺปจฺจโยฯ

ราทิโลโป, ธมฺโม, เอวํ กรียตีติ กมฺมํฯ วร วรเณ, วมฺมํฯ

สํส ปสํสเน ปุพฺโพ, ปิยอิจฺจุปปทํ, ปิยํ ปสํสิตุํ สีลํ ยสฺสาติ วา ปิยํ ปสํสนสีโล, ปิยํ ปสํสนธมฺโม, ปิยํ ปสํสเน สาธุการีติ วา อตฺเถ –

[590] ตสฺสีลาทีสุ ณีตฺวาวี จ

สีลํ ปกติ, ตสฺสีล ตทฺธมฺม ตสฺสาธุการีสฺวตฺเถสุ คมฺยมาเนสุ สพฺพธาตูหิ ณี ตุ อาวีอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺตีติ กตฺตริ ณีปจฺจโย, สํโยคนฺตตฺตาน วุทฺธิฯ เสสํ เนยฺยํฯ

ปิยปสํสี ราชาฯ อถ วา ปิยํ ปสํสิ, ปสํสติ, ปสํสิสฺสติ วา สีเลน วา ธมฺเมน วา สาธุ วาติ ปิยปสํสี, ปิยปสํสินี, ปิยปสํสิ กุลํฯ พฺรหฺมํ จริตุํ สีลํ ยสฺสาติ วา พฺรหฺมํ จรติ สีเลน, ธมฺเมน, สาธุ วาติ พฺรหฺมจารี, พฺรหฺมจารินี, พฺรหฺมจาริฯ เอวํ สจฺจวาที, ธมฺมวาที, สีฆยายี, ปาปการี, มาลาการี อิจฺจาทิฯ

สทฺเทน อตฺตมาเนปิ ณี, ปณฺฑิตํ อตฺตานํ มญฺญตีติ ปณฺฑิตมานี พาโล, พหุสฺสุตมานี อิจฺจาทิฯ

วตุ วตฺตเน ปุพฺโพ, ปสยฺห ปวตฺติตุํ สีลํ ยสฺสาติ อตฺเถ อิมินา ตุปฺปจฺจโย, ปสยฺหปวตฺตาฯ อถ วา วจ วิยตฺติยํ วาจายํ, ปสยฺห ปวตฺติตุํ สีลมสฺสาติ ปสยฺหปวตฺตา, ปสยฺหปวตฺตาโร, ภุชาทิตฺตา ธาตฺวนฺตโลปทฺวิตฺตานิ, เสสํ กตฺตุสมํฯ

ภยํ ปสฺสิตุํ สีลํ ยสฺสาติ วา ภยํ ทสฺสนสีโล, ภยํ ทสฺสนธมฺโม, ภยํ ทสฺสเน สาธุการีติ วา ภยทสฺสาวี, ภยทสฺสาวินี, ภยทสฺสาวิ จิตฺตํฯ เอวํ อาทีนวทสฺสาวีฯ

‘‘ตสฺสีลาทีสู’’ติ อธิกาโรฯ

[591] สทฺท กุ ธ จ ล ม ณฺฑ ตฺถ รุจาทีหิ ยุ

สทฺท กุ ธ จ ล มณฺฑตฺเถหิ ธาตูหิ, รุจาทีหิ จ ยุปฺปจฺจโย โหติ ตสฺสีลาทีสฺวตฺเถสุฯ

ฆุส สทฺเท, โฆสิตุํ สีลํ อสฺสาติ วา โฆสนสีโลติ วา อโฆสยิ, โฆสยติ, โฆสยิสฺสติ สีเลน, ธมฺเมน, สาธุ วาติ อตฺเถ อิมินา ยุปฺปจฺจโย, ตสฺส ‘‘อนกา ยุณฺวูน’’นฺติ อนาเทโส, ‘‘อญฺเญสุ จา’’ติ วุทฺธิ, โส โฆสโน, สา โฆสนาฯ ภาส วิยตฺติยํ วาจายํ, ภาสิตุํ สีลมสฺสาติ วา ภาสนสีโล, ภาสนธมฺโม, ภาสเน สาธุการีติ วา ภาสโนฯ

