สิถิลธนิตาทิอกฺขรวิปตฺติยญฺหิ อตฺถสฺส ทุนฺนยตา โหติ, ตสฺมา อกฺขรโกสลฺลํ พหูปการํ พุทฺธวจเนสุ, เอตฺถ ปทานิปิ อกฺขรสนฺนิปาตรูปตฺตา อกฺขเรสฺเวว สงฺคยฺหนฺติฯ

ตสฺมา อกฺขรโกสลฺลํ, สมฺปาเทยฺย หิตตฺถิโก;

อุปฏฺฐหํ ครุํ สมฺมา, อุฏฺฐานาทีหิ ปญฺจหิฯ

สญฺญาวิธาน

ตตฺถาโท ตาว สทฺทลกฺขเณ โวหารวิญฺญาปนตฺถํ สญฺญาวิธานมารภียเตฯ

[2] อกฺขราปาทโย เอกจตฺตาลีสํฯ

อกฺขรา อปิ อาทโย เอกจตฺตาลีสํ, เต จ โข ชินวจนานุรูปา อการาทโย นิคฺคหีตนฺตา เอกจตฺตาลีสมตฺตา วณฺณา ปจฺเจกํ อกฺขรา นาม โหนฺติฯ ตํ ยถา – อา อิ อี อุ อู เอ โอ, ก ข ค ฆ ง, จ ฉ ช ฌ ญ, ฏ ฐ ฑ ฒ ณ, ต ถ ท ธ น, ป ผ พ ภ ม, ย ร ลว ส ห ฬ อํ-อิติ อกฺขราฯ

นกฺขรนฺตีติ อกฺขรา, อ อาทิ เยสํ เต อาทโยฯ อการาทีนมนุกฺกโม ปเนส ฐานาทิกฺกมสนฺนิสฺสิโต, ตถา หิ ฐานกรณปฺปยตเนหิ วณฺณา ชายนฺเต, ตตฺถ ฉ ฐานานิ กณฺฐตาลุมุทฺธทนฺตโอฏฺฐนาสิกาวเสนฯ

ตตฺถ – อวณฺณ กวคฺค หการา กณฺฐชาฯ

อิวณฺณ จวคฺค ยการา ตาลุชาฯ ฏวคฺค รการ ฬการา มุทฺธชาฯ ตวคฺค ลการ สการา ทนฺตชาฯ อุวณฺณ ปวคฺคา โอฏฺฐชาฯ เอกาโร กณฺฐตาลุโชฯ โอกาโร กณฺโฐฏฺฐโชฯ

วกาโร ทนฺโตฏฺฐโชฯ

นิคฺคหีตํ นาสิกฏฺฐานชํฯ

ง ญ ณ น มา สกฏฺฐานชา, นาสิกฏฺฐานชา จาติฯ

หการํ ปญฺจเมเหว, อนฺตฏฺฐาหิ จ สํยุตํ;

โอรสนฺติ วทนฺเตตฺถ, กณฺฐชํ ตทสํยุตํฯ

กรณํ ชิวฺหามชฺฌํ ตาลุชานํ, ชิวฺโหปคฺคํ มุทฺธชานํ, ชิวฺหาคฺคํ ทนฺตชานํ, เสสา สกฏฺฐานกรณาฯ

ปยตนํ สํวุตาทิกรณวิเสโสฯ สํวุตตฺตมการสฺส, วิวฏตฺตํ เสสสรานํ สการหการานญฺจ, ผุฏฺฐํ วคฺคานํ, อีสํผุฏฺฐํ ยรลวานนฺติฯ

เอวํ ฐานกรณปฺปยตนสุติกาลภินฺเนสุ อกฺขเรสุ สรา นิสฺสยา, อิตเร นิสฺสิตาฯ ตตฺถ –

นิสฺสยาโท สรา วุตฺตา, พฺยญฺชนา นิสฺสิตา ตโต;

วคฺเคกชา พหุตฺตาโท, ตโต ฐานลหุกฺกมาฯ

วุตฺตญฺจ –

‘‘ปญฺจนฺนํ ปน ฐานานํ, ปฏิปาฏิวสาปิ จ;

นิสฺสยาทิปฺปเภเทหิ, วุตฺโต เตสมนุกฺกโม’’ติฯ

เอเกนาธิกา จตฺตาลีสํ เอกจตฺตาลีสํ, เอเตน คณนปริจฺเฉเทน –

อธิกกฺขรวนฺตานิ, เอกตาลีสโต อิโต;

น พุทฺธวจนานีติ, ทีเปตาจริยาสโภฯ

อปิคฺคหณํ เหฏฺฐา วุตฺตานํ อเปกฺขากรณตฺถํฯ

[3] ตตฺโถทนฺตา สรา อฏฺฐฯ

ตตฺถ เตสุ อกฺขเรสุ อการาทีสุ โอการนฺตา อฏฺฐ อกฺขรา สรา นาม โหนฺติฯ ตํ ยถา – อ อา อิ อี อุ อู เอ โอ-อิติ สราฯ

