เมนู

วิภตฺติวิธาน

อถ อาขฺยาตวิภตฺติโย กฺริยาวาจีหิ ธาตูหิ ปรา วุจฺจนฺเตฯ

ตตฺถ กฺริยํ อาจิกฺขตีติ อาขฺยาตํ, กฺริยาปทํฯ วุตฺตญฺหิ ‘‘กาลการกปุริสปริทีปกํ กฺริยาลกฺขณมาขฺยาติก’’นฺติฯ ตตฺถ กาโลติ อตีตาทโย, การกมิติ กมฺมกตฺตุภาวา, ปุริสาติ ปฐมมชฺฌิมุตฺตมา, กฺริยาติ คมนปจนาทิโก ธาตฺวตฺโถ, กฺริยาลกฺขณํ สญฺญาณํ เอตสฺสาติ กฺริยาลกฺขณํ, อติลิงฺคญฺจฯ

วุตฺตมฺปิ เจตํ –

‘‘ยํ ติกาลํ ติปุริสํ, กฺริยาวาจิ ติการกํ;

อติลิงฺคํ ทฺวิวจนํ, ตทาขฺยาตนฺติ วุจฺจตี’’ติฯ

กาลาทิวเสน ธาตฺวตฺถํ วิภชนฺตีติ วิภตฺติโย, ตฺยาทโย, ตา ปน วตฺตมานา ปญฺจมี สตฺตมี ปโรกฺขาหิยฺยตฺตนี อชฺชตนี ภวิสฺสนฺตี กาลาติปตฺติ จาติ อฏฺฐวิธา ภวนฺติฯ

กฺริยํ ธาเรนฺตีติ ธาตโว, ภูวาทโย, ขาทิธาตุปฺปจฺจยนฺตา จ, เต ปน อตฺถวสา ทฺวิธา ภวนฺติ สกมฺมกา, อกมฺมกา จาติฯ ตตฺร สกมฺมกา เย ธาตโวกมฺมาเปกฺขํ กฺริยํ วทนฺติ, ยถา – กฏํ กโรติ, คามํ คจฺฉติ, โอทนํ ปจตีติอาทโย, อกมฺมกา เย กมฺมนิรเปกฺขํ กฺริยํ วทนฺติ, ยถา – อจฺฉติ, เสติ, ติฏฺฐตีติอาทโยฯ

เต ปน สตฺตวิธา ภวนฺติ วิกรณปฺปจฺจยเภเทน, กถํ? วิกรณา ภูวาทโยฯ นิคฺคหีตปุพฺพกวิกรณา รุธาทโย, วิกรณา ทิวาทโย, ณุณา อุณาวิกรณา สฺวาทโย, นาปฺปณฺหาวิกรณา กิยาทโย, โอยิรวิกรณา ตนาทโย, สกตฺเถ เณ ณยนฺตา จุราทโยติฯ

ตตฺถ ปฐมํ วิกรเณสุ ภูวาทีสุ ธาตูสุ ปฐมภูตา อกมฺมกา ภูอิจฺเจตสฺมา ธาตุโต ตฺยาทโย ปรา โยชียนฺเตฯ

ภูสตฺตายํ, ‘‘ภู’’อิจฺจยํ ธาตุ สตฺตายมตฺเถ วตฺตเต, กฺริยาสามญฺญภูเต ภวเน วตฺตเตติ อตฺโถฯ

‘‘ภู’’อิติ ฐิเต –

[424] ภูวาทโย ธาตโว

ภูอิจฺเจวมาทโย เย กฺริยาวาจิโน สทฺทคณา, เต ธาตุสญฺญา โหนฺติฯ ภู อาทิ เยสํ เต ภูวาทโย, อถ วา ภูวา อาที ปการา เยสํ เต ภูวาทโย

ภูวาทีสุ วกาโรยํ, เญยฺโย อาคมสนฺธิโช;

ภูวาปฺปการา วา ธาตู, สกมฺมากมฺมกตฺถโตฯ

‘‘กฺวจิ ธาตู’’ติอาทิโต ‘‘กฺวจี’’ติ วตฺตเตฯ

[425] ธาตุสฺสนฺโต โลโปเนกสฺสรสฺส

อเนกสฺสรสฺส ธาตุสฺส อนฺโต กฺวจิ โลโป โหติฯ

กฺวจิคฺคหณํ ‘‘มหียติ สมโถ’’ติอาทีสุ นิวตฺตนตฺถํ, อิติ อเนกสฺสรตฺตาภาวา อิธ ธาตฺวนฺตโลโป น โหติฯ

ตโต ธาตฺวาธิการวิหิตาเนกปฺปจฺจยปฺปสงฺเค ‘‘วตฺติจฺฉานุปุพฺพิกา สทฺทปฺปฏิปตฺตี’’ติ กตฺวา วตฺตมานวจนิจฺฉายํ –

[426] วตฺตมานา ติอนฺติ, สิถ, มิม, เตอนฺเต, เสวฺเห, เอมฺเห

ตฺยาทโย ทฺวาทส วตฺตมานาสญฺญา โหนฺตีติ ตฺยาทีนํ วตฺตมานตฺถวิสยตฺตา วตฺตมานาสญฺญาฯ

[427] กาเล

อยมธิกาโรฯ

อิโต ปรํ ตฺยาทิวิภตฺติวิธาเน สพฺพตฺถ วตฺตเตฯ

[428] วตฺตมานา ปจฺจุปฺปนฺเน

ปจฺจุปฺปนฺเน กาเล คมฺยมาเน วตฺตมานาวิภตฺติ โหติ, กาโลติ เจตฺถ กฺริยา, กรณํ กาโร, การสฺส กาโร, กาโลฯ

ตสฺมา –

กฺริยาย คมฺยมานาย, วิภตฺตีนํ วิธานโต;

ธาตูเหว ภวนฺตีติ, สิทฺธํ ตฺยาทิวิภตฺติโยฯ

อิธ ปน กาลสฺส อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนาณตฺติปริกปฺปกาลาภิปตฺติวเสน ฉธา ภินฺนตฺตา ‘‘ปจฺจุปฺปนฺเน’’ติ วิเสเสติฯ ตํ ตํ การณํ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺโน ปจฺจุปฺปนฺโน, ปฏิลทฺธสภาโว, น ตาว อตีโตติ อตฺโถฯ

ปจฺจุปฺปนฺนสมีเปปิ, ตพฺโพหารูปจารโต;

วตฺตมานา อตีเตปิ, ตํกาลวจนิจฺฉยาติฯ

ตสฺมิํ ปจฺจุปฺปนฺเน วตฺตมานาวิภตฺติํ กตฺวา, ตสฺสา ฐานานิยเม ‘‘ธาตุลิงฺเคหิ ปรา ปจฺจยา’’ติ ปริภาสโต ธาตุโต ปรํ วตฺตมานปฺปจฺจเย กตฺวา, เตสมนิยมปฺปสงฺเคสติ ‘‘วตฺติจฺฉานุปุพฺพิกา สทฺทปฺปฏิปตฺตี’’ติ ปรสฺสปทวจนิจฺฉายํ –

[429] อถ ปุพฺพานิ วิภตฺตีนํ ฉ ปรสฺสปทานิ

อถ ตทฺธิตานนฺตรํ วุจฺจมานานํ สพฺพาสํ วตฺตมานาทีนํ อฏฺฐวิธานํ วิภตฺตีนํ ยานิ ยานิ ปุพฺพกานิ ปทานิ, ตานิ ตานิ อตฺถโต อฏฺฐจตฺตาลีสมตฺตานิ ปรสฺสปทสญฺญานิ โหนฺตีติอาทิมฺหิ ฉนฺนํ ปรสฺสปทสญฺญา, ปรสฺสตฺถานิ ปทานิ ปรสฺสปทานิ, ตพฺพาหุลฺลโต ตพฺโพหาโรฯ

‘‘ธาตูหิ เณ ณย’’อิจฺจาทิโต ‘‘ธาตูหี’’ติ วตฺตมาเน –

[430] กตฺตริ ปรสฺสปทํ

กตฺตริการเก อภิเธยฺเย สพฺพธาตูหิ ปรสฺสปทํ โหตีติ ปรสฺสปทํ กตฺวา, ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค วตฺติจฺฉาวสา –

วิปริณาเมน ‘‘ปรสฺสปทานํ, อตฺตโนปทาน’’นฺติ จ วตฺตเตฯ

[431] ทฺเว ทฺเว ปฐมมชฺฌิมุตฺตมปุริสา

ตาสํ วิภตฺตีนํ ปรสฺสปทาน’มตฺตโนปทานญฺจ ทฺเว ทฺเว วจนานิ ยถากฺกมํ ปฐมมชฺฌิมุตฺตมปุริสสญฺญานิ โหนฺติฯ ตํ ยถา? ติ อนฺติอิติ ปฐมปุริสา, สิ ถอิติ มชฺฌิมปุริสา, มิ มอิติ อุตฺตมปุริสาฯ อตฺตโนปเทสุปิ เต อนฺเตอิติ ปฐมปุริสา, เส วฺเหอิติ มชฺฌิมปุริสา, เอ มฺเหอิติ อุตฺตมปุริสาฯ