กุธ โกเป, กุชฺฌิตุํ สีลมสฺสาติ วา กุชฺฌนสีโลติ วา โกธโน, โกธนา, โกธนํฯ

รุส โรเส, โรสิตุํ สีลมสฺสาติ วา โรสนสีโลติ วา โรสโนฯ

จล กมฺปเน, จลิตุํ สีลํ ยสฺสาติ วา จลติ สีเลนาติ วา จลโนฯ กปิจลเน, กมฺปิตุํ สีลํ ยสฺสาติ วา อกมฺปิ, กมฺปติ, กมฺปิสฺสติ สีเลนาติ วา กมฺปโน, อิการานุพนฺธิธาตุสรโต ‘‘กฺวจิ ธาตู’’ติอาทินา, ‘‘นิคฺคหีตญฺจา’’ติ วา นิคฺคหีตาคโมฯ ผทิ กิญฺจิจลเน, ผนฺทิตุํ สีลํ ยสฺสาติ วา ผนฺทติ สีเลนาติ วา ผนฺทโนฯ

มฑิ ภูสายํ, มณฺฑยิตุํ สีลํ ยสฺสาติ วา มณฺฑยติ สีเลนาติ วา มณฺฑโนฯ ภูส อลงฺกาเร, ภูสนสีโลติ วา อภูสยิ, ภูสยติ, ภูยยิสฺสติ สีเลนาติ วา ภูสโน, ภูสนา, ภูสนํฯ

รุจ ทิตฺติมฺหิ, อรุจฺจิ, รุจฺจติ, รุจฺจิสฺสติ สีเลนาติ วา โรจโนฯ ชุต ทิตฺติมฺหิ, อโชติ, โชตติ, โชติสฺสติ สีเลนาติ วา โชตโนฯ วฑฺฒ วฑฺฒเน, วฑฺฒิตุํ สีลมสฺสาติ วฑฺฒโน อิจฺจาทิฯ

[592] ปาราทิคมิมฺหา รู

ปาราทิอุปปเทหิ ปรสฺมา คมิอิจฺเจตสฺมา ธาตุมฺหา ปโร รูปจฺจโย โหติ ตสฺสีลาทีสฺวตฺเถสุ กตฺตริเยวฯ ปาโร อาทิ เยสํ เต ปาราทโย, ปาราทีหิ คมิ ปาราทิคมิราทิโลโป, ภวปารํ คนฺตุํ สีลํ ยสฺสาติ วา ภวปารํ คมนสีโล, ภวปารํ คมนธมฺโม, ภวปารํ คมเน สาธุการีติ วา ภวปารคู, ภวปารคุโนฯ อนฺตํ คมนสีโล อนฺตคูฯ เอวํ เวทคู, อทฺธคูฯ

‘‘รู’’ติ วตฺตเตฯ

[593] ภิกฺขาทิโต จ

ภิกฺขอิจฺเจวมาทีหิ ธาตูหิ รูปจฺจโย โหติ ตสฺสีลาทีสฺวตฺเถสุฯ

ภิกฺข ยาจเน, ภิกฺขิตุํ สีลํ ยสฺสาติ วา อภิกฺขิ, ภิกฺขติ, ภิกฺขิสฺสติ สีเลนาติ วา ภิกฺขนธมฺโมติ วา ภิกฺขเน สาธุการีติ วา ภิกฺขุ, ‘‘กฺวจิ ธาตู’’ติอาทินา รสฺสตฺตํฯ อิกฺข ทสฺสนงฺเกสุ, สํสาเร ภยํ อิกฺขตีติปิ ภิกฺขุ, วิชานิตุํ สีลํ ยสฺส, วิชานนสีโลติ วา วิญฺญู, สพฺพํ ชานาตีติ สพฺพญฺญูฯ เอวํ มตฺตญฺญู, ธมฺมญฺญู, อตฺถญฺญู, กาลญฺญู, กตญฺญู อิจฺจาทโยฯ