โอ อนฺโต เยสํ เต โอทนฺตา, ทกาโร สนฺธิโช, สรนฺติ คจฺฉนฺตีติ สรา, พฺยญฺชเน สาเรนฺตีติปิ สราฯ

‘‘ตตฺถา’’ติ วตฺตเตฯ

[4] ลหุมตฺตา ตโย รสฺสาฯ

ตตฺถ อฏฺฐสุ สเรสุ ลหุมตฺตา ตโย สรา รสฺสา นาม โหนฺติฯ ตํ ยถา – อ อิ อุ-อิติ รสฺสาฯ

ลหุกา มตฺตา ปมาณํ เยสํ เต ลหุมตฺตา, มตฺตาสทฺโท เจตฺถ อจฺฉราสงฺฆาตอกฺขินิมีลนสงฺขาตํ กาลํ วทติ, ตาย มตฺตาย เอกมตฺตา รสฺสา, ทฺวิมตฺตา ทีฆา, อฑฺฒมตฺตา พฺยญฺชนาฯ ลหุคฺคหณญฺเจตฺถ ฉนฺทสิ ทิยฑฺฒมตฺตสฺสาปิ คหณตฺถํฯ รสฺสกาลโยคโต รสฺสา, รสฺสกาลวนฺโต วา รสฺสาฯ

สรรสฺสคฺคหณานิ จ วตฺตนฺเตฯ

[5] อญฺเญ ทีฆาฯ

ตตฺถ อฏฺฐสุ สเรสุ รสฺเสหิ อญฺเญ ทฺวิมตฺตา ปญฺจ สรา ทีฆา นาม โหนฺติฯ ตํ ยถา – อา อี อู เอ โอ-อิติ ทีฆาฯ

อญฺญคฺคหณํ ทิยฑฺฒมตฺติกานมฺปิ สงฺคหณตฺถํฯ ทีฆกาเล นิยุตฺตา, ตพฺพนฺโต วา ทีฆาฯ กฺวจิ สํโยคปุพฺพา เอกาโรการา รสฺสา อิว วุจฺจนฺเตฯ ยถา – เอตฺถ, เสยฺโย, โอฏฺโฐ, โสตฺถิฯ กฺวจีติ กิํ? มํ เจ ตฺวํ นิขณํ วเนฯ ปุตฺโต ตฺยาหํ มหาราชฯ

[6] ทุมฺหิ ครุฯ

ทฺวินฺนํ สมูโห ทุ, ตสฺมิํ ทุมฺหิฯ สํโยคภูเต อกฺขเร ปเร โย ปุพฺโพ รสฺสกฺขโร, โส ครุสญฺโญ โหติฯ ยถา – ทตฺวา, หิตฺวา, ภุตฺวาฯ

‘‘ครู’’ติ วตฺตเตฯ

[7] ทีโฆ จฯ

ทีโฆ จ สโร ครุสญฺโญ โหติฯ ยถา – นาวา, นที, วธู, ทฺเว, ตโยฯ ครุกโต อญฺโญ ‘‘ลหุโก’’ติ เวทิตพฺโพฯ

[8] เสสา พฺยญฺชนาฯ

ฐเปตฺวา อฏฺฐ สเร เสสา อฑฺฒมตฺตา อกฺขรา กการาทโย นิคฺคหีตนฺตา เตตฺติํส พฺยญฺชนา นาม โหนฺติฯ วุตฺเตหิ อญฺเญ เสสาฯ พฺยญฺชียติ เอเตหิ อตฺโถติ พฺยญฺชนาฯ ตํ ยถา – ก ข ค ฆ ง, จ ฉ ช ฌ ญ, ฏ ฐ ฑ ฒ ณ, ต ถ ท ธ น, ป ผ พ ภ ม, ย ร ลว ส ห ฬ อํ-อิติ พฺยญฺชนาฯ กการาทีสฺวกาโร อุจฺจารณตฺโถฯ

‘‘พฺยญฺชนา’’ติ วตฺตเตฯ

[9] วคฺคา ปญฺจปญฺจโส มนฺตาฯ

เตสํ โข พฺยญฺชนานํ กการาทโย มการนฺตา ปญฺจวีสติ พฺยญฺชนา ปญฺจปญฺจวิภาเคน วคฺคา นาม โหนฺติฯ ตํ ยถา – ก ข ค ฆ ง, จ ฉ ช ฌ ญ, ฏ ฐ ฑ ฒ ณ, ต ถ ท ธ น, ป ผ พ ภ ม-อิติ วคฺคาฯ