เอวํ เสสาสุ สตฺตสุ วิภตฺตีสุปิ โยเชตพฺพนฺติ ฯ เอวํ อฏฺฐวิภตฺติวเสน ฉนฺนวุติวิเธ อาขฺยาตปเท ทฺวตฺติํส ทฺวตฺติํส ปฐมมชฺฌิมอุตฺตมปุริสา โหนฺตีติ วตฺตมานปรสฺสปทาทิมฺหิ ทฺวินฺนํ ปฐมปุริสสญฺญาฯ

[432] นามมฺหิ ปยุชฺชมาเนปิตุลฺยาธิกรเณ ปฐโม

ตุมฺหามฺหสทฺทวชฺชิเต ตุลฺยาธิกรณภูเต สาธกวาจเก นามมฺหิ ปยุชฺชมาเนปิ อปฺปยุชฺชมาเนปิ ธาตูหิ ปฐมปุริโส โหตีติ ปฐมปุริสํ กตฺวา, ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค กฺริยาสาธกสฺส กตฺตุโน เอกตฺเต วตฺตุมิจฺฉิเต ‘‘เอกมฺหิ วตฺตพฺเพ เอกวจน’’นฺติ วตฺตมานปรสฺสปทปฐมปุริเสกวจนํ ติ

‘‘ปโร, ปจฺจโย, ธาตู’’ติ จ อธิกาโร, ‘‘ยถา กตฺตริ จา’’ติ อิโต ‘‘กตฺตรี’’ติ วิกรณปฺปจฺจยวิธาเน สพฺพตฺถ วตฺตเตฯ

[433] ภูวาทิโต อ

ภูอิจฺเจวมาทิโต ธาตุคณโต ปโร ปจฺจโย โหติ กตฺตริ วิหิเตสุ วิภตฺติปฺปจฺจเยสุ ปเรสุฯ สพฺพธาตุกมฺหิเยวายมิสฺสเตฯ

‘‘อสํโยคนฺตสฺส, วุทฺธี’’ติ จ วตฺตเตฯ

[434] อญฺเญสุ จ

การิตโต อญฺเญสุ ปจฺจเยสุ อสํโยคนฺตานํ ธาตูนํ วุทฺธิ โหติฯ คฺคหเณน ณุปฺปจฺจยสฺสาปิ วุทฺธิ โหติฯ เอตฺถ จ ‘‘ฆฏาทีนํ วา’’ติ อิโต วาสทฺโท อนุวตฺเตตพฺโพ, โส จ ววตฺถิตวิภาสตฺโถฯ เตน –

อิวณฺณุวณฺณนฺตานญฺจ, ลหูปนฺตาน ธาตุนํ;

อิวณฺณุวณฺณานเมว, วุทฺธิ โหติ ปรสฺส นฯ

ยุวณฺณานมฺปิ ย ณุ ณา-นานิฏฺฐาทีสุ วุทฺธิ น;

ตุทาทิสฺสาวิกรเณ, น เฉตฺวาทีสุ วา สิยาฯ

ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค – ‘‘อยุวณฺณานญฺจาโย วุทฺธี’’ติ ปริภาสโต อูการสฺโสกาโร วุทฺธิฯ

วิปริณาเมน ‘‘ธาตูน’’นฺติ วตฺตเตฯ

[435] โอ อว สเร

โอการสฺส ธาตฺวนฺตสฺส สเร ปเร อวาเทโส โหติฯ ‘‘สรโลโป มาเทส’’อิจฺจาทินา สรโลปาทิมฺหิ กเต ‘‘นเย ปรํ ยุตฺเต’’ติ ปรนยนํ กาตพฺพํฯ

โส ปุริโส สาธุ ภวติ, สา กญฺญา สาธุ ภวติ, ตํ จิตฺตํ สาธุ ภวติฯ

เอตฺถ หิ –

กตฺตุโนภิหิตตฺตาว, อาขฺยาเตน น กตฺตริ;

ตติยา ปฐมา โหติ, ลิงฺคตฺถํ ปนเปกฺขิยฯ

สติปิ กฺริยาเยกตฺเต กตฺตูนํ พหุตฺตา ‘‘พหุมฺหิ วตฺตพฺเพ พหุวจน’’นฺติ วตฺตมานปรสฺสปทปฐมปุริสพหุวจนํ อนฺติ, ปุเร วิย อปฺปจฺจยวุทฺธิอวาเทสา, สรโลปาทิฯ เต ปุริสา ภวนฺติ, อปฺปยุชฺชมาเนปิ ภวติ, ภวนฺติฯ

‘‘ปยุชฺชมาเนปิ, ตุลฺยาธิกรเณ’’ติ จ วตฺตเตฯ

[436] ตุมฺเห มชฺฌิโม

ตุลฺยาธิกรณภูเต ตุมฺหสทฺเท ปยุชฺชมาเนปิ อปฺปยุชฺชมาเนปิ ธาตูหิ มชฺฌิมปุริโส โหตีติ วตฺตมานปรสฺสปทมชฺฌิมปุริเสกวจนํสิ, เสสํ ปุริมสมํฯ ตฺวํ ภวสิ, ตุมฺเห ภวถ, อปฺปยุชฺชมาเนปิ ภวสิ, ภวถฯ

ตุลฺยาธิกรเณติ กิมตฺถํ? ตยา ปจฺจเต โอทโนฯ

ตสฺมิํเยวาธิกาเร –

[437] อมฺเห อุตฺตโม

ตุลฺยาธิกรณภูเต อมฺหสทฺเท ปยุชฺชมาเนปิ อปฺปยุชฺชมาเนปิ ธาตูหิ อุตฺตมปุริโส โหตีติ วตฺตมานปรสฺสปทอุตฺตมปุริเสกวจนํ มิ, อปฺปจฺจยวุทฺธิอวาเทสาฯ

[438] อกาโร ทีฆํ หิมิเมสุ

กาโร ทีฆมาปชฺชเต หิมิมอิจฺเจตาสุ วิภตฺตีสุฯ อหํ ภวามิ, มยํ ภวามฯ ภวามิ, ภวามฯ

‘‘วิภตฺตีนํ, ฉา’’ติ จ วตฺตเตฯ

[439] ปราณฺยตฺตโนปทานิ

สพฺพาสํ วตฺตมานานํ อฏฺฐวิธานํ วิภตฺตีนํ ยานิ ยานิ ปรานิ ฉ ปทานิ, ตานิ ตานิ อตฺตโนปทสญฺญานิ โหนฺตีติ เตอาทีนํ อตฺตโนปทสญฺญาฯ

‘‘ธาตูหิ, อตฺตโนปทานี’’ติ จ วตฺตเตฯ

[440] กตฺตริ จ

กตฺตริ จ การเก อภิเธยฺเย ธาตูหิ อตฺตโนปทานิ โหนฺติฯ คฺคหณํ กตฺถจิ นิวตฺตนตฺถํ, เสสํ ปรสฺสปเท วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ ภวเต, ภวนฺเต, ภวเส, ภววฺเห, ภเว, ภวามฺเหฯ

ปจ ปาเก, ธาตุสญฺญายํ ธาตฺวนฺตโลโป, วุตฺตนเยเนว ตฺยาทฺยุปฺปตฺติ, อิวณฺณุวณฺณานมภาวา วุทฺธิอภาโวเวตฺถ วิเสโสฯ

โส เทวทตฺโต โอทนํ ปจติ, ปจนฺติ, ปจสิ , ปจถ, ปจามิ, ปจาม, โส โอทนํ ปจเต, เต ปจนฺเต, ตฺวํ ปจเส, ตุมฺเห ปจวฺเห, อหํ ปเจ, มยํ ปจามฺเหฯ

ปฐมปุริสาทีนเมกชฺฌปฺปวตฺติปฺปสงฺเค ปริภาสมาห –

[441] สพฺเพสเมกาภิธาเน ปโร ปุริโส

สพฺเพสํ ปฐมมชฺฌิมานํ, ปฐมุตฺตมานํ, มชฺฌิมุตฺตมานํ ติณฺณํ วา ปุริสานํ เอกโตภิธาเน กาตพฺเพ ปโร ปุริโส โยเชตพฺโพฯ เอกกาลานเมวาภิธาเน จายํฯ โส จ ปจติ, ตฺวญฺจ ปจสีติ ปริยายปฺปสงฺเค ตุมฺเห ปจถาติ ภวติฯ เอวํ โส จ ปจติ, อหญฺจ ปจามีติ มยํ ปจาม, ตถา ตฺวญฺจ ปจสิ, อหญฺจ ปจามิ, มยํ ปจาม, โส จ ปจติ, ตฺวญฺจ ปจสิ, อหญฺจ ปจามิ, มยํ ปจามฯ เอวํ สพฺพตฺถ โยเชตพฺพํฯ

เอกาภิธาเนติ กิมตฺถํ? ‘‘โส จ ปจติ, ตฺวญฺจ ปจิสฺสสิ, อหํ ปจิํ’’ เอตฺถ ภินฺนกาลตฺตา ‘‘มยํ ปจิมฺหา’’ติ น ภวติฯ