[594] หนตฺยาทีนํ ณุโก

หนตฺยาทีนํ ธาตูนมนฺเต ณุกปฺปจฺจโย โหติ ตสฺสีลาทีสฺวตฺเถสุ กตฺตริ, อนฺตาเปกฺขายํ ฉฏฺฐี, กาโร วุทฺธตฺโถฯ อาหนนสีโล อาฆาตุโก, ฆาตาเทโส, สรโลปาทิ, กรณสีโล การุโก สิปฺปิฯ ภี ภเย, ภายนสีโล ภีรุโก, การาคโมฯ อว รกฺขเณ, อาวุโก ปิตาฯ

[595] สํหนญฺญาย วา โร โฆ

สํปุพฺพาย หนอิจฺเจตาย ธาตุยา, อญฺญาย จ ธาตุยา ปโร ปฺปจฺจโย โหติ, หนสฺส โฆ จฯ วาคฺคหณํ สมฺปิณฺฑนตฺถํ, วิกปฺปนตฺถํ วา, เตน สงฺฆาโตติปิ สิทฺธํ โหติฯ

หนสฺเสวายํ โฆ โหติ, อภิธานานุรูปโต;

อสํปุพฺพา จ โร เตน, ปฏิโฆติปิ สิชฺฌติฯ

หน หิํสาคตีสุ สํ ปุพฺโพ, สํหนติ สมคฺคํ กมฺมํ สมุปคจฺฉติ, สมฺมเทว กิเลสทรเถ หนตีติ วา สงฺโฆ, ราทิโลโป , สมนฺตโต นครสฺส พาหิเย ขญฺญตีติ ปริขา, อิตฺถิยํ อาปจฺจโย, อนฺตํ กโรตีติ อนฺตโก มจฺจุฯ

‘‘ภาวกมฺเมสู’’ติ วตฺตเตฯ

[596] นนฺทาทีหิ ยุ

นนฺทอิจฺเจวมาทีหิ ธาตูหิ ปโร ยุปฺปจฺจโย โหติ ภาวกมฺเมสุฯ ‘‘อนกา ยุณฺวูน’’นฺติ ยุปฺปจฺจยสฺส อนาเทโส, นนฺท สมิทฺธิมฺหิ, นนฺท นนฺทเน วาฯ ภาเว – นนฺทียเต นนฺทนํฯ กมฺเม – อนนฺทียิตฺถ, นนฺทียติ, นนฺทียิสฺสติ, นนฺทิตพฺพนฺติ วา นนฺทนํ วนํ, คยฺหติ, คหณียํ วา คหณํ, คณฺหนํ วา, จริตพฺพํ จรณํ, ภูยเต ภวนํ, หูยเต หวนํฯ รุนฺธิตพฺพํ รุนฺธนํ, โรธนํ วา, ภุญฺชิตพฺพํ ภุญฺชนํ, โภชนํ วาฯ พุชฺฌิตพฺพํ พุชฺฌนํ, โพธนํ วาฯ สูยติ, สุติ วา สวณํ, ปาปียตีติ ปาปุณนํ, ปาปนํ วา, ปาลียตีติ ปาลนํ อิจฺจาทิฯ

‘‘ยู’’ติ วตฺตเตฯ

[597] กตฺตุกรณปเทเสสุ จ

กตฺตุกรณปเทสอิจฺเจเตสฺวตฺเถสุ จ สพฺพธาตูหิ ยุปฺปจฺจโย โหติฯ เอตฺถ จ ปเทโสติ อธิกรณการกํ วุจฺจติฯ กตฺตริ ตาว – รชํ หรตีติ รโชหรณํ โตยํฯ อารมณํ วิชานาตีติ วิญฺญาณํ, วิชานนํ วา, อานนชาเทสาฯ ฆา คนฺโธปาทาเน, ฆายตีติ ฆานํ, เฌ จินฺตายํ, ฌายตีติ ฌานํ, ‘‘กฺวจิ ธาตู’’ติอาทินา อาตฺตํฯ

