คณ สงฺขฺยาเน, ‘‘ฆฏาทีนํ วา’’ติ น วุทฺธิ, คเณติ, คณยติ อิจฺจาทิ, สพฺพตฺถ สุโพธํฯ

จุราทิคโณฯ

ภูวาที จ รุธาที จ, ทิวาที สฺวาทโย คณา;

กิยาที จ ตนาที จ, จุราที จิธ สตฺตธาฯ

วิกรณวิธานํ สมตฺตํฯ

ธาตุปฺปจฺจยนฺตนย

อถ ธาตุปฺปจฺจยนฺตา วุจฺจนฺเตฯ

ตตฺถ ธาตฺวตฺเถ นิทฺทิฏฺฐา ขาทิการิตนฺตา ปจฺจยา ธาตุปฺปจฺจยา นามฯ

ติช นิสาน พนฺธนขมาสุ, ธาตุสญฺญาทิฯ

‘‘ธาตุลิงฺเคหิ ปรา ปจฺจยา’’ติ อิโต ธาตุคฺคหณํ อนุวตฺตเต, ‘‘ปรา, ปจฺจยา’’ติ จ อธิกาโรฯ

[528] ติช คุป กิต มาเนหิ ข ฉ สา วาฯ

ติช คุป กิต มาน อิจฺเจเตหิ ธาตูหิ ข ฉ ส อิจฺเจเต ปจฺจยา ปรา โหนฺติ วาฯ

ติชโต ขนฺติยํ โขว, นินฺทายํ คุปโต ตุ โฉ;

กิตา โฉ โสว มานมฺหา, ววตฺถิตวิภาสโตฯ

‘‘กฺวจาทิวณฺณานเมกสฺสรานํ ทฺเวภาโว’’ติ ธาตฺวาทิสฺส ทฺวิภาโวฯ

‘‘พฺยญฺชนนฺตสฺสา’’ติ วตฺตมาเน –

[529] โก เข จฯ

ธาตฺวนฺตสฺส พฺยญฺชนสฺส กการาเทโส โหติ ขปฺปจฺจเย ปเรฯ

ติติกฺข อิติ ฐิเต –

ธาตุวิหิตานํ ตฺยาทิวิภตฺตีนํ อธาตุโต อปฺปวตฺติยมาหฯ

[530] ธาตุปฺปจฺจเยหิ วิภตฺติโยฯ

ธาตฺวตฺเถ นิทฺทิฏฺเฐหิ ขาทิการิตนฺเตหิ ปจฺจเยหิ ตฺยาทโย วิภตฺติโย โหนฺตีติ ปุเร วิย วตฺตมานาทโย โยเชตพฺพาฯ

อติวากฺยํ ติติกฺขติ, ติติกฺขนฺติฯ กมฺเม ติติกฺขียติฯ ตถา ติติกฺขตุ, ติติกฺขนฺตุฯ ติติกฺเขยฺย, ติติกฺเขยฺยุํฯ อติติกฺขิ, อติติกฺขิํสุฯ ติติกฺขิสฺสติฯ อติติกฺขิสฺส อิจฺจาทิฯ

ขปฺปจฺจยาภาเว อปฺปจฺจยสฺส เอกาโร, เตเชติ, เตชติ วา, เตชนฺติ อิจฺจาทิฯ

คุป โคปเน, ฉปฺปจฺจเย ทฺวิภาโว, ‘‘ปุพฺโพพฺภาโส’’ติ อพฺภาสสญฺญา, ‘‘อพฺภาสสฺสา’’ติ วตฺตมาเน ‘‘อนฺตสฺสิวณฺณากาโร วา’’ติ อพฺภาสนฺตสฺสิกาโร, ‘‘กวคฺคสฺส จวคฺโค’’ติ อพฺภาสคการสฺส ชกาโร จฯ

[531] พฺยญฺชนนฺตสฺส โจ ฉปฺปจฺจเยสุ จฯ

ธาตฺวนฺถสฺส พฺยญฺชนสฺส จการาเทโส โหติ ฉปฺปจฺจเยสุ ปเรสุฯ ตโต วิภตฺติโย, กายํ ชิคุจฺฉติ, ชิคุจฺฉนฺติฯ เสสํ ปุริมสมํฯ ฉาภาเว โคเปติ, โคเปนฺติ อิจฺจาทิฯ

