เมนู

การกํ ฉพฺพิธํ สญฺญา-วสา ฉพฺพีสตีวิธํ;

ปเภทา สตฺตธา กมฺมํ, กตฺตา ปญฺจวิโธ ภเวฯ

กรณํ ทุวิธํ โหติ, สมฺปทานํ ติธา มตํ;

อปาทานํ ปญฺจวิธํ, อาธาโร ตุ จตุพฺพิโธฯ

วิภตฺติโย ปน ปจฺจตฺตวจนาทิวเสน อฏฺฐวิธา ภวนฺติฯ ยถาห

‘‘ปจฺจตฺตมุปโยคญฺจ, กรณํ สมฺปทานิยํ;

นิสฺสกฺกํ สามิวจนํ, ภุมฺมาลปนมฏฺฐม’’นฺติฯ

อิติ ปทรูปสิทฺธิยํ การกกณฺโฑ

ตติโยฯ

4. สมาสกณฺฑ

อถ นามเมว อญฺญมญฺญสมฺพนฺธีนํ สมาโสติ นามนิสฺสิตตฺตา, สยญฺจ นามิกตฺตา นามานนฺตรํ สมาโส วุจฺจเตฯ

โส จ สญฺญาวเสน ฉพฺพิโธ อพฺยยีภาโว กมฺมธารโย ทิคุ ตปฺปุริโส พหุพฺพีหิ ทฺวนฺโท จาติฯ

อพฺยยีภาวสมาส

ตตฺร ปฐมํ อพฺยยีภาวสมาโส วุจฺจเต;

โส จ นิจฺจสมาโสติ อสฺสปทวิคฺคโหฯ

‘‘อุปนครํ’’อิตีธ – อุปสทฺทโต ปฐเมกวจนํ สิ, ตสฺส อุปสคฺคปรตฺตา ‘‘สพฺพาสมาวุโสปสคฺคนิปาตาทีหิ จา’’ติ โลโป, นครสทฺทโต ฉฏฺเฐกวจนํ ส, นครสฺส สมีปนฺติ อญฺญปเทน วิคฺคเห –

‘‘นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ’’ติ สมาสวิธาเน สพฺพตฺถ วตฺตเตฯ

[330] อุปสคฺคนิปาตปุพฺพโก อพฺยยีภาโว

อุปสคฺคปุพฺพโก, นิปาตปุพฺพโก จ นามิโก ยุตฺตตฺโถ เตเหว อตฺตปุพฺพเกหิ อุปสคฺคนิปาเตหิ สห นิจฺจํ สมสียเต, โส จ สมาโส อพฺยยีภาวสญฺโญ โหติฯ อิธ อพฺยยีภาวาทิสญฺญาวิธายกสุตฺตาเนว วา สญฺญาวิธานมุเขน สมาสวิธายกานีติ ทฏฺฐพฺพานิฯ

ตตฺถ อพฺยยมิติ อุปสคฺคนิปาตานํ สญฺญา, ลิงฺควจนเภเทปิ พฺยยรหิตตฺตา, อพฺยยานํ อตฺถํ วิภาวยตีติ อพฺยยีภาโว อพฺยยตฺถปุพฺพงฺคมตฺตา, อนพฺยยํ อพฺยยํ ภวตีติ วา อพฺยยีภาโวฯ ปุพฺพปทตฺถปฺปธาโน หิ อพฺยยีภาโว, เอตฺถ จ ‘‘อุปสคฺคนิปาตปุพฺพโก’’ติ วุตฺตตฺตา อุปสคฺคนิปาตานเมว ปุพฺพนิปาโตฯ

[331] นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ

เตสํ นามานํ ปยุชฺชมานปทตฺถานํ โย ยุตฺตตฺโถ, โส สมาสสญฺโญ โหติ, ตทญฺญํ วากฺยมิติ รุฬฺหํฯ

นามานิ สฺยาทิวิภตฺยนฺตานิ, สมสฺสเตติ สมาโส, สงฺขิปิยตีติ อตฺโถฯ

วุตฺตญฺหิ

‘‘สมาโส ปทสงฺเขโป, ปทปฺปจฺจยสํหิตํ;

ตทฺธิตํ นาม โหเตวํ, วิญฺเญยฺยํ เตสมนฺตร’’นฺติฯ

ทุวิธญฺจสฺส สมสนํ สทฺทสมสนมตฺถสมสนญฺจ, ตทุภยมฺปิ ลุตฺตสมาเส ปริปุณฺณเมว ลพฺภติฯ อลุตฺตสมาเส ปน อตฺถสมสนเมว วิภตฺติโลปาภาวโต, ตตฺถาปิ วา เอกปทตฺตูปคมนโต ทุวิธมฺปิ ลพฺภเตวฯ ทฺเว หิ สมาสสฺส ปโยชนานิ เอกปทตฺตเมกวิภตฺติตฺตญฺจาติฯ

