กฺวจิ ตปฺปุริเส ‘‘ปภงฺกรา’’ทีสุ วิภตฺติโลโป น ภวติฯ

ยถา – ปภํ กโรตีติ อตฺเถ ‘‘อมาทโย ปรปเทภี’’ติ สมาโส, ‘‘นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ’’ติ สมาสสญฺญา, ตโต ‘‘เตสํ วิภตฺติโย โลปา จา’’ติ วิภตฺติโลเป สมฺปตฺเต ตตฺเถว จคฺคหเณน ปุพฺพปเท วิภตฺติโลปาภาโวฯ เสสํ สมํฯ ปภงฺกโร, อมตํ ททาตีติ อมตนฺทโท, รณํ ชหาตีติ รณญฺชโห, ชุติํ ธาเรตีติ ชุตินฺธโร, ตถา สหสากตํ, ปรสฺสปทํฯ อตฺตโนปทํ, ภยโต อุปฏฺฐานํ ภยตูปฏฺฐานํ, ปรโตโฆโส, ควํปติตฺเถโร, มนสิกาโร, ปุพฺเพนิวาโส, ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติ, มชฺเฌกลฺยาณํ, อนฺเตวาสี, อนฺเตวาสิโก, ชเนสุโต, อุรสิโลโม, กณฺเฐกาโฬ, สรสิชมิจฺจาทิฯ

อโลปตปฺปุริโสฯ

ตปฺปุริสสมาโส นิฏฺฐิโตฯ

พหุพฺพีหิสมาส

อถ พหุพฺพีหิสมาโส วุจฺจเตฯ

โส จ นววิโธ ทฺวิปโท ตุลฺยาธิกรโณ, ทฺวิปโท ภินฺนาธิกรโณ, ติปโท นนิปาตปุพฺพปโท, สหปุพฺพปโท อุปมานปุพฺพปโท สงฺโขฺยภยปโท ทิสนฺตราฬตฺโถ พฺยติหารลกฺขโณ จาติฯ

ตตฺถ ทฺวิปโท ตุลฺยาธิกรโณ พหุพฺพีหิ กมฺมาทีสุ ฉสุ วิภตฺยตฺเถสุ ภวติฯ

ตตฺถ ทุติยตฺเถ ตาว – ‘‘อาคตา สมณา อิมํ สงฺฆาราม’’นฺติ วิคฺคเห –

[352] อญฺญปทตฺเถสุ พหุพฺพีหิฯ

สมสฺยมานปทโต อญฺเญสํ ปฐมทุติยาทิวิภตฺยนฺตานํ ปทานมตฺเถสุ ยุตฺตตฺถานิ นามานิ วิภาสา สมสฺยนฺเต, โส สมาโส พหุพฺพีหิสญฺโญ จ โหติฯ

พหโว วีหโย ยสฺส โส พหุพฺพีหิ, พหุพฺพีหิสทิสตฺตา อยมฺปิสมาโส อนฺวตฺถสญฺญาวเสน พหุพฺพีหีติ วุตฺโต, อญฺญปทตฺถปฺปธาโน หิ พหุพฺพีหิฯ

ทุวิโธ จายํ พหุพฺพีหิ ตคฺคุณสํวิญฺญาณาตคฺคุณสํวิญฺญาณวเสน, เตสุ ยตฺถ วิเสสนภูโต อตฺโถ อญฺญปทตฺถคฺคหเณน คยฺหติ, โส ตคฺคุณสํวิญฺญาโณ, ยถา – ลมฺพกณฺณมานยาติฯ