กิต โรคาปนยเน, ฉปฺปจฺจโย, ทฺวิตฺตญฺจฯ

อพฺภาสคฺคหณมนุวตฺตเต ฯ

[532] มานกิตานํ วตตฺตํ วาฯ

อพฺภาสคตานํ มาน กิตอิจฺเจเตสํ ธาตูนํ วการตการตฺตํ โหติ วา ยถากฺกมนฺติ ตกาโร, ธาตฺวนฺตสฺส จกาโร, เสสํ สมํฯ โรคํ ติกิจฺฉติ, ติกิจฺฉนฺติ อิจฺจาทิฯ ตการาภาเว ‘‘กวคฺคสฺส จวคฺโค’’ติ จกาโร, วิจิกิจฺฉติ, วิจิกิจฺฉนฺติ อิจฺจาทิฯ

มาน วีมํสปูชาสุ, สปฺปจฺจยทฺวิภาวอีการวการาฯ

[533] ตโต ปามานานํ วา มํ เสสุฯ

ตโต อพฺภาสโต ปราสํ ปามานานํ ธาตูนํ วามํอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ ยถากฺกมํ สปฺปจฺจเย ปเรฯ เสสูติ พหุวจนนิทฺเทโส ปโยเคปิ วจนวิปลฺลาสญาปนตฺถํฯ อตฺถํ วีมํสติ, วีมํสนฺติ อิจฺจาทิฯ

อญฺญตฺถ ‘‘โลปญฺเจตฺตมกาโร’’ติ อปฺปจฺจยสฺเสกาโร, มาเนติ, มาเนนฺติฯ

ภุช ปาลนพฺยวหรเณสุ, โภตฺตุมิจฺฉตีติ อตฺเถ –

‘‘ข ฉ สา, วา’’ติ จ วตฺตเตฯ

[534] ภุช ฆส หร สุ ปาทีหิ ตุมิจฺฉตฺเถสุฯ

ภุช ฆส หร สุ ปา อิจฺเจวมาทีหิ ธาตูหิ ตุมิจฺฉตฺเถสุ จ ข ฉ สอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ วาฯ

ตุมิจฺฉานํ, ตุมนฺตยุตฺตอิจฺฉาย วา อตฺถา ตุมิจฺฉตฺถา, เตน ตุมนฺตรหิเตสุ ‘‘โภชนมิจฺฉตี’’ติอาทีสุ น โหนฺติ, ‘‘วุตฺตตฺถานมปฺปโยโค’’ติ วากฺยสฺส อปฺปโยโค, ธาตฺวาทิสฺส ทฺเวภาเว กเต ‘‘ทุติยจตุตฺถานํ ปฐมตติยา’’ติ อพฺภาสภการสฺส พกาโร, ธาตฺวนฺตสฺส ‘‘โก เข จา’’ติ กกาโร, พุภุกฺขติ, พุภุกฺขนฺติ อิจฺจาทิฯ

วาติ กิมตฺถํ? โภตฺตุมิจฺฉติ, อิจฺฉตฺเถสูติ กิมตฺถํ? โภตฺตุํ คจฺฉติฯ

ฆส อทเน, ฆสิตุมิจฺฉตีติ อตฺเถ ฉปฺปจฺจโย, ทฺวิตฺตํ, ตติย จวคฺค อิการ จการาเทสา, ชิฆจฺฉติ, ชิฆจฺฉนฺติฯ

หร หรเณ, หริตุมิจฺฉตีติ อตฺเถ สปฺปจฺจโยฯ

[535] หรสฺส คี เสฯ

หรอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส สพฺพสฺส คี โหติ เส ปจฺจเย ปเรฯ ‘‘คีเส’’ติ โยควิภาเคน ชิสฺสปิ, ฐานูปจาเรนาเทสสฺสาปิ ธาตุโวหารตฺตา ทฺวิตฺตํ, ภิกฺขํ ชิคีสติ, ชิคีสนฺติฯ