ยุตฺโต อตฺโถ ยุตฺตตฺโต, อถ วา ยุตฺโต สงฺคโต, สมฺพนฺโธ วา อตฺโถ ยสฺส โสยํ ยุตฺตตฺโถ, เอเตน สงฺคตตฺเถน ยุตฺตตฺถวจเนน ภินฺนตฺถานํ เอกตฺถีภาโว สมาสลกฺขณนฺติ วุตฺตํ โหติฯ เอตฺถ จ ‘‘นามาน’’นฺติ วจเนน ‘‘เทวทตฺโต ปจตี’’ติอาทีสุ อาขฺยาเตน สมาโส น โหตีติ ทสฺเสติฯ

สมฺพนฺธตฺเถน ปน ยุตฺตตฺถคฺคหเณน ‘‘ภโฏ รญฺโญ ปุตฺโต เทวทตฺตสฺสา’’ติอาทีสุ อญฺญมญฺญานเปกฺเขสุ, ‘‘เทวทตฺตสฺส กณฺหา ทนฺตา’’ติอาทีสุ จ อญฺญสาเปกฺเขสุ อยุตฺตตฺถตาย สมาโส น โหตีติ ทีเปติฯ

‘‘อตฺถวสา วิภตฺติวิปริณาโม’’ติ วิปริณาเมน ‘‘ยุตฺตตฺถาน’’นฺติ วตฺตเตฯ

[332] เตสํ วิภตฺติโย โลปา จ

อิธ ปทนฺตเรน วา ตทฺธิตปฺปจฺจเยหิ วา อายาทิปฺปจฺจเยหิ วา เอกตฺถีภูตา ยุตฺตตฺถา นาม, เตน ‘‘เตสํ ยุตฺตตฺถานํ สมาสานํ, ตทฺธิตายาทิปฺปจฺจยนฺตานญฺจ วิภตฺติโย โลปนียา โหนฺตี’’ติ อตฺโถฯ สมาสคฺคหณาธิกาเร ปน สติ เตสํคหเณน วา ตทฺธิตายาทิปฺปจฺจยนฺต วิภตฺติโลโปฯ คฺคหณํ ‘‘ปภงฺกโร’’ติอาทีสุ โลปนิวตฺตนตฺถํฯ

วิปริณาเมน ‘‘ลุตฺตาสุ, วิภตฺตีสู’’ติ วตฺตเต, ยุตฺตตฺถคฺคหณญฺจฯ

[333] ปกติ จสฺส สรนฺตสฺส

ลุตฺตาสุ วิภตฺตีสุ สรนฺตสฺส อสฺส ยุตฺตตฺถภูตสฺส ติวิธสฺสปิ ลิงฺคสฺส ปกติภาโว โหติฯ สทฺเทน กิํสมุทย อิทปฺปจฺจยตาทีสุ นิคฺคหีตนฺตสฺสปิฯ นิมิตฺตาภาเว เนมิตฺตกาภาวสฺส อิธ อนิจฺฉิตตฺตา อยมติเทโสฯ

สกตฺถวิรเหนิธ สมาสสฺส จ ลิงฺคภาวาภาวา วิภตฺตุปฺปตฺติยมสมฺปตฺตายํ นามพฺยปเทสาติเทสมาหฯ

[334] ตทฺธิตสมาสกิตกา นามํวา’ตเวตุนาทีสุ จ

ตทฺธิตนฺตา , กิตนฺตา, สมาสา จ นามมิว ทฏฺฐพฺพา ตเวตุน ตฺวาน ตฺวาทิปฺปจฺจยนฺเต วชฺเชตฺวาฯ คฺคหณํ กิจฺจปฺปจฺจยอาอีอินีอิตฺถิปฺปจฺจยนฺตาทิสฺสปิ นามพฺยปเทสตฺถํฯ อิธ สมาสคฺคหณํ อตฺถวตํ สมุทายานํ นามพฺยปเทโส สมาสสฺเสวาติ นิยมตฺถนฺติ อปเรฯ

‘‘อพฺยยีภาโว’’ติ วตฺตเตฯ

[335] โส นปุํสกลิงฺโค

โส อพฺยยีภาวสมาโส นปุํสกลิงฺโคว ทฏฺฐพฺโพติ นปุํสกลิงฺคตฺตํฯ เอตฺถ หิ สติปิ ลิงฺคาติเทเส ‘‘อธิปญฺญ’’นฺติอาทีสุ ‘‘อธิญาณํ’’นฺติอาทิ รูปปฺปสงฺโค น โหติ สทฺทนฺตรตฺตา, ‘‘ติปญฺญ’’นฺติอาทีสุ วิยาติ ทฏฺฐพฺพํ, น จายํ อติเทโส, สุตฺเต อติเทสลิงฺคสฺส อิวสทฺทสฺส อทสฺสนโตฯ ปุเร วิย สฺยาทฺยุปฺปตฺติฯ