ยตฺถ ปน น คยฺหติ, โส อตคฺคุณสํวิญฺญาโณ, ยถา – พหุธนมานยาติฯ

อิธ พหุพฺพีหิสทฺเท วิย วิเสสนสฺส ปุพฺพนิปาโต, เสสํ ปุพฺพสมํฯ

อาคตสมโณ สงฺฆาราโมฯ เอตฺถ จ อาคตสทฺโท, สมณสทฺโท จ อตฺตโน อตฺเถ อฏฺฐตฺวา ทุติยาวิภตฺยตฺถภูเต สงฺฆารามสงฺขาเต อญฺญปทตฺเถ วตฺตนฺติ, ตทตฺถโชตนตฺถเมว ตทนนฺตรํ ‘‘สงฺฆาราโม’’ติ ปทนฺตรํ ปยุชฺชติ, ตโต สมาเสเนว กมฺมตฺถสฺส อภิหิตตฺตา ปุน ทุติยา น โหติฯ อิทํสทฺทสฺส จ อปฺปโยโค, เอวํ สพฺพตฺถฯ พหุพฺพีหิ จายํ อภิเธยฺยลิงฺควจโนฯ

ตถา อาคตสมณา สาวตฺถิ, อาคตสมณํ เชตวนํ, ปฏิปนฺนา อทฺธิกา ยํ ปถํ โสยํ ปฏิปนฺนทฺธิโก ปโถ , อภิรุฬฺหา วาณิชา ยํ นาวํ สา อภิรุฬฺหวาณิชา นาวาฯ เอวํ กมฺมตฺเถ พหุพฺพีหิฯ

ตติยตฺเถ พหุพฺพีหิ ยถา – ชิตานิ อินฺทฺริยานิ เยน สมเณน โสยํ ชิตินฺทฺริโย สมโณฯ เอวํ ทิฏฺฐธมฺโม, ปตฺตธมฺโม, กตกิจฺโจ, ชิตา มารา อเนนาติ ชิตมาโร ภควา, ปฏิวิทฺธสพฺพธมฺโมฯ

จตุตฺถิยตฺเถ พหุพฺพีหิ ยถา – ทินฺโน สุงฺโก ยสฺส รญฺโญ โสยํ ทินฺนสุงฺโก ราชา, อุปนีตํ โภชนํ อสฺส สมณสฺสาติ อุปนีตโภชโน สมโณ, อุปหโฏ พลิ อสฺสาติ อุปหฏพลิ ยกฺโขฯ

ปญฺจมิยตฺเถ พหุพฺพีหิ ยถา – นิคฺคตา ชนา อสฺมา คามา โสยํ นิคฺคตชโน คาโม, นิคฺคโต อโย อสฺมาติ นิรโย, นิคฺคตา กิเลสา เอตสฺมาติ นิกฺกิเลโส, อเปตํ วิญฺญาณํ อสฺมาติ อเปตวิญฺญาโณ มตกาโย, อปคตํ ภยเภรวํ อสฺมาติ อปคตภยเภรโว อรหาฯ

ฉฏฺฐิยตฺเถ พหุพฺพีหิ ยถา – ฉินฺนา หตฺถา ยสฺส ปุริสสฺส โสยํ ฉินฺนหตฺโถ ปุริโสฯ

เอวํ ปริปุณฺณสงฺกปฺโป, ขีณาสโว, วีโต ราโค อสฺสาติ วีตราโค, ทฺเว ปทานิ อสฺสาติ ทฺวิปโท, ทฺวิหตฺโถ ปโฏ, เตวิชฺโช, จตุปฺปโท, ปญฺจ จกฺขูนิ อสฺสาติ ปญฺจจกฺขุ ภควา, ฉฬภิญฺโญ, รสฺสตฺตํ, นวงฺคํ สตฺถุสาสนํ, ทสพโล, อนนฺตญาโณ, ตีณิ ทส ปริมาณเมเตสนฺติ ติทสา เทวา, สมาสนฺตสฺส อตฺตํ, อิธ ปริมาณสทฺทสฺส สนฺนิธานโต ทสสทฺโท สงฺขฺยาเน วตฺตเต, อยํ ปจฺจโย เอเตสนฺติ อิทปฺปจฺจยา, โก ปภโว อสฺสาติ กิํปภโว อยํ กาโย, วิคตํ มลมสฺสาติ วิมโล, สุนฺทโร คนฺโธ อสฺสาติ สุคนฺธํ จนฺทนํฯ เอวํ สุสีโล, สุมุโข, กุจฺฉิโต คนฺโธ อสฺสาติ ทุคฺคนฺธํ กุณปํ, ทุฏฺฐุ มโน อสฺสาติ ทุมฺมโนฯ เอวํ ทุสฺสีโล, ทุมฺมุโข, ตโป เอว ธนํ อสฺสาติ ตโปธโน, ขนฺติสงฺขาตํ พลํ อสฺสาติ ขนฺติพโล, อินฺโทติ นามํ เอตสฺสาติ อินฺทนาโมฯ

