เมนู

5. ตทฺธิตกณฺฑ

อปจฺจตทฺธิต

อถ นามโต เอว วิภตฺยนฺตา อปจฺจาทิอตฺถวิเสเส ตทฺธิตุปฺปตฺตีติ นามโต ปรํ ตทฺธิตวิธานมารภียเตฯ

ตตฺถ ตสฺมา ติวิธลิงฺคโต ปรํ หุตฺวา หิตา สหิตาติ ตทฺธิตา, ณาทิปจฺจยานเมตํ อธิวจนํ, เตสํ วา นามิกานํ หิตา อุปการา ตทฺธิตาติ อนฺวตฺถภูตปรสมญฺญาวเสนาปิ ณาทิปฺปจฺจยาว ตทฺธิตา นามฯ

‘‘วสิฏฺฐสฺส อปจฺจ’’นฺติ วิคฺคเห –

‘‘ลิงฺคญฺจ นิปจฺจเต’’ติ อิโต ลิงฺคคฺคหณมนุวตฺตเตฯ

[361] วา ณ’ปจฺเจ

ฉฏฺฐิยนฺตโต ลิงฺคมฺหา ปฺปจฺจโย โหติ วิกปฺเปน ‘‘ตสฺส อปจฺจ’’มิจฺเจตสฺมิํ อตฺเถฯ

โส จ –

[362] ธาตุลิงฺเคหิ ปรา ปจฺจยา

ธาตูหิ, ลิงฺเคหิ จ ปจฺจยา ปราว โหนฺตีติ ปริภาสโต อปจฺจตฺถสมฺพนฺธิลิงฺคโต ฉฏฺฐิยนฺตาเยว ปโร โหติฯ ปฏิจฺจ เอตสฺมา อตฺโถ เอตีติ ปจฺจโย, ปตียนฺติ อเนน อตฺถาติ วา ปจฺจโย, ‘‘วุตฺตตฺถานมปฺปโยโค’’ติ อปจฺจสทฺทสฺส อปฺปโยโค, ‘‘เตสํ วิภตฺติโย โลปา เจ’’ติ วิภตฺติโลโป จฯ

[363] เตสํ โณ โลปํ

เตสํ ตทฺธิตปฺปจฺจยานํ ณานุพนฺธานํ กาโร โลปมาปชฺชเตฯ

[364] วุทฺธาทิสรสฺส วาสํโยคนฺตสฺส สเณ จ

อาทิสรสฺส วา อาทิพฺยญฺชนสฺส วา อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ โหติ สการปฺปจฺจเย ปเรฯ สํโยโค อนฺโต อสฺสาติ สํโยคนฺโต, ตทญฺโญ อสํโยคนฺโตฯ อถ วา ววตฺถิตวิภาสตฺโถยํ วาสทฺโท, ตทา จ ปกติภูเต ลิงฺเค สรานมาทิสรสฺส อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ โหติ สกาเร ตทฺธิตปฺปจฺจเย ปเรติ อตฺโถฯ

เตน –

วาสิฏฺฐาทีสุ นิจฺจายํ, อนิจฺโจฬุมฺปิกาทิสุ;

น วุทฺธิ นีลปีตาโท, ววตฺถิตวิภาสโตฯ

สทฺทคฺคหณมวธารณตฺถํฯ

ตสฺสา วุทฺธิยา อนิยมปฺปสงฺเค นิยมตฺถํ ปริภาสมาหฯ

[365] อยุวณฺณานญฺจาโย วุทฺธี

เตสํ การอิณฺณุวณฺณานเมว ยถากฺกมํ อา เอโออิจฺเจเต วุทฺธิโย โหนฺติฯ สทฺทคฺคหณมวุทฺธิสมฺปิณฺฑนตฺถํ, อวธารณตฺถํ วาฯ อิ จ อุ จ ยุ, ยุ เอว วณฺณา ยุวณฺณา, อ จ ยุวณฺณา จ อยุวณฺณาฯ อา จ เอ จ โอ จ อาโยฯ ปุน วุทฺธิคฺคหณํ ‘‘เนคมชานปทา’’ติอาทีสุ อุตฺตรปทวุทฺธิภาวตฺถํ, เอตฺถ จ ‘‘อยุวณฺณาน’’นฺติ ฐานนิยมวจนํ อาโยนํ วุทฺธิภาวปฺปสงฺคนิวตฺตนตฺถํฯ