สุ สวเณ, โสตุมิจฺฉติ สุสฺสูสติ, สุสฺสูสนฺติ, ‘‘กฺวจิ ธาตู’’ติอาทินา ทีโฆฯ

ปา ปาเน, ปาตุมิจฺฉตีติ อตฺเถ สปฺปจฺจยทฺวิตฺตรสฺสตฺตอิการาเทสา, ‘‘ตโต ปามานานํ วามํ เสสู’’ติ วาเทโส, ปิวาสติ, ปิวาสนฺติ อิจฺจาทิฯ

ชิ ชเย, วิเชตุมิจฺฉติ วิชิคีสติ อิจฺจาทิฯ

สงฺโฆ ปพฺพตมิว อตฺตานมาจรติ, ปพฺพโต อิว อาจรตีติ วา อตฺเถ –

[536] อาย นามโต กตฺตุปมานาทาจาเรฯ

อาจรณกฺริยาย กตฺตุโน อุปมานภูตมฺหา นามโต อายปฺปจฺจโย โหติ อาจารตฺเถฯ อุปมียติ เอเตนาติ อุปมานํ, กตฺตุโน อุปมานํ กตฺตุปมานํ, ‘‘วุตฺตตฺถานมปฺปโยโค’’ติ อิวสทฺทนิวตฺติ, ธาตุปฺปจฺจยนฺตตฺตา ‘‘เตสํ วิภตฺติโย โลปา จา’’ติ สุตฺเต เตสํคหเณน วิภตฺติโลโป, ‘‘ปกติ จสฺส สรนฺตสฺสา’’ติ ปกติภาโว, สรโลปาทิ, ‘‘ธาตุปฺปจฺจเยหิ วิภตฺติโย’’ติ วิภตฺตุปฺปตฺติ, ปพฺพตายติ สงฺโฆ, เอวํ สมุทฺทมิว อตฺตานมาจรติ สมุทฺทายติ, จิจฺจิฏมิว อตฺตานมาจรติ จิจฺจิฏายติ สทฺโทฯ เอวํ ธูมายติฯ

‘‘นามโต, อาจาเร’’ติ จ วตฺตเตฯ

[537] อียูปมานา จฯ

อุปมานภูตา นามโต อียปฺปจฺจโย โหติ อาจารตฺเถฯ ปุน อุปมานคฺคหณํ กตฺตุคฺคหณนิวตฺตนตฺถํ, เตน กมฺมโตปิ สิชฺฌติ, เสสํ สมํฯ อฉตฺตํ ฉตฺตมิวาจรติ ฉตฺตียติ, อปุตฺตํ ปุตฺตมิวาจรติ ปุตฺตียติ สิสฺสมาจริโยฯ

อุปมานาติ กิํ? ธมฺมมาจรติ, อาจาเรติ กิํ? อฉตฺตํ ฉตฺตมิว รกฺขติฯ

‘‘อีโย’’ติ วตฺตเตฯ

[538] นามมฺหาตฺติจฺฉตฺเถฯ

นามมฺหา อตฺตโน อิจฺฉตฺเถ อียปฺปจฺจโย โหติฯ อตฺตโน ปตฺตมิจฺฉติ ปตฺตียติ, เอวํ วตฺถียติ, ปริกฺขารียติ, จีวรียติ, ปฏียติ, ธนียติ, ปุตฺตียติฯ

อตฺติจฺฉตฺเถติ กิมตฺถํ? อญฺญสฺส ปตฺตมิจฺฉติฯ

ทฬฺหํ กโรติ วีริยนฺติ อตฺเถ –

การิตคฺคหณมนุวตฺตเตฯ

[539] ธาตุรูเป นามสฺมา ณโยจฯ

ธาตุยา รูเป นิปฺผาเทตพฺเพ, ‘‘ตํ กโรติ, เตน อติกฺกมติ’’อิจฺจาทิเก ปยุชฺชิตพฺเพ วา สติ นามมฺหา ณยปฺปจฺจโย โหติ, การิตสญฺญา จฯ ณโลเป, วิภตฺติโลปสรโลปาทีสุ กเตสุ วิภตฺตุปฺปตฺติ, ทฬฺหยติ วีริยํ, เอวํ ปมาณยติ, อมิสฺสยติ, ตถา หตฺถินา อติกฺกมติ อติหตฺถยติ, วีณาย อุปคายติ อุปวีณยติ, วิสุทฺธา โหติ รตฺติ วิสุทฺธยติ, กุสลํ ปุจฺฉติ กุสลยติ อิจฺจาทิฯ