ฉนฺทชาตาทีสุ วิเสสนวิเสสิตพฺพานํ ยถิจฺฉิตตฺตา อุภยํ ปุพฺพํ นิปตติ, ยถา – ฉนฺโท ชาโต อสฺสาติ ฉนฺทชาโต, ชาโต ฉนฺโท อสฺสาติปิ ชาตฉนฺโทฯ เอวํ สญฺชาตปีติโสมนสฺโส, ปีติโสมนสฺสสญฺชาโต, มาสชาโต, ชาตมาโส, ฉินฺนหตฺโถ, หตฺถจฺฉินฺโนฯ

‘‘ทีฆา ชงฺฆายสฺสา’’ติ วิคฺคยฺห สมาสาทิมฺหิ กเต –

‘‘ตุลฺยาธิกรเณ, ปเท’’ติ จ วตฺตเตฯ

[353] อิตฺถิยํ ภาสิตปุมิตฺถี ปุมาว เจฯ

อิตฺถิยํ วตฺตมาเน ตุลฺยาธิกรเณ ปเท ปเร ปุพฺเพ ภาสิตปุมา อิตฺถิวาจโก สทฺโท อตฺถิ เจ, โส ปุมา อิว ทฏฺฐพฺโพติ ปุพฺพปเท อิตฺถิปฺปจฺจยาภาโว, พหุพฺพีหิวิสโยยํ, อุปริ ‘‘กมฺมธารยสญฺเญ จา’’ติ วกฺขมานตฺตาฯ

[354] กฺวจาทิมชฺฌุตฺตรานํ ทีฆรสฺสาปจฺจเยสุ จฯ

กฺวจิ ตทฺธิตสมาสนาโมปสคฺคาทีสุ ปเทสุ อาทิมชฺฌุตฺตรภูตานํ สรานํ ชินวจนานุปโรเธน ทีฆรสฺสา โหนฺติ ปจฺจเยสุ, อปจฺจเยสุ ปเรสุ, อปรภูเตสุ จฯ

ตตฺถ

ทีฆตฺตํ ปากฏานูป- ฆาตาโท มธุวาทิสุ;

รสฺสตฺตํ อชฺชเว อิตฺถิ- รูปาโท จ ก, ตาทิสูติฯ

พหุพฺพีหิสมาเส สติ ปุลฺลิงฺเค อุตฺตรปทนฺตสฺส รสฺสตฺตํฯ ทีฆชงฺโฆ ปุริโส, ตถา ปหูตา ชิวฺหา อสฺสาติ ปหูตชิวฺโห ภควาฯ มหตี ปญฺญา อสฺสาติ มหาปญฺโญฯ ‘‘มหตํ มหา ตุลฺยาธิกรเณ ปเท’’ติ มหาเทโสฯ

อิตฺถิยมิติ กิํ? ขมาธโนฯ ภาสิตปุมาติ กิํ? สทฺธาธุโร, สทฺธาปกติโก, ปญฺญาปกติโก, ปญฺญาวิสุทฺธิโก, เอตฺถ จ ‘‘กฺวจิ สมาสนฺตคตานมการนฺโต’’ติ กปฺปจฺจโยฯ ตุลฺยาธิกรเณ อิจฺเจว? สมณิภตฺติโก, กุมาริภตฺติโก, กุมาริภตฺติฯ

ปุพฺพปทสฺเสวายํ ปุมฺภาวาติเทโส, เตน อิธ น ภวติฯ พหุทาสิโก ปุริโสฯ พหุกุมาริกํ กุลํฯ