กรเณ – กร กรเณ, กโรติ เตนาติ กรณํ, ยถาสรูปํ สทฺทา พฺยากรียนฺติ เอเตนาติ พฺยากรณํฯ ปูร ปูรเณ, ปูรยติ เตนาติ ปูรณํฯ ทียติ อเนนาติ ทานํ, ปมียติ อเนนาติ ปมานํ, วุจฺจติ อเนนาติ วจนํ, ปนุทติ, ปนุชฺชเต อเนนาติ วา ปนูทโนฯ สูท ปคฺฆรเณ, สูทติ, สุชฺชเต อเนนาติ วา สูทโน, สุณาติ, สูยติ เอเตนาติ วา สวณํฯ ลู เฉทเน, ลุนาติ, ลูยติ อเนนาติ วา ลวนํ, ลวณํ, โลณํ วาฯ นยติ, นียติ เอเตนาติ วา นยนํฯ ปู ปวเน, ปุนาติ, ปูยเต อเนนาติ วา ปวโน, สเมติ, สมียติ วา ปาปํ อเนนาติ สมโณ, สมณํ วาฯ ตถา ภาเวติ, ภาวียติ เอกายาติ วา ภาวนาฯ เอวํ ปาจนํ, ปาจาปนํ อิจฺจาทิฯ

อธิกรเณ – ฐา คตินิวตฺติมฺหิ, ติฏฺฐติ ตสฺมินฺติ ฐานํฯ เอวํ สยนํ, เสนํ วา, อาสนํ, อธิกรียติ เอตฺถาติ อธิกรณํฯ

สทฺเทน สมฺปทานาปาทาเนสุปิ – สมฺมา ปกาเรน ททาติ อสฺสาติ สมฺปทานํ, อเปจฺจ เอตสฺมา อาททาตีติ อปาทานํฯ

[598] สญฺญายํ ทาธาโต อิ

สญฺญายํ คมฺยมานายํ ทาธาอิจฺเจเตหิ ธาตูหิ อิปฺปจฺจโย โหติ, ภาวกมฺมาทิอธิกาเรวายํ, สรโลปาทิฯ ทา ทาเน อาปุพฺโพ, อาทียตีติอาทิฯ เอวํ อุปาทิฯ

ธา ธารเณ , อุทกํ ทธาตีติ อุทธิ, เตสุ วุทฺธิโลปาทินา สญฺญายํ อุทกสฺส อุทาเทโสฯ ชลํ ธียเต อสฺมินฺติ ชลธิ, วาลานิ ทธาติ ตสฺมินฺติ วาลธิ, สนฺธียติ, สนฺทธาตีติ วา สนฺธิ, นิธียตีติ นิธิฯ เอวํ วิธียติ, วิทธาติ, วิธานํ วา วิธิ, สมฺมา, สมํ วา จิตฺตํ อาทธาตีติ สมาธิฯ

[599] อิตฺถิยมติยโว วา

อิตฺถิยํ อภิเธยฺยายํ สพฺพธาตูหิ การติยุอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ วา ภาวกมฺมาทีสุฯ ปฺปจฺจเย ตาว ชร วโยหานิมฺหิ, ชีรติ, ชีรณนฺติ วา ชรา, ‘‘อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย’’ติ อาปจฺจโย, ปฏิสมฺภิชฺชตีติ ปฏิสมฺภิทาฯ ปฏิปชฺชติ เอตายาติ ปฏิปทาฯ เอวํ สมฺปทา, อาปทาฯ อุปาทียตีติ อุปาทาฯ สญฺชานาตีติ สญฺญา, ปชานาตีติ ปญฺญาฯ อุเปกฺขตีติ อุเปกฺขาฯ จินฺตนํ จินฺตาฯ ปติฏฺฐานํ ปติฏฺฐาฯ สิกฺข วิชฺโชปาทาเน, สิกฺขนํ, สิกฺขียตีติ วา สิกฺขาฯ เอวํ ภิกฺขาฯ เฌ จินฺตายํ, ปรสมฺปตฺติํ อภิมุขํ ฌายตีติ อภิชฺฌา, หิเตสิตํ อุปฏฺฐเปตฺวา ฌายตีติ อุปชฺฌา, อุปชฺฌาโย, สมฺมา ฌายติ เอตฺถาติ สชฺฌาฯ