คมุ สปฺป คติมฺหิ, ปุเร วิย ธาตุสญฺญายํ ธาตฺวนฺตโลโปฯ

กตฺตริ ตฺยาทฺยุปฺปตฺติฯ

[442] คมิสฺสนฺโต จฺโฉ วา สพฺพาสุ

คมุอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺสนฺโต กาโร จฺโฉ โหติ วา สพฺพาสุ วิภตฺตีสุ, สพฺพคฺคหเณน มานนฺต ย การิตปฺปจฺจเยสุ จฯ ววตฺถิตวิภาสตฺโถยํ วาสทฺโทฯ เตนายํ –

วิธิํ นิจฺจญฺจ วาสทฺโท, มาน’นฺเตสุ ตุ กตฺตริ;

ทีเปตานิจฺจมญฺญตฺถ, ปโรกฺขายมสนฺตกํฯ

อปฺปจฺจยปรนยนานิ , โส ปุริโส คามํ คจฺฉติ, เต คจฺฉนฺติ, ‘‘กฺวจิ ธาตู’’ติอาทินา ครุปุพฺพรสฺสโต ปรสฺส ปฐมปุริสพหุวจนสฺส เร วา โหติ, คจฺฉเรฯ ตฺวํ คจฺฉสิ, ตุมฺเห คจฺฉถฯ อหํ คจฺฉามิ, มยํ คจฺฉามฯ

จฺฉาเทสาภาเว ‘‘โลปญฺเจตฺตมกาโร’’ติ ปฺปจฺจยสฺส เอกาโรฯ คเมติ, คเมนฺติ, สรโลโปฯ คเมสิ, คเมถฯ คเมมิ, คเมมฯ

อตฺตโนปเทปิ โส คามํ คจฺฉเต, คจฺฉนฺเต, คจฺฉเรฯ คจฺฉเส, คจฺฉวฺเหฯ คจฺเฉ, คจฺฉามฺเหฯ

‘‘กุโต นุ ตฺวํ อาคจฺฉสิ, ราชคหโต อาคจฺฉามี’’ติอาทีสุ ปน ปจฺจุปฺปนฺนสมีเป วตฺตมานวจนํฯ

‘‘วา’’ติ วตฺตเตฯ

[443] คมิสฺส ฆมฺมํ

คมุอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส สพฺพสฺส ฆมฺมาเทโส โหติ วาฯ ฆมฺมติ, ฆมฺมนฺติ อิจฺจาทิฯ

ภาวกมฺเมสุ ปน –

[444] อตฺตโนปทานิ ภาเว จ กมฺมนิ

ภาเวกมฺมนิ จ การเก อภิเธยฺเย อตฺตโนปทานิ โหนฺติ, สทฺเทน กมฺมกตฺตริปิฯ ภวนํ ภาโว, โส จ การกนฺตเรน อสํสฏฺโฐ เกวโล ภวนลวนาทิโก ธาตฺวตฺโถฯ กรียตีติ กมฺมํฯ อกมฺมกาปิ ธาตโว โสปสคฺคา สกมฺมกาปิ ภวนฺติ, ตสฺมา กมฺมนิ อนุปุพฺพา ภูธาตุโต วตฺตมานตฺตโนปทปฐมปุริเสกวจนํ เต

‘‘ธาตูหิ เณ ณย’’อิจฺจาทิโต ‘‘ธาตูหี’’ติ วตฺตมาเน –

[445] ภาวกมฺเมสุ โย

สพฺพธาตูหิ ปโร ภาวกมฺเมสุ ปฺปจฺจโย โหติฯ อตฺตโนปทวิสเยวายมิสฺสเต, ‘‘อญฺเญสุ จา’’ติ สุตฺเต อนุวตฺติตวาคฺคหเณน ปฺปจฺจเย วุทฺธิ น ภวติ, อนุภูยเต สุขํ เทวทตฺเตนฯ

อาขฺยาเตน อวุตฺตตฺตา, ตติยา โหติ กตฺตริ;

กมฺมสฺสาภิหิตตฺตา น, ทุติยา ปฐมาวิธฯ

อนุภูยนฺเต สมฺปตฺติโย ตยาฯ อนุภูยเส ตฺวํ เทวทตฺเตน, อนุภูยวฺเห ตุมฺเหฯ อหํ อนุภูเย ตยา, มยํ อนุภูยามฺเหฯ

‘‘กฺวจิ ธาตุ’’อิจฺจาทิโต ‘‘กฺวจี’’ติ วตฺตมาเน –

[446] อตฺตโนปทานิ ปรสฺสปทตฺตํ

อตฺตโนปทานิ กฺวจิ ปรสฺสปทตฺตมาปชฺชนฺเต, อกตฺตริเยเวตํฯ การสฺส ทฺวิตฺตํ, อนุภูยฺยติ มยา สุขํ, อนุภูยฺยเต วา, อนุภูยฺยนฺติฯ อนุภูยฺยสิ, อนุภูยฺยถฯ อนุภูยฺยามิ, อนุภูยฺยามฯ ทฺวิตฺตาภาเว – อนุภูยติ, อนุภูยนฺติฯ

กฺวจีติ กิํ? อนุภูยเตฯ

ภาเว อทพฺพวุตฺติโน ภาวสฺเสกตฺตา เอกวจนเมว, ตญฺจ ปฐมปุริสสฺเสว, ภูยเต เทวทตฺเตน, เทวทตฺเตน สมฺปติ ภวนนฺติ อตฺโถฯ

ปจธาตุโต กมฺมนิ อตฺตโนปเท ยปฺปจฺจเย จ กเต –

วิปริณาเมน ‘‘ยสฺสา’’ติ วตฺตมาเน –

[447] ตสฺส จวคฺคยการวการตฺตํ สธาตฺวนฺตสฺส

ตสฺส ภาวกมฺมวิสยสฺส ปฺปจฺจยสฺส วคฺคการการตฺตํ โหติ ธาตฺวนฺเตน สห ยถาสมฺภวํฯ เอตฺถ ‘‘อิวณฺณาคโม วา’’ติ อิโต สีหคติยา วาสทฺโท อนุวตฺเตตพฺโพ, โส ววตฺถิตวิภาสตฺโถฯ เตน –

จวคฺโค จ ต วคฺคานํ, ธาตฺวนฺตานํ ยวตฺตนํ;

รวานญฺจ สยปฺปจฺจ-ยานํ โหติ ยถากฺกมนฺติฯ

ธาตฺวนฺตสฺส จวคฺคาทิตฺตา กาเร กเต ‘‘ปรทฺเวภาโว ฐาเน’’ติ การสฺส ทฺวิตฺตํฯ ปจฺจเต โอทโน เทวทตฺเตน, ‘‘กฺวจิ ธาตู’’ติอาทินา ครุปุพฺพรสฺสโต ปรสฺส ปฐมปุริสพหุวจนสฺส กฺวจิ เร โหติฯ ปจฺจเร, ปจฺจนฺเตฯ ปจฺจเส, ปจฺจวฺเหฯ ปจฺเจ, ปจฺจามฺเหฯ

ปรสฺสปทาเทเส ปจฺจติ, ปจฺจนฺติฯ ปจฺจสิ, ปจฺจถฯ ปจฺจามิ, ปจฺจามฯ ตถา กมฺมกตฺตริ ปจฺจเต โอทโน สยเมว, ปจฺจนฺเตฯ ปจฺจติ, ปจฺจนฺติ วา อิจฺจาทิฯ

คมิโต กมฺมนิ อตฺตโนปเท, ปฺปจฺจเย จ กเต –

‘‘ธาตูหิ, ตสฺมิํ, เย’’ติ จ วตฺตเตฯ

[448] อิวณฺณาคโม วา

สพฺเพหิ ธาตูหิ ตสฺมิํ ภาวกมฺมวิสเย ปฺปจฺจเย ปเร อิวณฺณาคโม โหติ วาติ อีการาคโมฯ ววตฺถิตวิภาสตฺโถยํ วาสทฺโทฯ

จฺฉาเทโส, คจฺฉียเต คาโม เทวทตฺเตน , คจฺฉียนฺเตฯ คจฺฉียเส, คจฺฉียวฺเหฯ คจฺฉีเย, คจฺฉียามฺเหฯ

จฺฉาเทสาภาเว –

‘‘ธาตูหิ, โย, วา’’ติ จ วตฺตเตฯ

[449] ปุพฺพรูปญฺจ

เหฏฺฐานุตฺเตหิ ปรสฺเสเวทํ, เตน กฏปวคฺคการลสนฺเตเหว ธาตูหิ ปโร ปฺปจฺจโย ปุพฺพรูปมาปชฺชเต วาติ การา ปรสฺส การสฺส กาโรฯ คมฺมเต, คมียเต, คมฺมนฺเต, คมียนฺเตฯ คมฺมเส, คมียเส, คมฺมวฺเห, คมียวฺเหฯ คมฺเม, คมีเย, คมฺมามฺเห, คมียามฺเหฯ