‘‘คาณฺฐิโว ธนุ อสฺสา’’ติ วิคฺคยฺห สมาสาทิมฺหิ กเต –

[355] ธนุมฺหา จฯ

ติปทมิทํฯ กฺวจิสมาสนฺตคตา ธนุสทฺทา อาปจฺจโย โหติ, จสทฺเทน ธมฺมาทิโต จ, ‘‘วโมทุทนฺตาน’’นฺติ วกาโร, คาณฺฐิวธนฺวาฯ เอวํ ปจฺจกฺขธมฺมาฯ

กฺวจีติ กิํ? สหสฺสถามธนุ, ปจฺจกฺขธมฺโม, วิทิตธมฺโมฯ

นานาทุมปติตปุปฺผวาสิตสานุ อิจฺจตฺร – นานปฺปการา ทุมา นานาทุมา, นานาทุเมหิ ปติตานิ นานาทุมปติตานิ, นานาทุมปติตานิ จ ตานิ ปุปฺผานิ จาติ นานาทุมปติตปุปฺผานิ, เตหิ วาสิตา นานาทุมปติตปุปฺผวาสิตา, นานาทุมปติตปุปฺผวาสิตา สานู ยสฺส ปพฺพตสฺส โสยํ นานาทุมปติตปุปฺผวาสิตสานุ ปพฺพโตฯ อยํ ปน กมฺมธารยตปฺปุริสคพฺโภ ตุลฺยาธิกรณพหุพฺพีหิฯ

ตถา พฺยาลมฺโพ อมฺพุธโร พฺยาลมฺพมฺพุธโร, ตสฺส พินฺทูนิ พฺยาลมฺพมฺพุธรพินฺทูนิ, เตหิ จุมฺพิโต พฺยาลมฺพมฺพุธรพินฺทุจุมฺพิโต, ตาทิโส กูโฏ ยสฺส โสยํ พฺยาลมฺพมฺพุธรพินฺทุจุมฺพิตกูโฏ อิจฺจาทิฯ

สตฺตมิยตฺเถ พหุพฺพีหิ ยถา – สมฺปนฺนานิ สสฺสานิ ยสฺมิํ ชนปเท โสยํ สมฺปนฺนสสฺโส ชนปโท, สุลโภ ปิณฺโฑ อิมสฺมินฺติ สุลภปิณฺโฑ เทโสฯ อากิณฺณา มนุสฺสา ยสฺสํ ราชธานิยํ สา อากิณฺณมนุสฺสา ราชธานี, พหโว ตาปสา เอตสฺมินฺติ พหุตาปโส อสฺสโม, อุปจิตํ มํสโลหิตํ อสฺมินฺติ อุปจิตมํสโลหิตํ สรีรํ, พหโว สามิโน อสฺมินฺติ พหุสฺสามิกํ นครํฯ

‘‘พหู นทิโย อสฺมิ’’นฺติ อตฺเถ สมาสาทิมฺหิ กเต –

สมาสนฺตคฺคหณํ, กปฺปจฺจโย จ วตฺตเตฯ

[356] นทิมฺหา จฯ

สมาสนฺตคตา นทิมฺหา กปฺปจฺจโย โหติ, จสทฺเทน ตุอนฺตา จฯ นิจฺจตฺถํ วจนํฯ นทีติ เจตฺถ อิตฺถิวาจกานํ อีการูการานํ ปรสมญฺญา, ตโต ‘‘กฺวจาทิมชฺฌุตฺตราน’’นฺติอาทินา นทิสญฺญสฺส กปฺปจฺจเย รสฺสตฺตํ, พหุนทิโก ชนปโทฯ เอวํ พหุชมฺพุกํ วนํฯ พหุนาริโกติ ฉฏฺฐีพหุพฺพีหินา สิทฺธํฯ พหโว กตฺตาโร อสฺมิํ, อสฺสาติ วา พหุกตฺตุโก เทโสฯ เอวํ พหุภตฺตุโกฯ