ยถา หิ กตวุทฺธีนํ, ปุน วุทฺธิ น โหติห;

ตถา สภาววุทฺธีนํ, อาโยนํ ปุน วุทฺธิ นฯ

ตโต การสฺส อากาโร วุทฺธิ, ‘‘สรโลโปมาเทสปฺปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี’’ติ สรโลปปกติภาวา, ‘‘นเย ปรํ ยุตฺเต’’ติ ปรนยนํ กตฺวา ตทฺธิตตฺตา ‘‘ตทฺธิตสมาส’’อิจฺจาทินา นามพฺยปเทเส กเต ปุเร วิย สฺยาทฺยุปฺปตฺติฯ

วาสิฏฺโฐ, วสิฏฺฐสฺส ปุตฺโต วา, วาสิฏฺฐา อิจฺจาทิ ปุริสสทฺทสมํฯ ตสฺส นตฺตุปนตฺตาทโยปิ ตทุปจารโต วาสิฏฺฐาเยวฯ เอวํ สพฺพตฺถ โคตฺตตทฺธิเต ปฐมปฺปกติโตเยว ปจฺจโย โหติฯ

อิตฺถิยํ ณปฺปจฺจยนฺตตฺตา ‘‘ณว ณิก เณยฺย ณ นฺตูหี’’ติ วาสิฏฺฐสทฺทโต อีปจฺจโยฯ สรโลปาทิํ กตฺวา อิตฺถิปฺปจฺจยนฺตตฺตา ‘‘ตทฺธิตสมาส’’อิจฺจาทิสุตฺเต คฺคหเณน นามพฺยปเทเส กเต สฺยาทฺยุปฺปตฺติ, วาสิฏฺฐี กญฺญา, วาสิฏฺฐี, วาสิฏฺฐิโย อิจฺจาทิ อิตฺถิสทฺทสมํฯ

นปุํสเก วาสิฏฺฐํ อปจฺจํ, วาสิฏฺฐานิ อปจฺจานิ อิจฺจาทิ จิตฺตสทฺทสมํฯ เอวํ อุปริปิ ตทฺธิตนฺตสฺส ติลิงฺคตา เวทิตพฺพาฯ

ภารทฺวาชสฺส ปุตฺโต ภารทฺวาโช, เวสามิตฺตสฺส ปุตฺโต เวสามิตฺโต, โคตมสฺส ปุตฺโต โคตโมฯ เอตฺถ จ อยุวณฺณตฺตาภาวา อาการาทีนํ น วุทฺธิ โหติฯ วสุเทวสฺส อปจฺจํ วาสุเทโว, พลเทโวฯ ‘‘จิตฺตโก’’ติอาทีสุ ปน สํโยคนฺตตฺตา วุทฺธิ น ภวติฯ

‘‘วจฺฉสฺส อปจฺจ’’นฺติ วิคฺคเห มฺหิ สมฺปตฺเต ‘‘วา ณ’ปจฺเจ’’ติ อิโต วาติ ตทฺธิตวิธาเน สพฺพตฺถ วตฺตเต, เตน สพฺพตฺถ วากฺยวุตฺติโย ภวนฺติฯ ‘‘อปจฺเจ’’ติ ปทํ ยาว สํสฏฺฐคฺคหณาว วตฺตเตฯ

[366] ณายน ณาน วจฺฉาทิโต

วจฺฉ กจฺจอิจฺเจวมาทิโต ฉฏฺฐิยนฺตโต โคตฺตคณโต ณายน ณานอิจฺจเต ปจฺจยา โหนฺติ วา ‘‘ตสฺสาปจฺจ’’มิจฺเจตสฺมิํ อตฺเถฯ สพฺพตฺถ การานุพนฺโธ วุทฺธตฺโถ, เสสํ ปุพฺพสมํ, สํโยคนฺตตฺตา วุทฺธิอภาโวว วิเสโสฯ

วจฺฉายโน วจฺฉาโน วจฺฉสฺส ปุตฺโต วาฯ เอวํ กจฺจสฺส ปุตฺโต กจฺจายโน กจฺจาโน, โมคฺคลฺลสฺส ปุตฺโต โมคฺคลฺลายโน โมคฺคลฺลาโนฯ เอวํ อคฺคิเวสฺสายโน อคฺคิเวสฺสาโน, กณฺหายโน กณฺหาโน, สากฏายโน สากฏาโน, มุญฺจายโน มุญฺจาโน, กุญฺชายโน กุญฺชาโน อิจฺจาทิฯ อากติคโณ’ยํฯ