[540] ธาตูหิ เณ ณย ณาเป ณาปยา การิตานิ เหตฺวตฺเถฯ

สพฺเพหิ ธาตูหิ เหตฺวตฺเถ อภิเธยฺเย เณ ณยณาเป ณาปย อิจฺเจเต ปจฺจยา ปรา โหนฺติ, เต การิตสญฺญา จ โหนฺติฯ เหตุเยว อตฺโถ เหตฺวตฺโถ, โส จ ‘‘โย กาเรติ ส เหตู’’ติ ลทฺธเหตุสญฺโญ สุทฺธกตฺตุโน ปโยชโก เหตุกตฺตา, อตฺถโต เปสนชฺเฌสนาทิโก ปโยชกพฺยาปาโร อิธ เหตุ นามฯ

เอตฺถ จ –

เณ ณยาว อุวณฺณนฺตา, อาโต ทฺเว ปจฺฉิมา สิยุํ;

เสสโต จตุโร ทฺเว วา, วาสทฺทสฺสานุวตฺติโตฯ

อกมฺมา ธาตโว โหนฺติ, การิเต ตุ สกมฺมกา;

สกมฺมกา ทฺวิกมฺมาสฺสุ, ทฺวิกมฺมา ตุ ติกมฺมกาฯ

ตสฺมา กตฺตริ กมฺเม จ, การิตาขฺยาตสมฺภโว;

น ภาเว สุทฺธกตฺตา จ, การิเต กมฺมสญฺญิโตฯ

นิยาทีนํ ปธานญฺจ, อปฺปธานํ ทุหาทินํ;

การิเต สุทฺธกตฺตา จ, กมฺมมาขฺยาตโคจรนฺติฯ

ตตฺถ โย โกจิ ภวติ, ตมญฺโญ ‘‘ภวาหิ ภวาหิ’’ อิจฺเจวํ พฺรวีติ, อถ วา ภวนฺตํ ภวิตุํ สมตฺถํ ปโยชยติ, ภวิตุํ ปโยเชตีติ วา อตฺเถ อิมินา เณณยปฺปจฺจยา, การิตสญฺญา จ, ‘‘วุตฺตตฺถานมปฺปโยโค’’ติ วากฺยสฺส อปฺปโยโค, ‘‘การิตานํ โณ โลป’’นฺติ ณโลโป, ‘‘อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต’’ติ อูการสฺโสกาโร วุทฺธิฯ

‘‘โอ, เอ’’ติ จ วตฺตเต, ธาตุคฺคหณญฺจฯ

[541] เต อาวายา การิเตฯ

เต ธาตฺวนฺตภูตา โอกาเรการา อาวอายาเทเส ปาปุณนฺติ การิเต ปเรฯ ‘‘เต อาวายา’’ติ โยควิภาเคน เฌอาทีนํ อการิเตปิ โหนฺตีติ โอการสฺส อาวาเทโส, สรโลปาทิ, ‘‘ธาตุปฺปจฺจเยหิ วิภตฺติโย’’ติ ตฺยาทโยฯ

โส สมาธิํ ภาเวติ, ภาวยติ, ภาเวนฺติ, ภาวยนฺติฯ ภาเวสิ, ภาวยสิ, ภาเวถ, ภาวยถฯ ภาเวมิ, ภาวยามิ, ภาเวม, ภาวยามฯ ภาวยเต, ภาวยนฺเตฯ

กมฺเม อตฺตโนปทยปฺปจฺจยอีการาคมา, สรโลปาทิ จ, เตน ภาวียเต สมาธิ, ภาวียนฺเตฯ ภาวียติ, ภาวียนฺติฯ