ปรสฺสปทตฺเต – คจฺฉียฺยติ, คจฺฉียฺยนฺติฯ คจฺฉียติ, คจฺฉียนฺติ วาฯ คมฺมติ, คมฺมนฺติฯ คมียติ, คมียนฺติฯ อิการาคเม คมิยฺยติ, คมิยฺยนฺติฯ ตถา ฆมฺมียติ, ฆมฺมียนฺติ อิจฺจาทิฯ

วตฺตมานาวิภตฺติฯ

[450] ปญฺจมี ตุ อนฺตุ, หิ ถ, มิ ม, ตํ อนฺตํ, สฺสุวฺโห, เอ อามเส

ตฺวาทโย ทฺวาทส ปญฺจมีสญฺญา โหนฺติฯ

[451] อาณตฺยาสิฏฺเฐนุตฺตกาเล ปญฺจมี

อาณตฺยตฺเถ จ อาสีสตฺเถ อนุตฺตกาเล ปญฺจมีวิภตฺติ โหติฯ

สติปิ กาลาธิกาเร ปุน กาลคฺคหเณน วิธินิมนฺตนาชฺเฌสนานุมติปตฺถนาปตฺตกาลาทีสุ จ ปญฺจมีฯ

อาณาปนมาณตฺติ, อาสีสนมาสิฏฺโฐ, โส จ อิฏฺฐสฺส อสมฺปตฺตสฺส อตฺถสฺส ปตฺถนํ, ตสฺมิํ อาณตฺยาสิฏฺเฐฯ อนุ สมีเป อุตฺตกาโล อนุตฺตกาโล, ปจฺจุปฺปนฺนกาโลติ อตฺโถ, น อุตฺตกาโลติ วา อนุตฺตกาโล, ตสฺมิํ อนุตฺตกาเล, กาลมนามสิตฺวา โหตีติ อตฺโถฯ

ตตฺถ อาสีสนตฺเถ ภูธาตุโต ปญฺจมีปรสฺสปทปฐมปุริเสกวจนํ ตุ, อปฺปจฺจยวุทฺธิอวาเทสาฯ โส สุขี ภวตุ, เต สุขิตา ภวนฺตุฯ

วิปริณาเมน ‘‘อการโต’’ติ วตฺตเตฯ

[452] หิโลปํ วา

การโต ปโร หิวิภตฺติ โลปมาปชฺชเต วาฯ ตฺวํ สุขี ภว, ภวาหิ วา, หิมฺหิ ทีโฆฯ ตุมฺเห สุขิตา ภวถฯ อหํ สุขี ภวามิ, มยํ สุขิโน ภวามฯ

อตฺตโนปเท โส สุขี ภวตํ, เต สุขิตา ภวนฺตํฯ ตฺวํ สุขี ภวสฺสุ, ตุมฺเห สุขิตา ภววฺโหฯ อหํ สุขี ภเว, มยํ สุขิตา ภวามเสฯ

กมฺมนิ อนุภูยตํ ตยา, อนุภูยนฺตํฯ อนุภูยสฺสุ, อนุภูยวฺโหฯ อนุภูเย, อนุภูยามเสฯ ปรสฺสปทตฺเต อนุภูยฺยตุ, อนุภูยฺยนฺตุฯ อนุภูยตุ, อนุภูยนฺตุ วา, อนุภูยฺยาหิ อิจฺจาทิฯ ภาเว ภูยตํฯ

อาณตฺติยํ กตฺตริ เทวทตฺโต ทานิ โอทนํ ปจตุ, ปจนฺตุฯ ปจ, ปจาหิ, ปจถฯ ปจามิ, ปจามฯ ปจตํ, ปจนฺตํฯ ปจสฺสุ, ปจวฺโหฯ ปเจ, ปจามเสฯ

กมฺมนิ ยปฺปจฺจยจวคฺคาทิ, ปจฺจตํ โอทโน เทวทตฺเตน, ปจฺจนฺตํฯ ปจฺจสฺสุ, ปจฺจวฺโหฯ ปจฺเจ, ปจฺจามเสฯ ปรสฺสปทตฺเต ปจฺจตุ, ปจฺจนฺตุฯ ปจฺจ, ปจฺจาหิ, ปจฺจถฯ ปจฺจามิ, ปจฺจามฯ

ตถา โส คามํ คจฺฉตุ, คจฺฉนฺตุฯ คจฺฉ, คจฺฉาหิ, คจฺฉถฯ คจฺฉามิ, คจฺฉามฯ คเมตุ, คเมนฺตุฯ คม, คมาหิ, คเมถฯ คเมมิ, คเมมฯ คจฺฉตํ, คจฺฉนฺตํฯ คจฺฉสฺสุ, คจฺฉวฺโหฯ คจฺเฉ, คจฺฉามเสฯ ฆมฺมาเทเส ฆมฺมตุ, ฆมฺมนฺตุ อิจฺจาทิฯ

กมฺมนิ คจฺฉียตํ, คจฺฉียตุ, คมียตํ, คมียตุ, คมฺมตํ, คมฺมตุ อิจฺจาทิฯ

วิธิมฺหิ อิธ ปพฺพโต โหตุ, อยํ ปาสาโท สุวณฺณมโย โหตูติอาทิฯ

นิมนฺตเน อธิวาเสตุ เม ภนฺเต ภควา โภชนํ, อิธ นิสีทตุ ภวํฯ

อชฺเฌสเน เทเสตุ ภนฺเต ภควา ธมฺมํฯ

อนุมติยํ ปุจฺฉตุ ภวํ ปญฺหํ, ปวิสตุ ภวํ, เอตฺถ นิสีทตุฯ

ปตฺถนา ยาจนา, ททาหิ เม คามวรานิ ปญฺจ, เอกํ เม นยนํ เทหิฯ

ปตฺตกาเล สมฺปตฺโต เต กาโล กฏกรเณ, กฏํ กโรตุ ภวํ อิจฺจาทิฯ

ปญฺจมีวิภตฺติฯ

[453] สตฺตมี เอยฺย เอยฺยุํ, เอยฺยาสิ เอยฺยาถ, เอยฺยามิเอยฺยาม, เอถ เอรํ, เอโถ เอยฺยาวฺโห, เอยฺยํเอยฺยามฺเห

เอยฺยาทโย ทฺวาทส สตฺตมีสญฺญา โหนฺติฯ

‘‘อนุตฺตกาเล’’ติ วตฺตเตฯ

[454] อนุมติปริกปฺปตฺเถสุ สตฺตมี

อนุมตฺยตฺเถ จ ปริกปฺปตฺเถ จ อนุตฺตกาเล สตฺตมีวิภตฺติ โหติฯ

อตฺถคฺคหเณน วิธินิมนฺตนาทีสุ จ สตฺตมีฯ กตฺตุมิจฺฉโต ปรสฺส อนุชานนํ อนุมติ, ปริกปฺปนํ ปริกปฺโป, ‘‘ยทิ นาม ภเวยฺยา’’ติ สลฺลกฺขณํ นิรูปนํ, เหตุกฺริยาย สมฺภเว ผลกฺริยาย สมฺภวปริกปฺโป จฯ

ตตฺถ ปริกปฺเป สตฺตมีปรสฺสปทปฐมปุริเสกวจนํ เอยฺย, อปฺปจฺจยวุทฺธาทิ ปุริมสมํ, ‘‘กฺวจิ ธาตุ วิภตฺตี’’ติอาทินา เอยฺย เอยฺยาสิ เอยฺยามิ เอยฺยํอิจฺเจเตสํ วิกปฺเปน เอการาเทโสฯ โส ทานิ กิํ นุ โข ภเว, ยทิ โส ปฐมวเย ปพฺพเชยฺย, อรหา ภเวยฺย, สเจ สงฺขารา นิจฺจา ภเวยฺยุํ, น นิรุชฺเฌยฺยุํฯ ยทิ ตฺวํ ภเวยฺยาสิ, ตุมฺเห ภเวยฺยาถฯ กถมหํ เทโว ภเวยฺยามิ, กิํ นุ โข มยํ ภเวยฺยามฯ ตถา ภเวถ, ภเวรํฯ ภเวโถ, ภเวยฺยาวฺโหฯ

ปตฺถเน ตุ อหํ สุขี ภเว, พุทฺโธ ภเวยฺยํ, ภเวยฺยามฺเหฯ

กมฺมนิ สุขํ ตยา อนุภูเยถ, อนุภูเยรํฯ อนุภูเยโถ, อนุภูเยยฺยาวฺโหฯ อนุภูเย, อนุภูเยยฺยํ, อนุภูเยยฺยามฺเหฯ ปรสฺสปทตฺเต อนุภูเยยฺย, อนุภูเยยฺยุํฯ อนุภูเยยฺยาสิ อิจฺจาทิฯ ภาเว ภูเยถฯ

วิธิมฺหิ โส โอทนํ ปเจ, ปเจยฺย, ปเจยฺยุํฯ ตฺวํ ปเจ, ปเจยฺยาสิ, ตุมฺเห ปเจยฺยาถฯ อหํ ปเจ, ปเจยฺยามิ, มยํ ปเจยฺยามฯ ปเจถ, ปเจรํฯ ปเจโถ, ปเจยฺยาวฺโหฯ ปเจ, ปเจยฺยํ, ปเจยฺยามฺเหฯ