อิสุ อิจฺฉายํ, เอสนนฺติ อตฺเถ ปฺปจฺจโย, ‘‘อิสุ ยมูนมนฺโต จฺโฉ วา’’ติ จฺฉาเทโส, อิจฺฉาฯ ปุจฺฉ ปุจฺฉเน, ปุจฺฉนํ ปุจฺฉา, ติกิจฺฉนํ ติกิจฺฉา, ฆสิตุมิจฺฉา ชิฆจฺฉา, ติติกฺขา, พุภุกฺขา, ปาตุมิจฺฉา ปิปาสา, มณฺฑูกคติยา วาธิการโต วาเทสาภาโวฯ พฺยาปิตุมิจฺฉา วิจฺฉา อิจฺจาทิฯ

ติปฺปจฺจเย สมฺภวนํ สมฺภูติฯ วาธิการโต ติปฺปจฺจยมฺหิ น วุทฺธิ, สวณํ สุติ, นยนํ, นียติ เอตายาติ วา นีติฯ มน ญาเณ, มญฺญตีติ มติฯ

‘‘เต, โน, ติมฺหี’’ติ จ วตฺตเตฯ

[600] คมขนหนรมาทีนมนฺโต

คม ขน หน รมอิจฺเจวมาทีนํ การการนฺตานํ ธาตูนํ อนฺโต พฺยญฺชโน โน โหติ ปฺปจฺจเย, ติมฺหิ จาติ ธาตฺวนฺตโลโปฯ คมนํ, คนฺตพฺพาติ วา คติ, อุปหนนํ อุปหติ, รมนฺติ ตาย, รมณํ วา รติฯ ตนุ วิตฺถาเร, ตนนํ ตติฯ ยมุ อุปรเม, นิยมนํ นิยติฯ ‘‘รมโต, รมตี’’ติอาทีสุ ปน อการพฺยวหิตตฺตา น ธาตฺวนฺตโลโป, ภุญฺชนํ ภุตฺติ, ยุญฺชนํ ยุตฺติ, ‘‘ภุชาทีนมนฺโต โน ทฺวิ จา’’ติ ธาตฺวนฺตโลโป, ทฺวิตฺตญฺจฯ สมาปชฺชนํ, สมาปชฺชเตติ วา สมาปตฺติ, สมฺปตฺติ, ‘‘คุปาทีนญฺจา’’ติ ธาตฺวนฺตโลปทฺวิตฺตานิฯ ‘‘กฺวจิ ธาตู’’ติอาทินา หาทิโต ติสฺส นิ โหติฯ หานิ, ชานิ อิจฺจาทิฯ

ยุปฺปจฺจเย จิต สญฺเจตเน, เจตยตีติ อตฺเถ ยุปฺปจฺจโย, อนาเทสวุทฺธี, อาปจฺจโย, เจตนาฯ

วิท อนุภวเน , เวทยตีติ เวทนาฯ ทิสี อุจฺจารเณ, เทสียตีติ เทสนา, ภาวียตีติ ภาวนา อิจฺจาทิฯ

‘‘อิตฺถิยํ, วา’’ติ จ วตฺตเตฯ

[601] กรโต ริริย

กรธาตุโต อิตฺถิยมนิตฺถิยํ วา อภิเธยฺยายํ ริริยปฺปจฺจโย โหติ, ราทิโลโปฯ กตฺตพฺพา กิริยาฯ กรณียํ กิริยํฯ

‘‘กตฺตรี’’ติ วตฺตเตฯ

[602] ชิโต อิน สพฺพตฺถ

ชิอิจฺเจตาย ธาตุยา ปโร อินปฺปจฺจโย โหติ สพฺพกาเล กตฺตริฯ ชิ ชเย, ปาปเก อกุสเล ธมฺเม อชินิ, ชินาติ, ชินิสฺสตีติ วา ชิโนฯ