ตถา ภาเวตุ, ภาวยตุ, ภาเวนฺตุ, ภาวยนฺตุฯ ภาเวหิ, ภาวย, ภาวยาหิ, ภาเวถ, ภาวยถ ฯ ภาเวมิ, ภาวยามิ, ภาเวม, ภาวยามฯ ภาวยตํ, ภาวยนฺตํฯ

กมฺเม ภาวียตํ, ภาวียตุ, ภาวียนฺตุฯ

ภาเวยฺย, ภาวเย, ภาวเยยฺย, ภาเวยฺยุํ, ภาวเยยฺยุํฯ ภาเวยฺยาสิ, ภาวเยยฺยาสิ, ภาเวยฺยาถ, ภาวเยยฺยาถฯ ภาเวยฺยามิ, ภาวเยยฺยามิ, ภาเวยฺยาม, ภาวเยยฺยามฯ ภาเวถ, ภาวเยถ, ภาเวรํ, ภาวเยรํฯ

กมฺเม ภาวีเยยฺย, ภาวีเยยฺยุํฯ

อชฺชตนิยํ ‘‘สตฺตมชฺชตนิมฺหี’’ติ โยควิภาเคน การิตนฺตาปิ ทีฆโต สการาคโมฯ

อภาเวสิ, ภาเวสิ, อภาวยิ, ภาวยิ, อภาเวสุํ, ภาเวสุํ, อภาวยิํสุ, ภาวยิํสุ, อภาวยุํ, ภาวยุํฯ อภาเวสิ, อภาวยสิ, อภาวิตฺถ, อภาวยิตฺถฯ อภาเวสิํ, ภาเวสิํ, อภาวยิํ, ภาวยิํ, อภาวิมฺห, อภาวยิมฺหฯ

กมฺเม อภาวียิตฺถ, อภาวียิฯ

ภาเวสฺสติ, ภาวยิสฺสติ, ภาเวสฺสนฺติ, ภาวยิสฺสนฺติฯ ภาเวสฺสสิ, ภาวยิสฺสสิ, ภาวิสฺสถ, ภาวยิสฺสถฯ ภาเวสฺสามิ, ภาวยิสฺสามิ, ภาเวสฺสาม, ภาวยิสฺสามฯ

กมฺเม ภาวียิสฺสเต, ภาวียิสฺสนฺเตฯ ภาวียิสฺสติ, ภาวียิสฺสนฺติฯ

อภาวิสฺส, อภาวยิสฺส, อภาวิสฺสํสุ, อภาวยิสฺสํสุฯ กมฺเม อภาวียิสฺสถ, อภาวียิสฺส อิจฺจาทิฯ

ตถา โย โกจิ ปจติ, ตมญฺโญ ‘‘ปจาหิ ปจาหิ’’ อิจฺเจวํ พฺรวีติ, อถ วา ปจนฺตํ ปโยเชติ, ปจิตุํ วา ปโยเชตีติ อตฺเถ วุตฺตนเยน เณ ณยาทโย, อการสฺสากาโร วุทฺธิ, เสสํ เนยฺยํฯ

โส เทวทตฺตํ โอทนํ ปาเจติ, ปาเจนฺติฯ ปาเจสิ, ปาเจถฯ ปาเจมิ, ปาเจมฯ ปาจยติ, ปาจยนฺติฯ ปาจยสิ, ปาจยถฯ ปาจยามิ, ปาจยามฯ ณาเปณาปเยสุ ปน โส ปุริโส ตํ ปุริสํ โอทนํ ปาจาเปติ, ปาจาเปนฺติฯ ปาจาปยติ, ปาจาปยนฺติฯ