กมฺมนิ ปจฺเจถ, ปจฺเจรํฯ ปจฺเจโถ, ปจฺเจยฺยาวฺโหฯ ปจฺเจ, ปจฺเจยฺยํ, ปจฺเจยฺยามฺเหฯ ปรสฺสปทตฺเต ปจฺเจ, ปจฺเจยฺย, ปจฺเจยฺยุํฯ ปจฺเจยฺยาสิ อิจฺจาทิฯ

อนุมติยํ โส คามํ คจฺเฉ, คจฺเฉยฺย, ‘‘กฺวจิ ธาตู’’ติอาทินา เอยฺยุสฺส อุํ วา, คจฺฉุํ, คจฺเฉยฺยุํฯ ตฺวํ คจฺเฉ, คจฺเฉยฺยาสิ, คจฺเฉยฺยาถฯ คจฺเฉ, คจฺเฉยฺยามิ, คจฺเฉยฺยามฯ คเม, คเมยฺย, คมุํ, คเมยฺยุํฯ คเม, คเมยฺยาสิ, คเมยฺยาถฯ คเม, คเมยฺยามิ, คเมยฺยามฯ คจฺเฉถ, คจฺเฉรํฯ คจฺเฉโถ, คจฺเฉยฺยาวฺโหฯ คจฺเฉ, คจฺเฉยฺยํ, คจฺเฉยฺยามฺเหฯ คเมถ, คเมรํ อิจฺจาทิฯ

กมฺมนิ คจฺฉีเยถ, คมีเยถ, คจฺฉีเยรํ, คมีเยรํ อิจฺจาทิฯ ปรสฺสปทตฺเต คจฺฉีเยยฺย, คมีเยยฺย, คมฺเมยฺย, คมฺเมยฺยุํ อิจฺจาทิฯ ตถา ฆมฺเม, ฆมฺเมยฺย, ฆมฺเมยฺยุํ อิจฺจาทิฯ

สตฺตมีวิภตฺติฯ

ปจฺจุปฺปนฺนาณตฺติปริกปฺปกาลิกวิภตฺตินโยฯ

[455] หิยฺยตฺตนี อาอู, โอตฺถ, อํมฺหา, ตฺถตฺถุํ, เสวฺหํ, อิํมฺหเส

อาอาทโย ทฺวาทส หิยฺยตฺตนีสญฺญา โหนฺติฯ

‘‘อปฺปจฺจกฺเข, อตีเต’’ติ จ วตฺตเตฯ

[456] หิยฺโยปภุติ ปจฺจกฺเข หิยฺยตฺตนี

หิยฺโยปภุติ อตีเต กาเล ปจฺจกฺเข วา อปฺปจฺจกฺเข วา หิยฺยตฺตนีวิภตฺติ โหตีติ หิยฺยตฺตนีปรสฺสปทปฐมปุริเสกวจนํ อา

‘‘กฺวจิ ธาตุ’’อิจฺจาทิโต ‘‘กฺวจิ, ธาตูน’’นฺติ จ วตฺตเตฯ

[457] อการาคโม หิยฺยตฺตนี อชฺชตนีกาลาติปตฺตีสุ

กฺวจิ ธาตูนมาทิมฺหิ การาคโม โหติ หิยฺยตฺตนีอชฺชตนีกาลาติปตฺติอิจฺเจตาสุ ตีสุ วิภตฺตีสุฯ กถมยมการาคโม ธาตฺวาทิมฺหีติ เจ?

สติสฺสเรปิ ธาตฺวนฺเต, ปุนการาคมสฺสิธ;

นิรตฺถตฺตา ปโยคานุ โรธา ธาตฺวาทิโต อยํฯ

ปฺปจฺจยวุทฺธิอวาเทสสรโลปาทิ วุตฺตนยเมวฯ

อภวา, อภวูฯ อภโว, ‘‘กฺวจิ ธาตู’’ติอาทินา โอการสฺส อาเทโส วา, อภว, อภวตฺถฯ อภวํ, อภวมฺหาฯ อภวตฺถ, อภวตฺถุํฯ อภวเส, อภววฺหํฯ อภวิํ, อภวมฺหเสฯ

กมฺมนิ ยปฺปจฺจโย, ตยา สุขมนฺวภูยตฺถ, การาคมาภาเว อนุภูยตฺถ, ‘‘กฺวจิ ธาตู’’ติอาทินา ตฺถสฺส ถาเทโส, อนฺวภูยถ, อนุภูยถ, อนฺวภูยตฺถุํ, อนุภูยตฺถุํฯ อนฺวภูยเส, อนุภูยเส, อนฺวภูยวฺหํ, อนุภูยวฺหํฯ อนฺวภูยิํ, อนุภูยิํ, อนฺวภูยมฺหเส, อนุภูยมฺหเสฯ ปรสฺสปทตฺเต อนฺวภูยา, อนุภูยา อิจฺจาทิฯ ภาเว อนฺวภูยตฺถฯ

ตถา โส โอทนํ อปจา, ปจา, อปจู, ปจูฯ อปโจ, ปโจ, อปจตฺถ, ปจตฺถฯ อปจํ, ปจํ, อปจมฺหา, ปจมฺหาฯ อปจตฺถ, ปจตฺถ, อปจตฺถุ, ปจตฺถุํฯ อปจเส, ปจเส, อปจวฺหํ, ปจวฺหํฯ อปจิํ, ปจิํ, อปจมฺหเส, ปจมฺหเสฯ

กมฺมนิ อปจฺจถ, อปจฺจตฺถ, อปจฺจตฺถุํฯ อปจฺจเส, อปจฺจวฺหํฯ อปจฺจิํ, อปจฺจมฺหเสฯ อปจฺจา, อปจฺจู อิจฺจาทิฯ

ตถา อคจฺฉา, อคจฺฉูฯ อคจฺโฉ, อคจฺฉ, อคจฺฉตฺถฯ อคจฺฉํ, อคจฺฉมฺหาฯ อคจฺฉตฺถ, อคจฺฉตฺถุํฯ อคจฺฉเส, อคจฺฉวฺหํฯ อคจฺฉิํ, อคจฺฉมฺหเสฯ อคมา, อคมูฯ อคโม, อคม, อคมตฺถฯ อคมํ, อคมมฺหาฯ อคมตฺถ, อคมตฺถุํฯ อคมเส, อคมวฺหํฯ อคมิํ, อคมมฺหเสฯ

กมฺมนิ อคจฺฉียตฺถ, คจฺฉียตฺถ, อคมียตฺถ, คมียตฺถ, อคจฺฉียตฺถุํ, คจฺฉียตฺถุํ, อคมียตฺถุํ, คมียตฺถุํ อิจฺจาทิฯ ตถา อฆมฺมา, อฆมฺมู อิจฺจาทิฯ

หิยฺยตฺตนีวิภตฺติฯ

[458] หิยฺยตฺตนี สตฺตมี ปญฺจมี วตฺตมานา สพฺพธาตุกํ

หิยฺยตฺตนาทโย จตสฺโส วิภตฺติโย สพฺพธาตุกสญฺญา โหนฺตีติ หิยฺยตฺตนาทีนํ สพฺพธาตุกสญฺญตฺตา ‘‘อิการาคโม อสพฺพธาตุกมฺหี’’ติ วุตฺโต อิการาคโม น ภวติฯ

สพฺพธาตุกํฯ

[459] ปโรกฺขา อ อุ, เอ ตฺถ, อํ มฺห, ตฺถ เร, โถ วฺโห, อิํมฺเห

อาทโย ทฺวาทส ปโรกฺขาสญฺญา โหนฺติฯ อกฺขานํ อินฺทฺริยานํ ปรํ ปโรกฺขา, ตทฺทีปกตฺตา อยํ วิภตฺติ ปโรกฺขาติ วุจฺจติฯ

[460] อปจฺจกฺเข ปโรกฺขาตีเต

อปจฺจกฺเข วตฺตุโน อินฺทฺริยาวิสยภูเต อตีเต กาเล ปโรกฺขาวิภตฺติ โหติฯ อติกฺกมฺม อิโตติ อตีโต, หุตฺวา อติกฺกนฺโตติ อตฺโถฯ

เหฏฺฐา วุตฺตนเยน ปโรกฺขาปรสฺสปทปฐมปุริเสกวจนํ ฯ ‘‘ภู อ’’อิตีธ –

วิปริณาเมน ‘‘ธาตูน’’นฺติ วตฺตเตฯ

[461] กฺวจาทิวณฺณานเมกสฺสรานํ ทฺเวภาโว

ธาตูนมาทิภูตานํ วณฺณานเมกสฺสรานํ กฺวจิ ทฺเวภาโว โหติฯ ววตฺถิตวิภาสตฺโถยํ กฺวจิสทฺโท, เตน –

ข ฉ เสสุ ปโรกฺขายํ, ทฺเวภาโว สพฺพธาตุนํ;