‘‘กตฺติกาย อปจฺจ’’นฺติ วิคฺคเห –

[367] เณยฺโย กตฺติกาทีหิ

อาทิสทฺโทยํ ปกาเร วตฺตเตฯ กตฺติกา วินตาโรหิณีอิจฺเจวมาทีหิ อิตฺถิยํ วตฺตมาเนหิ ลิงฺเคหิ เณยฺยปฺปจฺจโย โหติ วา ‘‘ตสฺสาปจฺจ’’มิจฺเจตสฺมิํ อตฺเถฯ

วิภตฺติโลเป ‘‘ปกติ จสฺส สรนฺตสฺสา’’ติ ปกติภาโวฯ กตฺติเกยฺโย, กตฺติกาย ปุตฺโต วาฯ เอวํ วินตาย อปจฺจํ เวนเตยฺโย, อิการสฺเสกาโร วุทฺธิ, โรหิณิยา ปุตฺโต โรหิเณยฺโย, คงฺคาย อปจฺจํ คงฺเคยฺโย, ภคินิยา ปุตฺโต ภาคิเนยฺโย, นทิยาปุตฺโต นาเทยฺโยฯ เอวํ อนฺเตยฺโย, อาเหยฺโย, กาเมยฺโยฯ

สุจิยา อปจฺจํ โสเจยฺโย, เอตฺถ อุการสฺโสกาโร วุทฺธิ, พาลาย อปจฺจํ พาเลยฺโย อิจฺจาทิฯ

‘‘ทกฺขสฺสาปจฺจ’’นฺติ วิคฺคเห ณมฺหิ สมฺปตฺเต –

[368] อโต ณิ วา

การนฺตโต ลิงฺคมฺหา ณิปจฺจโย โหติ วา ‘‘ตสฺสาปจฺจ’’มิจฺเจตสฺมิํ อตฺเถฯ ทกฺขิ, ทกฺขี, ทกฺขโย, โทณสฺส อปจฺจํ โทณิฯ เอวํ วาสวิ, สกฺยปุตฺติ, นาฏปุตฺติ, ทาสปุตฺติ, ทาสรถิฯ วารุณิ, กณฺฑิ, พาลเทวิ, ปาวกิ, ชินทตฺตสฺส อปจฺจํ เชนทตฺติ, สุทฺโธทนิ, อนุรุทฺธิ อิจฺจาทิฯ

ปุน วาคฺคหเณน อปจฺจตฺเถ ณิกปฺปจฺจโย, อทิติอาทิโต ณฺยปฺปจฺจโย จฯ ยถา – สกฺยปุตฺตสฺส ปุตฺโต สกฺยปุตฺติโก, ‘‘เตสุ วุทฺธี’’ติอาทินา การสฺส กาโร, สกฺยปุตฺติโยฯ เอวํ นาฏปุตฺติโก, เชนทตฺติโก, วิมาตุยา ปุตฺโต เวมาติโกฯ

‘‘อทิติยา ปุตฺโต’’ติ อตฺเถ ณฺยปฺปจฺจโย, วุทฺธิ จฯ

[369] อวณฺโณ เย โลปญฺจ

วณฺโณ ตทฺธิตภูเต ปฺปจฺจเย ปเร โลปมาปชฺชเตฯ สทฺเทน อิวณฺโณปีติ อิการโลโป, ‘‘ยวตํ ตลนทการานํ พฺยญฺชนานิ จ ล ญ ชการตฺต’’นฺติ ตฺยการสํโยคสฺส กาโร, ‘‘ปรทฺเวภาโว ฐาเน’’ติ ทฺวิตฺตํ, อาทิจฺโจฯ เอวํ ทิติยา ปุตฺโต เทจฺโจฯ