กมฺเม โส โอทนํ ปาจียติ เตน, ปาจยียติ, ปาจาปียติ, ปาจาปยียติฯ

ตถา ปาเจตุ, ปาจยตุ, ปาจาเปตุ, ปาจาปยตุฯ ปาจียตํ, ปาจียตุ, ปาจยียตํ, ปาจยียตุ, ปาจาปียตํ, ปาจาปียตุ, ปาจาปยียตํ, ปาจาปยียตุฯ ปาเจยฺย, ปาจเยยฺย, ปาจาเปยฺย, ปาจาปเยยฺยฯ ปาจีเยยฺย, ปาจีเยยฺยุํฯ อปาเจสิ, อปาจยิ, อปาจาเปสิ, อปาจาปยิฯ ปาเจสฺสติ, ปาจยิสฺสติ, ปาจาเปสฺสติ, ปาจาปยิสฺสติฯ อปาจิสฺส, อปาจยิสฺส, อปาจาปิสฺส, อปาจาปยิสฺส อิจฺจาทิฯ

คจฺฉนฺตํ, คนฺตุํ วา ปโยเชตีติ อตฺเถ เณ ณยาทโย, วุทฺธิยํ สมฺปตฺตายํ –

‘‘อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต’’ติ วตฺตเตฯ

[542] ฆฏาทีนํ วาฯ

ฆฏาทีนํ ธาตูนํ อสํโยคนฺตานํ วุทฺธิ โหติ วา การิเตติ เอตฺถ วาคฺคหเณน วุทฺธิ น โหติ, ววตฺถิตวิภาสตฺโถยํ วาสทฺโทฯ

โส ตํ ปุริสํ คามํ คเมติ, คมยติ, คจฺฉาเปติ, คจฺฉาปยติฯ โส คามํ คมียติ เตน, คมยียติ, คจฺฉาปียติ, คจฺฉาปยียติ อิจฺจาทิฯ สพฺพตฺถ โยเชตพฺพํฯ เอวํ อุปริปิฯ

ฆฏ อีหายํ, ฆฏนฺตํ ปโยชยติ, ฆเฏติ, ฆฏาทีนํ วาติ น วุทฺธิ, ฆฏยติ, ฆฏาเปติ, ฆฏาปยติฯ

‘‘การิเต’’ติ วตฺตเตฯ

[543] คุห ทุสานํ ทีฆํฯ

คุหทุสอิจฺเจเตสํ ธาตูนํ สโร ทีฆมาปชฺชเต การิเต ปเร, วุทฺธาปวาโทยํฯ

คุห สํวรเณ, คุหิตุํ ปโยชยติ คูหยติ, คูหยนฺติฯ ทุส อปฺปีติมฺหิ, ทุสฺสนฺตํ ปโยชยติ ทูสยติ, ทูสยนฺติ อิจฺจาทิฯ

ตถา อิจฺฉนฺตํ ปโยชยติ อิจฺฉาเปติ, อิจฺฉาปยติ, เอเสติ, เอสยติฯ นิยจฺฉนฺตํ ปโยชยติ นิยาเมติ, นิยามยติฯ อาสนฺตํ ปโยชยติ อาเสติ, อาสยติ, อจฺฉาเปติ, อจฺฉาปยติฯ ลภนฺตํ ปโยชยติ ลาเภติ, ลาภยติฯ วจนฺตํ ปโยชยติ วาเจติ, วาจยติ, วาจาเปติ, วาจาปยติฯ เอวํ วาเสติ, วาสยติ, วาสาเปติ, วาสาปยติฯ วาเหติ, วาหยติ, วาหาเปติ, วาหาปยติฯ ชีเรติ, ชีรยติ, ชีราเปติ, ชีราปยติฯ มาเรติ, มารยติ, มาราเปติ, มาราปยติฯ ทสฺเสติ, ทสฺสยติ อิจฺจาทิฯ