‘‘กฺวจี’’ติ วตฺตเตฯ

[336] อํ วิภตฺตีนมการนฺตา อพฺยยีภาวา

ตสฺมา อการนฺตา อพฺยยีภาวา ปราสํ วิภตฺตีนํ กฺวจิ อํ โหติ, เสสํ เนยฺยํฯ

ตํ อุปนครํ, นครสฺส สมีปํ ติฏฺฐตีติ อตฺโถฯ ตานิ อุปนครํ, อาลปเนเปวํ, ตํ อุปนครํ ปสฺส, ตานิ อุปนครํฯ

ปญฺจมฺยายมมฺภาโว, กฺวจีติ อธิการโต;

ตติยาสตฺตมีฉฏฺฐี-นนฺตุ โหติ วิกปฺปโตฯ

เตน อุปนครํ กตํ, อุปนคเรน วา, เตหิ อุปนครํ, อุปนคเรหิ วา, ตสฺส อุปนครํ เทหิ, เตสํ อุปนครํ, อุปนครา อานย, อุปนครมฺหา อุปนครสฺมา, อุปนคเรหิ, อุปนครํ สนฺตกํ, อุปนครสฺส วา, เตสํ อุปนครํ, อุปนครานํ วา , อุปนครํ นิเธหิ, อุปนครมฺหิ อุปนครสฺมิํ, อุปนครํ อุปนคเรสุ วาฯ เอวํ อุปกุมฺภํฯ

อภาเว – ทรถานํ อภาโว นิทฺทรถํ, นิมฺมสกํฯ

ปจฺฉาอตฺเถ – รถสฺส ปจฺฉา อนุรถํ, อนุวาตํฯ

โยคฺคตายํ – ยถาสรูปํ, อนุรูปํ, รูปโยคฺคนฺติ อตฺโถฯ

วิจฺฉายํ – อตฺตานมตฺตานํ ปติ ปจฺจตฺตํ, อทฺธมาสํ อทฺธมาสํ อนุ อนฺวทฺธมาสํฯ

อนุปุพฺพิยํ – เชฏฺฐานํ อนุปุพฺโพ อนุเชฏฺฐํฯ

ปฏิโลเม – โสตสฺส ปฏิโลมํ ปฏิโสตํ, ปฏิปถํ, ปติวาตํ, อตฺตานํ อธิกิจฺจ ปวตฺตา อชฺฌตฺตํฯ

ปริยาทาภิวิธีสุ อาปาณโกฏิยา อาปาณโกฏิกํ, ‘‘กฺวจิ สมาสนฺตคตานมการนฺโต’’ติ ปฺปจฺจโย, อากุมาเรหิ ยโส กจฺจายนสฺส อากุมารํฯ

สมิทฺธิยํ – ภิกฺขาย สมิทฺธีติ อตฺเถ สมาเสว นปุํสกลิงฺคตฺเต จ กเต –

‘‘สมาสสฺส, อนฺโต’’ติ จ วตฺตเตฯ

[337] สโร รสฺโส นปุํสเก

นปุํสเก วตฺตมานสฺส สมาสสฺส อนฺโต สโร รสฺโส โหติฯ เอตฺถ จ อพฺยยีภาวคฺคหณํ นานุวตฺเตตพฺพํ, เตน ทิคุทฺวนฺทพหุพฺพีหีสุปิ นปุํสเก วตฺตมานสฺส สมาสนฺตสฺสรสฺส รสฺสตฺตํ สิทฺธํ โหติฯ ‘‘อํ วิภตฺตีน’’มิจฺจาทินา มาเทโส, สุภิกฺขํฯ คงฺคาย สมีเป วตฺตตีติ อุปคงฺคํ, มณิกาย สมีปํ อุปมณิกํฯ

อิตฺถีสุ อมิกิจฺจาติ อตฺเถ สมาสนปุํสกรสฺสตฺตาทีสุ กเตสุ –

‘‘อพฺยยีภาวา, วิภตฺตีน’’นฺติ จ วตฺตเตฯ

[338] อญฺญสฺมา โลโป จ

การนฺตโต อญฺญสฺมา อพฺยยีภาวสมาสา ปราสํ วิภตฺตีนํ โลโป จ โหติฯ อธิตฺติ, อิตฺถีสุ อธิกิจฺจ กถา ปวตฺตตีติ อตฺโถฯ อธิตฺถิ ปสฺส, อธิตฺถิ กตํ อิจฺจาทิ, เอวํ อธิกุมาริ, วธุยา สมีปํ อุปวธุ, คุนฺนํ สมีปํ อุปคุ, โอการสฺส รสฺสตฺตํ อุกาโรฯ เอวํ อุปสคฺคปุพฺพโก