‘‘อินา’’ติ วตฺตเตฯ

[603] สุปโต จ

สุปอิจฺเจตาย ธาตุยา จ ปโร อินปฺปจฺจโย โหติฯ สุป สเย, สุปติ, สุปนนฺติ วา สุปิโน, สุปินํฯ

สี สเย, ‘‘อีสํ’’อิติ อุปปทํ, อีสํ สียติ ภวตาติ อตฺเถ –

[604] อีสํทุสูหิ ข

อีสํทุสุอิจฺเจเตหิ อุปปเทหิ ปเรหิ ธาตูหิ ปฺปจฺจโย โหติฯ

โส จ –

[605] ภาวกมฺเมสุ กิจฺจกฺตกฺขตฺถา

ภาวกมฺมอิจฺเจเตสฺวตฺเถสุ กิจฺจกฺตกฺขตฺถอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺตีติ นิยมโต ภาวกมฺเมสฺเวว โหติฯ ‘‘กฺวจิ ธาตู’’ติ กฺขการานุพนฺธสฺส โลโป, วุทฺธิ, อยาเทสทฺวิตฺตานิ, อีสสฺสโย ภวตา, ทุกฺเขน สียติ ทุสฺสโย, สุเขน สียติ สุสฺสโยฯ

กมฺเม – อีสํ กรียตีติ อีสกฺกรํ กมฺมํ ภวตาฯ เอวํ ทุกฺเขน กรียตีติ ทุกฺกรํ หิตํ ภวตา, สุกรํ ปาปํ พาเลน, ทุกฺเขน ภรียตีติ ทุพฺภโร มหิจฺโฉฯ สุเขน ภรียตีติ สุภโร อปฺปิจฺโฉฯ ทุกฺเขน รกฺขิตพฺพนฺติ ทุรกฺขํ จิตฺตํฯ ทุกฺเขน ปสฺสิตพฺโพติ ทุทฺทโส ธมฺโมฯ สุเขน ปสฺสิตพฺพนฺติ สุทสฺสํ ปรวชฺชํฯ ทุกฺเขน อนุพุชฺฌิตพฺโพติ ทุรนุโพโธ ธมฺโมฯ สุเขน พุชฺฌิตพฺพนฺติ สุโพธมิจฺจาทิฯ

พุธ อวคมเน, สพฺเพ สงฺขตาสงฺขตสมฺมุติเภเท ธมฺเม อพุชฺฌิ, พุชฺฌติ, พุชฺฌิสฺสตีติ วา อตฺเถ –

‘‘ต’’อิติ วตฺตเตฯ

[606] พุธคมาทิตฺเถ กตฺตริ

พุธคมุอิจฺเจคมาทีหิ ธาตูหิ ตทตฺเถ คมฺยมาเน กตฺตริ ปฺปจฺจโย โหติ สพฺพกาเลฯ

‘‘ตสฺสา’’ติ วตฺตเตฯ

[607] ธฒภเหหิ ธ ฒา จ

ธฒนฺต ภหนฺเตหิ ธาตูหิ ปรสฺส ปจฺจยการสฺส ยถากฺกมํ การการาเทสา โหนฺตีติ ธภโต การสฺส กาโร, ‘‘หจตุตฺถาน’’นฺติ เอตฺถ การคฺคหณโต การโตปิ กฺวจิ ตฺตํ, อพฺยวธาเน จายํ, เตน ‘‘รุนฺธติ, อาราธิโต, วฑฺฒิโต, ลภิตฺวา, คหิโต’’ติอาทีสุ ปจฺจยาคมพฺยวหิตตฺตา ภวติฯ