ตถา ตุทนฺตํ ปโยชยติ โตเทติ, โตทยติ, โตทาเปติ, โตทาปยติฯ

ปวิสนฺตํ ปโยชยติ, ปวิสิตุํ วา ปเวเสติ, ปเวสยติ, ปเวสาเปติ , ปเวสาปยติฯ อุทฺทิสนฺตํ ปโยชยติ อุทฺทิสาเปติ, อุทฺทิสาปยติฯ ปโหนฺตํ ปโยชยติ ปหาเวติ, ปหาวยติฯ สยนฺตํ ปโยชยติ สาเยติ, สายยติ, สายาเปติ, สายาปยติฯ เอตฺถ เอการสฺส อายาเทโส, สยาเปติ, สยาปยติ, ‘‘กฺวจิ ธาตู’’ติอาทินา ณาเปณาปเยสุ อายาเทสสฺส รสฺสตฺตํฯ นยนฺตํ ปโยชยติ นยาเปติ, นยาปยติฯ ปติฏฺฐนฺตํ ปโยชยติ ปติฏฺฐาเปติ, ปติฏฺฐาปยติ, ปติฏฺฐเปติ วาฯ

หนนฺตํ ปโยชยตีติ อตฺเถ เณณยาทโยฯ

‘‘ณมฺหี’’ติ วตฺตเตฯ

[544] หนสฺส ฆาโตฯ

หนอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส ฆาตาเทโส โหติ ณการวติ การิตปฺปจฺจเย ปเรฯ ฆาเตติ, ฆาตยติ, ฆาตาเปติ, ฆาตาปยติ, ‘‘วโธ วา สพฺพตฺถา’’ติ วธาเทเส วเธติ, วธาเปติฯ

ชุโหนฺตํ ปโยชยติ ชุหาเวติ, ชุหาวยติฯ ชหนฺตํ ปโยชยติ ชหาเปติ, ชหาปยติ, หาเปติ, หาปยติฯ ททนฺตํ ปโยชยติ ทาเปติ, ทาปยติฯ ปิทหนฺตํ ปโยชยติ ปิธาเปติ, ปิธาปยติ, ปิทหาเปติ, ปิทหาปยติฯ

รุนฺธนฺตํ ปโยชยติ โรเธติ, โรธยติ, โรธาเปติ, โรธาปยติฯ ฉินฺทนฺตํ ปโยชยติ เฉเทติ, เฉทยติ, เฉทาเปติ, เฉทาปยติฯ

ยุญฺชนฺตํ ปโยชยติ โยเชติ, โยชยติ, โยชาเปติ, โยชาปยติฯ ภุญฺชนฺตํ ปโยชยติ โภเชติ, โภชยติ, โภชาเปติ, โภชาปยติฯ มุญฺจนฺตํ ปโยชยติ โมเจติ, โมจยติ, โมจาเปติ, โมจาปยติฯ

ทิพฺพนฺตํ ปโยชยติ เทเวติ, เทวยติฯ อุปฺปชฺชนฺตํ ปโยชยติ อุปฺปาเทติ, อุปฺปาทยติฯ พุชฺฌนฺตํ ปโยชยติ โพเธติ, โพธยติฯ ‘‘ทาธานฺตโต โย กฺวจี’’ติ ยการาคโม, พุชฺฌาเปติ, พุชฺฌาปยติฯ ตุสฺสนฺตํ ปโยชยติ โตเสติ, โตสยติ, โตสาเปติ, โตสาปยติฯ สมฺมนฺตํ ปโยชยติ สเมติ, สมยติ, ฆฏาทิตฺตา น วุทฺธิฯ กุปฺปนฺตํ ปโยชยติ โกเปติ, โกปยติฯ ชายนฺตํ ปโยชยติ ชเนติ, ชนยติ, ฆฏาทิตฺตา น วุทฺธิฯ

สุณนฺตํ ปโยชยติ ธมฺมํ สาเวติ, สาวยติฯ ปาปุณนฺตํ ปโยชยติ ปาเปติ, ปาปยติฯ

วิกฺกิณนฺตํ ปโยชยติ วิกฺกายาเปติ, วิกฺกายาปยติฯ ชินนฺตํ ปโยชยติ ชยาเปติ, ชยาปยติฯ ชานนฺตํ ปโยชยติ ญาเปติ, ญาปยติฯ คณฺหนฺตํ ปโยชยติ คาเหติ, คาหยติ, คาหาเปติ, คาหาปยติ, คณฺหาเปติ, คณฺหาปยติฯ