ภินฺนาธิกรโณ ยถา – เอกรตฺติํ วาโส อสฺสาติ เอกรตฺติวาโส, สมาเนน ชเนน สทฺธิํ วาโส อสฺสาติ สมานวาโส ปุริโสฯ อุภโต พฺยญฺชนมสฺส อตฺถีติ อุภโภพฺยญฺชนโก, ฉตฺตํ ปาณิมฺหิ อสฺสาติ ฉตฺตปาณิ ปุริโสฯ เอวํ ทณฺฑปาณิ, สตฺถปาณิ, วชิรปาณิ, ขคฺคหตฺโถ, สตฺถหตฺโถ, ทาเน อชฺฌาสโย อสฺสาติ ทานชฺฌาสโย, ทานาธิมุตฺติโก, พุทฺธภตฺติโก, สทฺธมฺมคารโว อิจฺจาทิฯ

ติปโท ยถา – ปรกฺกเมนาธิคตา สมฺปทา เยหิ เต ภวนฺติ ปรกฺกมาธิคตสมฺปทา มหาปุริสาฯ เอวํ ธมฺมาธิคตโภคา, โอณีโต ปตฺตโต ปาณิ เยน โสยํ โอณีตปตฺตปาณิ, สีหสฺส ปุพฺพทฺธํ วิย กาโย อสฺสาติ สีหปุพฺพทฺธกาโย, มตฺตา พหโว มาตงฺคา อสฺมินฺติ มตฺตพหุมาตงฺคํ วนํ อิจฺจาทิฯ

นนิปาตปุพฺพปโท ยถา – นตฺถิ เอตสฺส สโมติ อสโม ภควาฯ อิธ ‘‘อตฺตํ นสฺส ตปฺปุริเส’’ติ สุตฺเต ‘‘อตฺตํ นสฺสา’’ติ โยควิภาเคน นสฺส อตฺตํฯ เอวํ อปฺปฏิปุคฺคโล, อปุตฺตโก, อเหตุโก, ‘‘กฺวจิ สมาสนฺต’’อิจฺจาทินา กปฺปจฺจโย, นตฺถิ สํวาโส เอเตสนฺติ อสํวาสา, น วิชฺชเต วุฏฺฐิ เอตฺถาติ อวุฏฺฐิโก ชนปโท, อภิกฺขุโก วิหาโร, นตฺถิ เอตสฺส อุตฺตโรติ อนุตฺตโร, ‘‘สเร อน’’ติ อน, ตปฺปุริสคฺคหณมุปลกฺขณํ, อถวา ‘‘เตสุ วุทฺธี’’ติอาทินา นสฺส อนฯ เอวํ นตฺถิ อนฺโต อสฺสาติ อนนฺตํ, น วิชฺชนฺติ อาสวา เอเตสนฺติ อนาสวา อิจฺจาทิฯ

ปฐมายตฺเถ สหปุพฺพปโท ยถา – สห เหตุนา โย วตฺตเตติ สเหตุโก, สเหตุ วา, ‘‘เตสุ วุทฺธี’’ติอาทินา สหสทฺทสฺส สาเทโส, ‘‘กฺวจิ สมาสนฺต’’อิจฺจาทินา กปฺปจฺจโย จ, สห ปีติยา อิเม วตฺตนฺตีติ สปฺปีติกาฯ เอวํ สห ปจฺจเยหิ วตฺตนฺตีติ สปฺปจฺจยา, สกิเลโส, สอุปาทาโน, สปริวาโร, สห มูเลน อุทฺธโต สมูลุทฺธโต รุกฺโขฯ

อุปมานปุพฺพปโท ปฐมายตฺเถ ตาว – อุปมาโนปเมยฺยภาวปฺปสิทฺธตฺถํ อิวสทฺทปฺปโยโค, กายพฺยามานํ สมปฺปมาณตาย นิคฺโรโธ อิว ปริมณฺฑโล โย ราชกุมาโร โสยํนิคฺโรธปริมณฺฑโล ราชกุมาโรฯ ‘‘วุตฺตตฺถานมปฺปโยโค’’ติ อิวสทฺทสฺส อปฺปโยโค, สงฺโข วิย ปณฺฑโร อยนฺติ สงฺขปณฺฑโร, กาโก วิย สูโร อยนฺติ กากสูโร, จกฺขุ อิว ภูโต อยํ ปรมตฺถทสฺสนโตติ จกฺขุภูโต ภควาฯ เอวํ อตฺถภูโตฯ ธมฺมภูโต, พฺรหฺมภูโต, อนฺโธ วิย ภูโต อยนฺติ อนฺธภูโต พาโลฯ มุญฺชปพฺพชมิว ภูตา อยนฺติ มุญฺชปพฺพชภูตา กุทิฏฺฐิฯ ตนฺตากุลกมิว ชาตา อยนฺติ ตนฺตากุลกชาตาฯ