อปฺปจฺจเย ชุโหตฺยาทิ-สฺสปิ กิจฺจาทิเก กฺวจิฯ

‘‘ภู ภู อ’’อิตีธ –

[462] ปุพฺโพพฺภาโส

ทฺเวภูตสฺส ธาตุสฺส โย ปุพฺโพ อวยโว, โส อพฺภาสสญฺโญ โหตีติ อพฺภาสสญฺญาฯ

อพฺภาสคฺคหณมนุวตฺตเตฯ

[463] อนฺตสฺสิวณฺณากาโร วา

อพฺภาสสฺส อนฺตสฺส อิวณฺโณ โหติ วา, กาโร จฯ ววตฺถิตวิภาสตฺโถยํ วาสทฺโทฯ เตน –

ฉ เสสุ อวณฺณสฺส,

อิกาโร สคุปุสฺส อี;

วาสฺส ภูสฺส ปโรกฺขายํ,

อกาโร นาปรสฺสิเมติฯ

อูการสฺส กาโรฯ

[464] ทุติยจตุตฺถานํ ปฐมตติยา

อพฺภาสคตานํ ทุติยจตุตฺถานํ วคฺคพฺยญฺชนานํ ยถากฺกมํ ปฐมตติยา โหนฺตีติ การสฺส กาโรฯ

[465] พฺรูภูนมาหภูวา ปโรกฺขายํ

พฺรูภูอิจฺเจเตสํ ธาตูนํ อาหภูวอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ ปโรกฺขาวิภตฺติยนฺติ ภูสทฺทสฺส ภูวอาเทโส, ‘‘สรโลโป มาเทสปฺปจฺจยาทิมฺหี’’ติอาทินา สรโลปาทิ, โส กิร ราชา พภูว, เต กิร พภูวุฯ ตฺวํ กิร พภูเวฯ

‘‘ธาตูหี’’ติ วตฺตเต, สีหคติยา กฺวจิคฺคหณญฺจฯ

[466] อิการาคโม อสพฺพธาตุกมฺหิ

สพฺพสฺมิํ อสพฺพธาตุกมฺหิ ปเร กฺวจิ ธาตูหิ ปโร อิการาคโม โหติฯ

อสพฺพธาตุเก พฺยญฺช-นาทิมฺเห วายมาคโม;

กฺวจาธิการโต พฺยญฺช-นาโทปิ กฺวจิ โน สิยาฯ

เอตฺถ จ ‘‘น สพฺพธาตุกํ อสพฺพธาตุก’’มิติ กตฺวา ‘‘หิยฺยตฺตนี สตฺตมี ปญฺจมี วตฺตมานา สพฺพธาตุก’’นฺติ หิยฺยตฺตนีอาทีนํ สพฺพธาตุกสญฺญาย วุตฺตตฺตา ตทญฺญา จตสฺโส วิภตฺติโย อสพฺพธาตุกนฺติ วุจฺจติฯ

ตุมฺเห กิร พภูวิตฺถฯ อหํ กิร พภูวํ, มยํ กิร พภูวิมฺหฯ อตฺตโนปเท โส พภูวิตฺถ, พภูวิเรฯ พภูวิตฺโถ, พภูวิวฺโหฯ พภูวิํ, พภูวิมฺเหฯ

กมฺมนิ อตฺตโนปเท อีการาคมปฺปจฺจยิการาคมา, อนุพภูวียิตฺถ, ปฺปจฺจยสฺส อสพฺพธาตุกมฺหิ ‘‘กฺวจิ ธาตู’’ติอาทินา โลเป กเต อิวณฺณาคโม น ภวติ, ตยา กิร อนุพภูวิตฺถ, อนุพภูวิเร อิจฺจาทิฯ ภาเว พภูวียิตฺถ, พภูวิตฺถ วาฯ

ตถา ปปจ, ปปจูฯ ปปเจ, ปปจิตฺถฯ ปปจํ, ปปจิมฺหฯ ปปจิตฺถ, ปปจิเรฯ ปปจิตฺโถ, ปปจิวฺโหฯ ปปจิํ, ปปจิมฺเหฯ

กมฺมนิ ปปจฺจิตฺถ, ปปจฺจิเร อิจฺจาทิฯ ตถา อปจฺจ, อปจฺจู อิจฺจาทิฯ

คมิมฺหิ ‘‘กฺวจาทิวณฺณาน’’นฺติอาทินา ทฺเวภาโว, ‘‘ปุพฺโพพฺภาโส’’ติ อพฺภาสสญฺญาฯ

‘‘อพฺภาเส’’ติ วตฺตเตฯ

[467] กวคฺคสฺส จวคฺโค

อพฺภาเส วตฺตมานสฺส วคฺคสฺส วคฺโค โหตีติ การสฺส กาโร, ‘‘กฺวจิ ธาตู’’ติอาทินา อนพฺภาสสฺส ปฐมปุริเสกวจนมฺหิ ทีโฆฯ โส คามํ ชคาม กิร, ชคม วา, ชคมุฯ ชคเม, ชคมิตฺถฯ ชคมํ, ชคมิมฺหฯ ชคมิตฺถ, ชคมิเรฯ ชคมิตฺโถ, ชคมิวฺโหฯ ชคมิํ, ชคมิมฺเหฯ

กมฺมนิ ชคมียิตฺถ, ชคมิตฺถ วา อิจฺจาทิฯ

ปโรกฺขาวิภตฺติฯ

[468] อชฺชตนี อี อุํ, โอ ตฺถ, อิํ มฺหา, อา อู, เส วฺหํ, อมฺเห

อีอาทโย ทฺวาทส อชฺชตนีสญฺญา โหนฺติฯ อชฺช ภโว อชฺชตโน, ตทฺทีปกตฺตา อยํ วิภตฺติ อชฺชตนีติ วุจฺจติฯ

‘‘อปจฺจกฺเข, อตีเต, ปจฺจกฺเข’’ติ จ วตฺตเตฯ

[469] สมีเปชฺชตนี

สมีเป สมีปโต ปฏฺฐาย อชฺชปฺปภุติ อตีเต กาเล ปจฺจกฺเข จ อปจฺจกฺเข จ อชฺชตนีวิภตฺติ โหตีติ อชฺชตนีปรสฺสปทปฐมปุริเสกวจนํ อีฯ

ปุเร วิย การาคโม, วุทฺธาทิ จ, ‘‘กฺวจิ ธาตุวิภตฺตี’’ติอาทินา อีมฺหาทิวิภตฺตีนํ กฺวจิ รสฺสตฺตํ, โออาอวจนานํ อิตฺถอมาเทสา จ, สรโลปาทิ, โส อภวิ, อภวี วา, การาคมาภาเว ภวิฯ

มณฺฑูกคติยา ‘‘วา’’ติ วตฺตเตฯ

[470] สพฺพโต อุํ อิํ สุ

สพฺเพหิ ธาตูหิ อุํวิภตฺติสฺส อิํสฺวาเทโส โหติ วาฯ

เต อภวิํสุ, ภวิํสุ วา, อภวุํ, ภวุํ วาฯ ตฺวํ อภวิ, ภวิ วา, อภโว, ภโว วา, ตุมฺเห อภวิตฺถ, ภวิตฺถ วา, อิการาคโมฯ อหํ อภวิํ, ภวิํ วา, มยํ อภวิมฺห, ภวิมฺห วา, อภวิมฺหา, ภวิมฺหา วาฯ โส อภวิตฺถ, ภวิตฺถ วา, อภวา, ภวา วา, อภวู, ภวู วาฯ อภวิเส, ภวิเส วา, อภวิวฺหํ, ภวิวฺหํ วาฯ

อภวํ , ภวํ วา, อภว, ภว วา, อภวิมฺเห, ภวิมฺเห วาฯ

กมฺมนิ ยปฺปจฺจยโลเป วุทฺธิอวาเทสาทิ, สุขํ ตยา อนุภวิตฺถ, อนฺวภูยิตฺถ, อนุภูยิตฺถ วา อิจฺจาทิฯ ปรสฺสปทตฺเต ตยา อนฺวภูยิ, อนุภูยิ, อนฺวภูยี, อนุภูยี วา, อนฺวภูยิํสุ, อนุภูยิํสุ, อนฺวภูยุํ, อนุภูยุํฯ ตฺวํ อนฺวภูยิ, อนุภูยิ, ตุมฺเห อนฺวภูยิตฺถ, อนุภูยิตฺถฯ อหํ อนฺวภูยิํ, อนุภูยิํ, มยํ อนฺวภูยิมฺห, อนุภูยิมฺห, อนฺวภูยิมฺหา, อนุภูยิมฺหา วาฯ ภาเว อภวิตฺถ, อภูยิตฺถ ตยาฯ

โส อปจิ, ปจิ, อปจี, ปจี วา, เต อปจิํสุ, ปจิํสุ, อปจุํ, ปจุํฯ ตฺวํ อปจิ, ปจิ, อปโจ, ปโจ วา, ตุมฺเห อปจิตฺถ, ปจิตฺถฯ อหํ อปจิํ, ปจิํ, มยํ อปจิมฺห, ปจิมฺห, อปจิมฺหา, ปจิมฺหา วาฯ โส อปจิตฺถ, ปจิตฺถ, อปจา, ปจา วา, อปจู, ปจูฯ อปจิเส, อปจิวฺหํฯ อปจํ, ปจํ, อปจ, ปจ วา, อปจิมฺเห, ปจิมฺเหฯ