นิปาตปุพฺพโก ยถา – วุฑฺฒานํ ปฏิปาฏิ, เย เย วุฑฺฒา วา ยถาวุฑฺฒํ, ปทตฺถานติกฺกเม – ยถากฺกมํ, ยถาสตฺติ, ยถาพลํ กโรติ, พลมนติกฺกมิตฺวา กโรตีติ อตฺโถฯ ชีวสฺส ยตฺตโก ปริจฺเฉโท ยาวชีวํ, ยาวตายุกํ, ปฺปจฺจโยฯ ยตฺตเกน อตฺโถ ยาวทตฺถํ, ปพฺพตสฺส ปรภาโค ติโรปพฺพตํ, ติโรปาการํ, ติโรกุฏฺฏํ, ปาสาทสฺส อนฺโต อนฺโตปาสาทํ, อนฺโตนครํ, อนฺโตวสฺสํ, นครสฺส พหิ พหินครํ, ปาสาทสฺส อุปริ อุปริปาสาทํ, อุปริมญฺจํ, มญฺจสฺส เหฏฺฐา เหฏฺฐามญฺจํ, เหฏฺฐาปาสาทํ, ภตฺตสฺส ปุเร ปุเรภตฺตํ, เอวํ ปจฺฉาภตฺตํฯ

สากลฺลตฺเถ – สห มกฺขิกาย สมกฺขิกํ ภุญฺชติ, น กิญฺจิ ปริวชฺเชตีติ อตฺโถฯ ‘‘เตสุ วุทฺธี’’ติอาทินา สหสทฺทสฺส สาเทโสฯ คงฺคาย โอรํ โอรคงฺคมิจฺจาทิฯ

อพฺยยีภาวสมาโส นิฏฺฐิโตฯ

กมฺมธารยสมาส

อถ กมฺมธารยสมาโส วุจฺจเตฯ

โส จ นววิโธ วิเสสนปุพฺพปโท วิเสสนุตฺตรปโท วิเสสโนภยปโท อุปมานุตฺตรปโท สมฺภาวนาปุพฺพปโท อวธารณปุพฺพปโท นิปาตปุพฺพปโท กุปุพฺพปโท ปาทิปุพฺพปโท จาติฯ

ตตฺถ วิเสสนปุพฺพปโท ตาว – ‘‘มหนฺต ปุริส’’อิตีธ อุภยตฺถ ปฐเมกวจนํ สิ, ตุลฺยาธิกรณภาวปฺปสิทฺธตฺถํ สทฺท สทฺทปฺปโยโค, มหนฺโต จ โส ปุริโส จาติ วิคฺคเห –

อิโต ปรํ ‘‘วิภาสา รุกฺขติณ’’อิจฺจาทิโต ‘‘วิภาสา’’ติ สมาสวิธาเน สพฺพตฺถ วตฺตเตฯ

[339] ทฺวิปเท ตุลฺยาธิกรเณ กมฺมธารโย

ทฺเว ปทานิ นามิกานิ ตุลฺยาธิกรณานิ อญฺญมญฺเญน สห วิภาสา สมสฺยนฺเต, ตสฺมิํ ทฺวิปเท ตุลฺยาธิกรเณ สติ โส สมาโส กมฺมธารยสญฺโญ จ โหติฯ

ทฺเว ปทานิ ทฺวิปทํ, ตุลฺยํ สมานํ อธิกรณํ อตฺโถ ยสฺส ปททฺวยสฺส ตํ ตุลฺยาธิกรณํ, ตสฺมิํ ทฺวิปเท ตุลฺยาธิกรเณฯ ภินฺนปฺปวตฺตินิมิตฺตานํ ทฺวินฺนํ ปทานํ วิเสสนวิเสสิตพฺพภาเวน เอกสฺมิํ อตฺเถ ปวตฺติ ตุลฺยาธิกรณตาฯ กมฺมมิว ทฺวยํ ธารยตีติ กมฺมธารโยฯ ยถา หิ กมฺมํ กฺริยญฺจ ปโยชนญฺจ ทฺวยํ ธารยติ, กมฺเม สติ กฺริยาย, ปโยชนสฺส จ สมฺภวโต, ตถา อยํ สมาโส เอกสฺส อตฺถสฺส ทฺเว นามานิ ธารยติ, ตสฺมิํ สมาเส สติ เอกตฺถโชตกสฺส นามทฺวยสฺส สมฺภวโตฯ