ฉฏฺฐิยตฺเถ – สุวณฺณวณฺโณ วิย วณฺโณ ยสฺส โสยํ สุวณฺณวณฺโณ ภควาฯ อุตฺตรปทโลโป, นาคสฺส วิย อสฺส คตีติ นาคคติฯ เอวํ สีหคติ, นาควิกฺกโม, สีหวิกฺกโม, สีหหนุ, เอณิสฺส วิย อสฺส ชงฺฆาติ เอณิชงฺโฆ, สีหสฺส ปุพฺพทฺธํ วิย อสฺส กาโยติ สีหปุพฺพทฺธกาโย, พฺรหฺมุโน วิย อฏฺฐงฺคสมนฺนาคโต สโร อสฺสาติ พฺรหฺมสฺสโรฯ

วาสทฺทตฺเถ สงฺโขฺยภยปโท ยถา – ทฺเว วา ตโย วา ปตฺตา ทฺวตฺติปตฺตา, ‘‘ทฺเวกฏฺฐานมากาโร วา’’ติ ทฺวิสทฺทนฺตสฺส อาตฺตํ, รสฺสตฺตํ, ทฺวีหํ วา ตีหํ วา ทฺวีหตีหํ, ฉ วา ปญฺจ วา วาจา ฉปฺปญฺจวาจาฯ เอวํ สตฺตฏฺฐมาสา, เอกโยชนทฺวิโยชนานิฯ

ทิสนฺตราฬตฺโถ ยถา – ปุพฺพสฺสา จ ทกฺขิณสฺสา จ ทิสาย ยทนฺตราฬํ สายํ ปุพฺพทกฺขิณา วิทิสาฯ เอตฺถ ตุลฺยาธิกรณปทปรตฺตาภาวา น ปุมฺภาวาติเทโส, ‘‘กฺวจาทิมชฺฌุตฺตราน’’นฺติอาทินา ทิสนฺตราฬตฺเถ ปุพฺพปทสฺส รสฺสตฺตํฯ เอวํ ปุพฺพุตฺตรา, อปรทกฺขิณา, ปจฺฉิมุตฺตราฯ ยทา ปน ทกฺขิณา จ สา ปุพฺพา จาติ กมฺมธารยสมาโส โหติ, ตทา ปุมฺภาวาติเทโส อุตฺตรปทตฺถปฺปธานตฺตา, สพฺพนามิกวิธานมฺปิ นิจฺจํ ภวติเยว, ยถา – ทกฺขิณปุพฺพสฺสา, ทกฺขิณปุพฺพสฺสมิติฯ

พฺยติหารลกฺขโณ ยถา – เกเสสุ จ เกเสสุ จ คเหตฺวา อิทํ ยุทฺธํ ปวตฺตตีติ เกสาเกสิ, ทณฺเฑหิ จ ทณฺเฑหิ จ ปหริตฺวา อิทํ ยุทฺธํ ปวตฺตตีติ ทณฺฑาทณฺฑิ, ‘‘กฺวจาทิมชฺฌุตฺตราน’’นฺติอาทินา มชฺเฌทีโฆ, ‘‘เตสุ วุทฺธี’’ติอาทินา อนฺตสฺสิกาโรฯ

ปฐมาวิภตฺยตฺถพหุพฺพีหิฯ

พหุพฺพีหิสมาโส นิฏฺฐิโตฯ

ทฺวนฺทสมาส

อถ ทฺวนฺทสมาโส วุจฺจเตฯ

โส จ ทุวิโธ อิตรีตรโยค สมาหารตฺถเภเทนฯ