กมฺมนิ อปจฺจิตฺถ, ปจฺจิตฺถ อิจฺจาทิฯ ปรสฺสปทตฺเต อปจฺจิ, ปจฺจิ, อปจฺจี, ปจฺจี วา, อปจฺจิํสุ, ปจฺจิํสุ, อปจฺจุํ, ปจฺจุํฯ อปจฺจิ, ปจฺจิ, อปจฺโจ, ปจฺโจ วา, อปจฺจิตฺถ, ปจฺจิตฺถฯ อปจฺจิํ, ปจฺจิํ, อปจฺจิมฺห, ปจฺจิมฺห, อปจฺจิมฺหา, ปจฺจิมฺหา วาฯ

โส คามํ อคจฺฉี, คจฺฉี, อคจฺฉิ, คจฺฉิ วา, เต อคจฺฉิํสุ, คจฺฉิํสุ, อคจฺฉุํ, คจฺฉุํฯ ตฺวํ อคจฺฉิ, คจฺฉิ, อคจฺโฉ, คจฺโฉ วา, ตุมฺเห อคจฺฉิตฺถ, คจฺฉิตฺถฯ อหํ อคจฺฉิํ, คจฺฉิํ, มยํ อคจฺฉิมฺห, คจฺฉิมฺห, อคจฺฉิมฺหา, คจฺฉิมฺหา วาฯ

‘‘กฺวจิ ธาตู’’ติอาทินา อชฺชตนิมฺหิ คมิสฺส จฺฉสฺส กฺวจิ ญฺฉาเทโส, อคญฺฉิ, คญฺฉิ, อคญฺฉี, คญฺฉี วา, เต อคญฺฉิํสุ , คญฺฉิํสุ, อคญฺฉุํ, คญฺฉุํฯ ตฺวํ อคญฺฉิ, คญฺฉิ, อคญฺโฉ, คญฺโฉ วา, ตุมฺเห อคญฺฉิตฺถ, คญฺฉิตฺถฯ อหํ อคญฺฉิํ, คญฺฉิํ, มยํ อคญฺฉิมฺห, คญฺฉิมฺห, อคญฺฉิมฺหา, คญฺฉิมฺหา วาฯ

จฺฉาเทสาภาเว โส อคมิ, คมิ, อคมี, คมี วา, ‘‘กรสฺส กาสตฺตมชฺชตนิมฺหี’’ติ เอตฺถ ภาวนิทฺเทเสน, ‘‘สตฺตมชฺชตนิมฺหี’’ติ โยควิภาเคน วา สาคเม ‘‘กฺวจิ ธาตู’’ติอาทินา พฺยญฺชนโต อาการาคโม, อคมาสิ, อุํวจนสฺส กฺวจิ อํสฺวาเทโส, อุจาคโม ตฺถมฺเหสุ กฺวจิ, อคมิํสุ, คมิํสุ, อคมํสุ, คมํสุ, อคมุํ, คมุํ, ตฺวํ อคมิ, คมิ, อคโม, คโม วา, อคมิตฺถ, คมิตฺถ, อคมุตฺถ, คมุตฺถฯ อหํ อคมิํ, คมิํ, อคมิมฺห, คมิมฺห, อคมุมฺห, คมุมฺห, อคมิมฺหา, คมิมฺหา วาฯ

‘‘กฺวจิ ธาตู’’ติอาทินา คมิสฺส อชฺชตนิมฺหิ คาเทโส จ, โส อชฺฌคา, ปรโลโป, เต อชฺฌคุํฯ ตฺวํ อชฺฌโค, ตุมฺเห อชฺฌคุตฺถฯ อหํ อชฺฌคิํ, มยํ อชฺฌคุมฺหฯ

อตฺตโนปเท โส อคจฺฉิตฺถ, คจฺฉิตฺถ, อคญฺฉิตฺถ, คญฺฉิตฺถ อิจฺจาทิฯ จฺฉาเทสาภาเว โส อคมิตฺถ, คมิตฺถ, อคมา, คมา, เต อคมู, คมู, อชฺฌคู, อคูฯ ตฺวํ อคมิเส, คมิเส, อคมิวฺหํ, คมิวฺหํฯ อหํ อคมํ, คมํ, อคม, คม, อชฺฌคํ วา, อคมิมฺเห, คมิมฺเหฯ

กมฺเม คาโม อคจฺฉียิตฺถ เตน, คจฺฉียิตฺถ, อคญฺฉิยิตฺถ, คญฺฉิยิตฺถ, อคมียิตฺถ, คมียิตฺถ, อคมิตฺถ, คมิตฺถ อิจฺจาทิฯ

ปรสฺสปทตฺเต อคจฺฉียิ, คจฺฉียิ วา, อคมียิ, คมียิ วา, อคจฺฉียุํ, อคมียุํ วาฯ ตถา อฆมฺมียิ, อฆมฺมียิํสุ อิจฺจาทิฯ

‘‘หิยฺยตฺตนี, อชฺชตนี’’ติ จ วตฺตเตฯ

[471] มาโยเค สพฺพกาเล จ

ยทามาโยโค, ตทา หิยฺยตฺตนชฺชตนีวิภตฺติโย สพฺพกาเลปิ โหนฺติ, สทฺเทน ปญฺจมี จฯ มา ภวติ, มา ภวา, มา ภวิสฺสตีติ วา อตฺเถ หิยฺยตฺตนชฺชตนีปญฺจมี วิภตฺติโย, เสสํ เนยฺยํ, โส มา ภวา, มา ภวี, มา เต ภวนฺตฺวนฺตรายาฯ มา ปจา, มา ปจี, มา ปจตุฯ มา คจฺฉา, มา คจฺฉี, มา คจฺฉตุฯ มา กญฺจิ ปาปมาคมา, มา อคมิ, มา คมา, มา คมี, มา คเมตุฯ ตฺวํ มา คจฺโฉ, มา คจฺฉิ, มา คจฺฉาหิ อิจฺจาทิฯ

อตีตกาลิกวิภตฺติฯ

[472] ภวิสฺสนฺตี สฺสติ สฺสนฺติ, สฺสสิ สฺสถ, สฺสามิสฺสาม, สฺสเต สฺสนฺเต, สฺสเส สฺสวฺเห, สฺสํสฺสามฺเห

สฺสตฺยาทีนํ ทฺวาทสนฺนํ วจนานํ ภวิสฺสนฺตีสญฺญา โหติฯ ภวิสฺสตีติ ภวิสฺสนฺโต, ตํกาลทีปกตฺตา อยํ วิภตฺติ ภวิสฺสนฺตีติ วุจฺจติฯ

[473] อนาคเต ภวิสฺสนฺตี

อนาคเต กาเล ภวิสฺสนฺตีวิภตฺติ โหติฯ

อตีเตปิ ภวิสฺสนฺตี, ตํกาลวจนิจฺฉยา;

‘‘อเนกชาติสํสารํ, สนฺธาวิสฺส’’นฺติอาทิสุฯ

อาคโต อนาคโต, ปจฺจยสามคฺคิยํ สติ อายติํ อุปฺปชฺชนารโหติ อตฺโถ, อิการาคโม, วุทฺธิอวาเทสา, สรโลปาทิ จฯ

ภวิสฺสติ, ภวิสฺสนฺติฯ ภวิสฺสสิ, ภวิสฺสถฯ ภวิสฺสามิ, ภวิสฺสามฯ ภวิสฺสเต, ภวิสฺสนฺเตฯ ภวิสฺสเส, ภวิสฺสวฺเหฯ ภวิสฺสํ, ภวิสฺสามฺเหฯ

กมฺเม ยปฺปจฺจยโลโป, สุขํ ตยา อนุภวิสฺสเต, อนุภวิสฺสนฺเตฯ อนุภวิสฺสเส, อนุภวิสฺสวฺเหฯ อนุภวิสฺสํ, อนุภวิสฺสามฺเหฯ ปรสฺสปทตฺเต อนุภวิสฺสติ เทวทตฺเตน, อนุภวิสฺสนฺติ อิจฺจาทิฯ ภาเว ภวิสฺสเต เตน, ปฺปจฺจยโลปาภาเว อนุภูยิสฺสเต, อนุภูยิสฺสนฺเต อิจฺจาทิฯ ภาเว ภูยิสฺสเตฯ

ตถา ปจิสฺสติ, ปจิสฺสนฺติฯ ปจิสฺสสิ, ปจิสฺสถฯ ปจิสฺสามิ, ปจิสฺสามฯ ปจิสฺสเต, ปจิสฺสนฺเตฯ ปจิสฺสเส, ปจิสฺสวฺเหฯ ปจิสฺสํ, ปจิสฺสามฺเหฯ

กมฺเม ปจฺจิสฺสเต โอทโน เทวทตฺเตน, ปจฺจิสฺสนฺเต อิจฺจาทิฯ ปรสฺสปทตฺเต ปจฺจิสฺสติ, ปจฺจิสฺสนฺติฯ ปจฺจิสฺสสิ, ปจฺจิสฺสถฯ ปจฺจิสฺสามิ, ปจฺจิสฺสามฯ