วิตนนฺตํ ปโยชยติ วิตาเนติ, วิตานยติฯ โย โกจิ กโรติ, ตมญฺโญ ‘‘กโรหิ กโรหิ’’อิจฺเจวํ พฺรวีติ, กโรนฺตํ ปโยชยติ, กาตุํ วา กาเรติ, การยติ, การาเปติ, การาปยติ อิจฺจาทิฯ

โจเรนฺตํ ปโยชยติ โจราเปติ, โจราปยติฯ จินฺเตนฺตํ ปโยชยติ จินฺตาเปติ, จินฺตาปยติ , ปูเชนฺตํ ปโยชยติ ปูชาเปติ, ปูชาปยติ อิจฺจาทิฯ สพฺพตฺถ สุโพธํฯ

ธาตุปฺปจฺจยโต จาปิ, การิตปฺปจฺจยา สิยุํ;

สการิเตหิ ยุณฺวูนํ, ทสฺสนญฺเจตฺถ ญาปกํฯ

เตน ติติกฺขนฺตํ ปโยชยติ ติติกฺเขติ, ติติกฺขาเปติฯ ติกิจฺฉนฺตํ ปโยชยติ ติกิจฺเฉติ, ติกิจฺฉยติ, ติกิจฺฉาเปติ, ติกิจฺฉาปยติฯ เอวํ พุภุกฺเขติ, พุภุกฺขยติ, พุภุกฺขาเปติ, พุภุกฺขาปยติ, ปพฺพตายนฺตํ ปโยชยติ ปพฺพตายยติฯ ปุตฺตียยติ อิจฺจาทิปิ สิทฺธํ ภวติฯ

ธาตุปฺปจฺจยนฺตนโยฯ

สาสนตฺถํ สมุทฺทิฏฺฐํ, อาขฺยาตํ สกพุทฺธิยา;

พาหุสจฺจพเลนีทํ, จินฺตยนฺตุ วิจกฺขณาฯ

ภวติ ติฏฺฐติ เสติ, อโหสิ เอวมาทโย;

อกมฺมกาติ วิญฺเญยฺยา, กมฺมลกฺขณวิญฺญุนาฯ

อกมฺมกาปิ เหตฺวตฺถ-ปฺปจฺจยนฺตา สกมฺมกา;

ตํ ยถา ภิกฺขุ ภาเวติ, มคฺคํ ราคาทิทูสกนฺติฯ

อิติ ปทรูปสิทฺธิยํ อาขฺยาตกณฺโฑ

ฉฏฺโฐฯ

7. กิพฺพิธานกณฺฑ

เตกาลิก

กิจฺจปฺปจฺจยนฺตนย

อถ ธาตูหิเยว ภาวกมฺมกตฺตุกรณาทิสาธนสหิตํ กิพฺพิธานมารภียเตฯ

ตตฺถ กิจฺจกิตกวเสน ทุวิธา หิ ปจฺจยา, เตสุ กิจฺจสญฺญาย ปฐมํ วุตฺตตฺตา, กิจฺจานมปฺปกตฺตา จ กิจฺจปฺปจฺจยา ตาว วุจฺจนฺเตฯ

ภู สตฺตายํ, ‘‘ภูยเต, อภวิตฺถ, ภวิสฺสเต วา เทวทตฺเตนา’’ติ วิคฺคเห –

‘‘ธาตุยา กมฺมาทิมฺหิ โณ’’ติ อิโต ‘‘ธาตุยา’’ติ สพฺพตฺถ ปจฺจยาทิวิธาเน วตฺตเต, ‘‘ปรา, ปจฺจยา’’ติ จ อธิกาโรฯ

[545] ภาวกมฺเมสุ ตพฺพานียาฯ

ภาวกมฺมอิจฺเจเตสฺวตฺเถสุ สพฺพธาตูหิ ตพฺพ อนียอิจฺเจเต ปจฺจยา ปรา โหนฺติฯ โยควิภาเคน อญฺญตฺถาปิฯ

ตตฺถ –

อกมฺมเกหิ ธาตูหิ, ภาเว กิจฺจา ภวนฺติ เต;

สกมฺมเกหิ กมฺมตฺเถ, อรหสกฺกตฺถทีปกาฯ

เต จ –