เต ปน ปฐมกฺขรวเสน กวคฺคจวคฺคาทิโวหารํ คตา, วคฺโคติ สมูโห, ตตฺถ ปญฺจปญฺจวิภาเคนาติ วา ปญฺจ ปญฺจ เอเตสมตฺถีติ วา ปญฺจปญฺจโส, โม อนฺโต เยสํ เต มนฺตาฯ

[10] อํอิติ นิคฺคหีตํฯ

อกาโร อุจฺจารณตฺโถ, อิติสทฺโท ปนานนฺตรวุตฺตนิทสฺสนตฺโถ, อํอิติ ยํ อการโต ปรํ วุตฺตํ พินฺทุ, ตํ นิคฺคหีตํ นาม โหติฯ รสฺสสฺสรํ นิสฺสาย คยฺหติ, กรณํ นิคฺคเหตฺวา คยฺหตีติ วา นิคฺคหีตํฯ

กรณํ นิคฺคเหตฺวาน, มุเขนาวิวเฏน ยํ;

วุจฺจเต นิคฺคหีตนฺติ, วุตฺตํ พินฺทุ สรานุคํฯ

อิธ อวุตฺตานํ ปรสมญฺญานมฺปิ ปโยชเน สติ คหณตฺถํ ปริภาสมาหฯ

[11] ปรสมญฺญา ปโยเคฯ

ยา จ ปน ปรสฺมิํ สกฺกตคนฺเถ, ปเรสํ วา เวยฺยากรณานํ สมญฺญา โฆสาโฆสโลปสวณฺณสํโยคลิงฺคาทิกา, ตา ปโยเค สติ เอตฺถาปิ ยุชฺชนฺเตฯ

ปรสฺมิํ, ปเรสํ วา สมญฺญา ปรสมญฺญา, เวยฺยากรเณ, เวยฺยากรณมธีตานํ วา สมญฺญาตฺยตฺโถฯ ปยุชฺชนํ ปโยโค, วินิโยโคฯ

ตตฺถ วคฺคานํ ปฐมทุติยา, สกาโร จ อโฆสาฯ วคฺคานํ ตติยจตุตฺถปญฺจมา, ย ร ลว ห ฬา จาติ เอกวีสติ โฆสา นามฯ

เอตฺถ จ วคฺคานํ ทุติยจตุตฺถา ธนิตาติปิ วุจฺจนฺติ, อิตเร สิถิลาติฯ วินาโส โลโปฯ รสฺสสฺสรา สกทีเฆหิ อญฺญมญฺญํ สวณฺณา นาม, เย สรูปาติปิ วุจฺจนฺติฯ

สรานนฺตริตานิ พฺยญฺชนานิ สํโยโคฯ ธาตุปฺปจฺจยวิภตฺติวชฺชิตมตฺถวํ ลิงฺคํฯ วิภตฺยนฺตํ ปทํฯ อิจฺเจวมาทิฯ

อิติ สญฺญาวิธานํฯ

สรสนฺธิวิธาน

อถ สรสนฺธิ วุจฺจเตฯ

โลก อคฺคปุคฺคโล, ปญฺญา อินฺทฺริยํ, ตีณิ อิมานิ, โน หิ เอตํ, ภิกฺขุนี โอวาโท, มาตุ อุปฏฺฐานํ, สเมตุ อายสฺมา, อภิภู อายตนํ, ธนา เม อตฺถิ, สพฺเพ เอว, ตโย อสฺสุ ธมฺมา, อสนฺโต เอตฺถ น ทิสฺสนฺติ อิตีธ สราทิสญฺญายํ สพฺพสนฺธิกรณฏฺฐาเน พฺยญฺชนวิโยชนตฺถํ ปริภาสมาหฯ

[12] ปุพฺพมโธฐิตมสฺสรํ สเรน วิโยชเยฯ

สเรนาติ นิสฺสกฺเก กรณวจนํ, สหโยเค วา, สนฺธิตพฺเพ สรสหิตํ ปุพฺพพฺยญฺชนํ อนติกฺกมนฺโต อโธฐิตมสฺสรญฺจ กตฺวา สรโต วิโยชเยติ สรโต พฺยญฺชนํ วิโยเชตพฺพํฯ เอตฺถ จ อสฺสรคฺคหณสามตฺถิเยน ‘‘พฺยญฺชน’’นฺติ ลทฺธํฯ

[13] สรา สเร โลปํฯ

สรา โข สพฺเพปิ สเร ปเร ฐิเต โลปํ ปปฺโปนฺติฯ โลโปติ อทสฺสนํ อนุจฺจารณํฯ เอตฺถ สราติ การิยีนิทฺเทโสฯ พหุวจนํ ปเนตฺถ เอเกกสฺมิํ สเร ปเร พหูนํ โลปญาปนตฺถํฯ สเรติ นิมิตฺตนิทฺเทโส, นิมิตฺตสตฺตมี จายํ, นิมิตฺโตปาทานสามตฺถิยโต วณฺณกาลพฺยวธาเน สนฺธิการิยํ น โหติฯ