[608] หจตุตฺถานมนฺตานํ โท เธ

การวคฺคจตุตฺถานํ ธาตฺวนฺตภูตานํ การาเทโส โหติ กาเร ปเรฯ พุทฺโธ ภควาฯ สรณํ อคจฺฉิ, คจฺฉติ, คจฺฉิสฺสตีติ วา สรณงฺคโต อุปาสโก, ‘‘คมขนหนรมาทีนมนฺโต’’ติ ธาตฺวนฺตโลโปฯ เอวํ ชานาตีติ ญาโตฯ อิ คติมฺหิ, อุเปตีติ อุเปโตฯ จินฺต จินฺตายํ, จินฺเตตีติ จิตฺตํ, ‘‘คุปาทีนญฺจา’’ติ ธาตฺวนฺตโลปทฺวิตฺตานิฯ สนฺช สงฺเค, รูปาทีสุ อสชฺชิ, สชฺชติ, สชฺชิสฺสตีติ วา สตฺโต, ‘‘ภุชาทีนมนฺโต โน ทฺวิ จา’’ติ ธาตฺวนฺตโลโป, ทฺวิตฺตญฺจฯ

‘‘สญฺญาย’’มิติ วตฺตเตฯ

[609] ติกิจฺจาสิฏฺเฐ

สญฺญายมภิเธยฺยายํ อาสิฏฺเฐ คมฺยมาเน ธาตูหิ ติปฺปจฺจโย โหติ, กิตปจฺจโย จฯ ชิโน เอนํ พุชฺฌตูติ ชินพุทฺธิ, การการาเทสา, ธนมสฺส ภวตูติ ธนภูติฯ

กิตปจฺจเย ภวตูติ ภูโต, ธมฺโม เอนํ ททาตูติ ธมฺมทินฺโน, ‘‘ภิทาทิโต อินฺน อนฺน อีณา วา’’ติ ปฺปจฺจยสฺส อินฺนาเทโสฯ วฑฺฒตูติ วฑฺฒมาโน, ‘‘ภูวาทิโต อ’’อิติ มานนฺเตสุ อปฺปจฺจโย, นนฺทตูติ นนฺทโก, ชีวตูติ ชีวโก อิจฺจาทิฯ

[610] อาคมา ตุโก

อาปุพฺพา คมิโต ตุกปฺปจฺจโย โหติ, กิตกตฺตา กตฺตริฯ อาคจฺฉตีติ อาคนฺตุโกฯ

‘‘คมา’’ติ วตฺตเตฯ

[611] ภพฺเพ อิก

คมิโต อิกปฺปจฺจโย โหติ ภพฺพตฺเถฯ คนฺตุํ ภพฺโพติ คมิโก ภิกฺขุฯ

เตกาลิกปฺปจฺจยนฺตนโยฯ

อตีตปฺปจฺจยนฺตนย

[612] อตีเต ต ตวนฺตุ ตาวี

อตีเต กาเล สพฺเพหิ ธาตูหิ ต ตวนฺตุ ตาวี อิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติฯ เอเต เอว ปรสมญฺญาย นิฏฺฐสญฺญกาปิ, เต จ กิตสญฺญตฺตา กตฺตริ ภวนฺติฯ อภวีติ ภูโต, ภูตา, ภูตํ, ‘‘อญฺเญสุ จา’’ติ เอตฺถานุวตฺติตวาคฺคหเณน ต ตวนฺตุตาวีสุ วุทฺธิ น โหติฯ หุ ทานาทนหพฺยปฺปทาเนสุ, อหวีติ หุโต อคฺคิํฯ

ตวนฺตุปฺปจฺจเย – ‘‘อา สิมฺหี’’ติ อากาโร, อคฺคิํ หุตวา, หุตวนฺโต อิจฺจาทิ คุณวนฺตุสมํฯ ตาวีมฺหิ – อคฺคิํ หุตาวี, อคฺคิํ หุตาวิโน อิจฺจาทิ ทณฺฑีสมํฯ อิตฺถิยํ อินีปจฺจโย – หุตาวินี, นปุํสเก – รสฺสตฺตํ หุตาวิฯ

วส นิวาเส, วสฺสํ อวสีติ อตฺเถ ปฺปจฺจโย, การนฺตตฺตา ‘‘สาทิสนฺต’’อิจฺจาทินา ฐาเทเส สมฺปตฺเต –

‘‘ตสฺสา’’ติ อธิกาโร, ‘‘สาที’’ติ จฯ