คจฺฉิสฺสติ, คจฺฉิสฺสนฺติฯ คจฺฉิสฺสสิ, คจฺฉิสฺสถฯ คจฺฉิสฺสามิ, คจฺฉิสฺสามฯ คจฺฉิสฺสเต, คจฺฉิสฺสนฺเตฯ คจฺฉิสฺสเส, คจฺฉิสฺสวฺเหฯ คจฺฉิสฺสํ, คจฺฉิสฺสามฺเหฯ โส สคฺคํ คมิสฺสติ, คมิสฺสนฺติฯ คมิสฺสสิ, คมิสฺสถฯ คมิสฺสามิ, คมิสฺสาม อิจฺจาทิฯ

กมฺเม คจฺฉียิสฺสเต, คจฺฉียิสฺสนฺเตฯ คจฺฉียิสฺสติ, คจฺฉียิสฺสนฺติ วา, คมียิสฺสเต, คมียิสฺสนฺเตฯ คมียิสฺสติ, คมียิสฺสนฺติ วา อิจฺจาทิฯ

ปฺปจฺจยโลเป คมิสฺสเต , คมิสฺสนฺเตฯ คมิสฺสติ, คมิสฺสนฺติ วาฯ ตถา ฆมฺมิสฺสติ, ฆมฺมิสฺสนฺติ อิจฺจาทิฯ

ภวิสฺสนฺตีวิภตฺติฯ

[484] กาลาติปตฺติ สฺสา สฺสํสุ, สฺเส สฺสถ, สฺสํสฺสามฺหา, สฺสถ สฺสิสุ, สฺสเส สฺสวฺเห, สฺสิํสฺสามฺหเส

สฺสาทีนํ ทฺวาทสนฺนํ กาลาติปตฺติสญฺญา โหติฯ กาลสฺส อติปตนํ กาลาติปตฺติ, สา ปน วิรุทฺธปจฺจยูปนิปาตโต, การณเวกลฺลโต วา กฺริยาย อนภินิพฺพตฺติ, ตทฺทีปกตฺตา อยํ วิภตฺติ กาลาติปตฺตีติ วุจฺจติฯ

[475] กฺริยาติปนฺเนตีเต กาลาติปตฺติ

กฺริยาติปนฺนมตฺเต อตีเต กาเล กาลาติปตฺติวิภตฺติ โหติฯ กฺริยาย อติปตนํ กฺริยาติปนฺนํ, ตํ ปน สาธกสตฺติวิรเหน กฺริยาย อจฺจนฺตานุปฺปตฺติฯ เอตฺถ จ กิญฺจาปิ น กฺริยา อตีตสทฺเทน โวหริตพฺพา, ตถาปิ ตกฺกิริยุปฺปตฺติปฺปฏิพนฺธกรกฺริยาย กาลเภเทน อตีตโวหาโร ลพฺภเตวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ

กาลาติปตฺติปรสฺสปทปฐมปุริเสกวจนํ สฺสา, อการิการาคมา, วุทฺธิอวาเทสา จ, ‘‘กฺวจิ ธาตู’’ติอาทินา สฺสา สฺสามฺหาวิภตฺตีนํ กฺวจิ รสฺสตฺตํ, สฺเสวจนสฺส จ ตฺตํฯ

โส เจ ปฐมวเย ปพฺพชฺชํ อลภิสฺส, อรหา อภวิสฺส, ภวิสฺส, อภวิสฺสา, ภวิสฺสาวา, เต เจ ตํ อลภิสฺสํสุ, อรหนฺโต อภวิสฺสํสุ, ภวิสฺสํสุฯ เอวํ ตฺวํ อภวิสฺส, ภวิสฺส, อภวิสฺเส วา, ตุมฺเห อภวิสฺสถ, ภวิสฺสถฯ

อหํ อภวิสฺสํ, ภวิสฺสํ, มยํ อภวิสฺสมฺห, ภวิสฺสมฺห, อภวิสฺสามฺหา, ภวิสฺสามฺหา วาฯ โส อภวิสฺสถ, อภวิสฺสิสุฯ อภวิสฺสเส, อภวิสฺสวฺเหฯ อภวิสฺสิํ, อภวิสฺสามฺหเสฯ

กมฺเม อนฺวภวิสฺสถ, อนฺวภวิสฺสิสุฯ อนฺวภูยิสฺสถ วา อิจฺจาทิฯ ปรสฺสปทตฺเต อนฺวภวิสฺส, อนฺวภวิสฺสํสุฯ อนฺวภูยิสฺส วา อิจฺจาทิฯ ภาเว อภวิสฺสถ เทวทตฺเตน, อภูยิสฺสถฯ

ตถา โส เจ ตํ ธนํ อลภิสฺส, โอทนํ อปจิสฺส, ปจิสฺส, อปจิสฺสา, ปจิสฺสา วา, อปจิสฺสํสุ, ปจิสฺสํสุฯ อปจิสฺส, ปจิสฺส, อปจิสฺเส, ปจิสฺเส วา, อปจิสฺสถ, ปจิสฺสถฯ อปจิสฺสํ, ปจิสฺสํ, อปจิสฺสมฺห, ปจิสฺสมฺห, อปจิสฺสามฺหา, ปจิสฺสามฺหา วาฯ อปจิสฺสถ, ปจิสฺสถ, อปจิสฺสิสุ, ปจิสฺสิสุฯ อปจิสฺสเส, ปจิสฺสเส, อปจิสฺสวฺเห, ปจิสฺสวฺเหฯ อปจิสฺสิํ, ปจิสฺสิํ, อปจิสฺสามฺหเส, ปจิสฺสามฺหเสฯ

กมฺเม อปจิสฺสถ โอทโน เทวทตฺเตน, อปจิสฺสิสุฯ ปฺปจฺจยโลปาภาเว อปจียิสฺสถ อิจฺจาทิฯ ปรสฺสปทตฺเต อปจฺจิสฺส เตน, ปจฺจิสฺส, อปจฺจิสฺสา, ปจฺจิสฺสา วา, อปจฺจิสฺสํสุ, ปจฺจิสฺสํสุ อิจฺจาทิฯ

โส อคจฺฉิสฺส, คจฺฉิสฺส, อคจฺฉิสฺสา, คจฺฉิสฺสาวา, อคจฺฉิสฺสํสุ, คจฺฉิสฺสํสุฯ ตฺวํ อคจฺฉิสฺส, คจฺฉิสฺส, อคจฺฉิสฺเส, คจฺฉิสฺเส วา, อคจฺฉิสฺสถ, คจฺฉิสฺสถฯ อคจฺฉิสฺสํ, คจฺฉิสฺสํ, อคจฺฉิสฺสมฺห, คจฺฉิสฺสมฺห, อคจฺฉิสฺสามฺหา, คจฺฉิสฺสามฺหา วาฯ อคมิสฺส, คมิสฺส, อคมิสฺสา, คมิสฺสา วา, อคมิสฺสํสุ, คมิสฺสํสุฯ อคมิสฺส, คมิสฺส, อคมิสฺเส วา, อคมิสฺสถ, คมิสฺสถฯ

อคมิสฺสํ , คมิสฺสํ, อคมิสฺสมฺห, คมิสฺสมฺห, อคมิสฺสามฺหา, คมิสฺสามฺหา วาฯ อคจฺฉิสฺสถ, คจฺฉิสฺสถ วา อิจฺจาทิฯ

กมฺเม อคจฺฉียิสฺสถ, อคมียิสฺสถ, อคจฺฉียิสฺส, อคมียิสฺสอิจฺจาทิฯ ตถา อฆมฺมิสฺสา, อฆมฺมิสฺสํสุ อิจฺจาทิฯ

กาลาติปตฺติวิภตฺติฯ

ปญฺจมี สตฺตมี วตฺต-มานา สมฺปตินาคเต;

ภวิสฺสนฺตี ปโรกฺขาที, จตสฺโสตีตกาลิกาฯ

ฉกาลิกวิภตฺติวิธานํฯ

วิกรณวิธาน

อิสุ อิจฺฉากนฺตีสุ, ปุเร วิย ธาตฺวนฺตโลโป, ตฺยาทฺยุปฺปตฺติ, ปฺปจฺจโย จฯ

‘‘ธาตูน’’นฺติ วตฺตมาเน –

[476] อิสุยมูนมนฺโต จฺโฉ วา

อิสุยมุอิจฺเจเตสํ ธาตูนํ อนฺโต จฺโฉ โหติ วาฯ ววตฺถิตวิภาสตฺโถยํ วาสทฺโท, ‘‘อนฺโต จฺโฉ วา’’ติ โยควิภาเคน อาสสฺสปิฯ โส สคฺคํ อิจฺฉติ, อิจฺฉนฺติฯ อิจฺฉสิ, อิจฺฉถฯ อิจฺฉามิ, อิจฺฉามฯ จฺฉาเทสาภาเว อสํโยคนฺตตฺตา ‘‘อญฺเญสุ จา’’ติ วุทฺธิ, เอสติ, เอสนฺติ อิจฺจาทิฯ

กมฺเม อตฺตโนปทสฺส เยภุยฺเยน ปรสฺสปทตฺตเมว ปโยชียติ, เตน เจตฺถ อตฺตโนปเท รูปานิ สงฺขิปิสฺสามฯ