‘‘กุณฺฑนิยา ปุตฺโต’’ติ อตฺเถ ณฺยปฺปจฺจเย กเต –

‘‘กฺวจาทิมชฺฌุตฺตเรสู’’ติ วตฺตเตฯ

[370] เตสุ วุทฺธิโลปาคมวิการวิปรีตาเทสา จ

เตสุ อาทิมชฺฌุตฺตเรสุ อวิหิตลกฺขเณสุ ชินวจนานุปโรเธน กฺวจิ วุทฺธิ โลป อาคม วิการ วิปรีตอาเทสา โหนฺตีติ สํโยคนฺตตฺเตปิ อาทิวุทฺธิ, อิการโลเป นฺยสฺสญาเทโส, โกณฺฑญฺโญ, กุรุโน ปุตฺโต โกรพฺโย, เอตฺถาปิ เตเนว อุการสฺส อวาเทโส, ภาตุโน ปุตฺโต ภาตพฺโยฯ

‘‘อุปคุสฺส อปจฺจ’’นฺติ วิคฺคเห –

[371] ณโวปคฺวาทีหิ

อุปคุ มนุอิจฺเจวมาทีหิ อุการนฺเตหิ โคตฺตคเณหิ ณวปฺปจฺจโย โหติ วา ‘‘ตสฺสาปจฺจ’’มิจฺเจตสฺมิํ อตฺเถฯ อาทิสทฺทสฺส เจตฺถ ปการวาจกตฺตา อุการนฺตโตเยวายํฯ โอปคโว, โอปควี, โอปควํ, มนุโน อปจฺจํ มานโว, ‘‘มานุโส’’ติ ปฺปจฺจเย, สาคเม จ กเต รูปํ, ภคฺคุโน อปจฺจํ ภคฺคโว, ปณฺฑุโน อปจฺจํ ปณฺฑโว, อุปวินฺทุสฺส อปจฺจํ โอปวินฺทโว อิจฺจาทิฯ

‘‘วิธวาย อปจฺจ’’นฺติ อตฺเถ –

[372] เณร วิธวาทิโต

วิธวาทิโต เณรปฺปจฺจโย โหติ วา อปจฺจตฺเถฯ วิคโต ธโว ปติ เอติสฺสาติ วิธวา, เวธเวโร, พนฺธุกิยา อภิสาริณิยา ปุตฺโต พนฺธุเกโร, สมณสฺส อุปชฺฌายสฺส ปุตฺโต ปุตฺตฏฺฐานิยตฺตาติ สามเณโร, นาฬิเกโร อิจฺจาทิฯ

อปจฺจตทฺธิตํฯ

สํสฏฺฐาทิอเนกตฺถตทฺธิต

‘‘ติเลน สํสฏฺฐ’’นฺติ วิคฺคเห –

[373] เยน วา สํสฏฺฐํ ตรติ จรติ วหติ ณิโก

เยน วา สํสฏฺฐํ, เยน วา ตรติ, เยน วา จรติ, เยน วา วหติ, ตโต ตติยนฺตโต ลิงฺคมฺหา เตสุ สํสฏฺฐาทีสฺวตฺเถสุ ณิกปฺปจฺจโย โหติ วาฯ เตลิกํ โภชนํ, ติเลน อภิสงฺขตนฺติ อตฺโถฯ เตลิกี ยาคุฯ คุเฬน สํสฏฺฐํ เอคาฬิกํฯ เอวํ ฆาติกํ, ทาธิกํ, มาริจิกํ, โลณิกํฯ

นาวาย ตรตีติ นาวิโก, อุฬุมฺเปน ตรตีติ โอฬุมฺปิโก, วุทฺธิอภาวปกฺเข อุฬุมฺปิโกฯ เอวํ กุลฺลิโก, โคปุจฺฉิโกฯ สกเฏน จรตีติ สากฏิโกฯ เอวํ ปาทิโก, ทณฺฑิโก, ธมฺเมน จรติ ปวตฺตตีติ ธมฺมิโกฯ สีเสน วหตีติ สีสิโก, วาคฺคหเณน อีการสฺส วุทฺธิ น โหติฯ เอวํ อํสิโก, ขนฺธิโก, หตฺถิโก, องฺคุลิโกฯ

ปุน วาคฺคหเณน อญฺญตฺเถสุปิ ณิกปฺปจฺจโย, ปรทารํ คจฺฉตีติ ปารทาริโก, ปถํ คจฺฉตีติ ปถิโกฯ

‘‘วินยมธีเต, อเวจฺจาธีเต’’ติ วา วิคฺคเห –

‘‘ณิโก’’ติ วตฺตเตฯ

[374] ตมธีเต เตนกตาทิสนฺนิธานนิโยคสิปฺปภณฺฑชีวิกตฺเถสุ จ

จตุปฺปทมิทํฯ