ปหรณํ ปหาโร, เอวํ ปราภโว, นิวาโส, นีหาโร, อุหาโร, ทุหาโร, สํหาโร, วิหาโร, อวหาโร, อนุหาโร, ปริหาโร, อธิหาโร, อภิหาโร, ปติหาโร, สุหาโร, อาหาโร, อติหาโร, อปิหาโร, อปหาโร , อุปหาโรฯ ปหรติ, ปราภวติ, นิวสติ, นีหรติ, อุทฺธรติ อิจฺจาทิ โยเชตพฺพํฯ

ธาตฺวตฺถํ พาธเต โกจิ, โกจิ ตมนุวตฺตเต;

ตเมวญฺโญ วิเสเสติ, อุปสคฺคคตี ติธาฯ

โอปสคฺคิกปทํ นิฏฺฐิตํฯ

เนปาติกปท

สมุจฺจยวิกปฺปนปฏิเสธปูรณาทิอตฺถํ อสตฺววาจกํ เนปาติกํ ปทํฯ

ตตฺร จอิติ สมุจฺจยา’นฺวาจเย’ตรีตรโยคสมาหารา’วธารณาทีสุฯ

วาอิติ วิกปฺปนู’ปมาน สมุจฺจย ววตฺถิตวิภาสาสุฯ

น โน มา อ อลํ หลํ อิจฺเจเต ปฏิเสธนตฺเถฯ

อลํ ปริยตฺติ ภูสเนสุ จฯ

ปูรณตฺถํ ทุวิธํ อตฺถปูรณํ ปทปูรณญฺจฯ

ตตฺถ อถ ขลุ วต วถ อโถ อสฺสุ ยคฺเฆ หิ จรหิ นํ ตํ วา จ ตุว โว ปน หเว กีว ห ตโต ยถา สุทํ โข เว หํ เอนํ เสยฺยถิทํ อิจฺเจวมาทีนิ ปทปูรณานิฯ

ตตฺถ – อถอิติ ปญฺหา’นนฺตริยา’ธิการาทีสุ จฯ

ขลุอิติ ปฏิเสธา’วธารณ ปสิทฺธีสุ จฯ

วตอิติ เอกํส เขทา’นุกมฺปสงฺกปฺเปสุ จฯ

อโถอิติ อนฺวาเทเส จฯ

หิอิติ เหตุ อวธารเณสุ จฯ

ตุอิติ วิเสส เหตุ นิวตฺตนาทีสุ จฯ

ปนอิติ วิเสเสปิฯ

หเว, เวอิจฺเจเต เอกํสตฺเถปิฯ

หํอิติ วิสาท สมฺภเมสุปิฯ

เสยฺยถิทนฺติ ตํ กตมนฺติ อตฺเถปิฯ

อตฺถปูรณํ ทุวิธํ วิภตฺติยุตฺตํ, อวิภตฺติยุตฺตญฺจฯ

อตฺถิ สกฺกา ลพฺภา อิจฺเจเต ปฐมายํฯ

อาวุโส อมฺโภ หมฺโภ เร อเร หเร เชอิจฺเจเต อามนฺตเนฯ

ทิวา ภิยฺโย นโม อิจฺเจเต ปฐมายํ, ทุติยายญฺจฯ

สยํ สามํ สํ สมฺมา กินฺติ อิจฺเจเต ตติยตฺเถ, โสโต ธาปจฺจยนฺตา จฯ สุตฺตโส ปทโส อนิจฺจโต ทุกฺขโต เอกธา ทฺวิธา อิจฺจาทิฯ

ตเว ตุํปจฺจยนฺตา จตุตฺถิยา, กาตเว ทาตเว กาตุํ กาเรตุํ ทาตุํ ทาเปตุํ อิจฺจาทิฯ

โส โตปจฺจยนฺตา ปญฺจมิยตฺเถ, ทีฆโส โอรโส ราชโต วา โจรโต วา อิจฺจาทิฯ

โต สตฺตมฺยตฺเถปิ, ตฺรถาทิปจฺจยนฺตา จฯ เอกโต ปุรโต ปจฺฉโต ปสฺสโต ปิฏฺฐิโต ปาทโต สีสโต อคฺคโต มูลโต ยตฺร ยตฺถ ยหิํ ตตฺร ตตฺถ ตหิํ ตหํ อิจฺจาทิฯ

สมนฺตา สามนฺตา ปริโต อภิโต สมนฺตโต เอกชฺฌํ เอกมนฺตํ เหฏฺฐา อุปริ อุทฺธํ อโธ ติริยํ สมฺมุขา ปรมฺมุขา อาวิ รโห ติโร อุจฺจํ นีจํ อนฺโต อนฺตรา อชฺฌตฺตํ พหิทฺธา พาหิรา พาหิรํ พหิ โอรํ ปารํ อารา อารกา ปจฺฉา ปุเร หุรํ เปจฺจ อิจฺเจเต สตฺตมิยาฯ

สมฺปติ อายติ อชฺช อปรชฺชุ ปรชฺช สุเว สฺเว ปรสุเว หิยฺโย ปเร สชฺชุ สายํ ปาโต กาลํ กลฺลํ ทิวา นตฺตํ นิจฺจํ สตตํ อภิณฺหํ อภิกฺขณํ มุหุํ มุหุตฺตํ ภูตปุพฺพํ ปุรา ยทา ตทา กทา อิจฺจาทโย กาลสตฺตมิยาฯ อิติ วิภตฺติยุตฺตานิฯ

อวิภตฺติยุตฺเตสุ จ อปฺเปว อปฺเปวนาม นุ อิจฺเจเต สํสยตฺเถฯ

อทฺธา อญฺญทตฺถุ ตคฺฆ ชาตุ กามํ สสกฺกํอิจฺเจเต เอกํสตฺเถฯ

เอวอิติ อวธารเณฯ

กจฺจินุ’กินฺนุนนุกถํ กิํสุ กิํอิจฺเจเต ปุจฺฉนตฺเถฯ

เอวํ อิติ อิตฺถํ อิจฺเจเต นิทสฺสเนฯ

อิติ เหตุ วากฺยปริสมตฺตีสุ จฯ

ยาว ตาว ยาวตา ตาวตา กิตฺตาวตา เอตฺตาวตา กีว อิจฺเจเต ปริจฺเฉทนตฺเถฯ

เอวํ สาหุ ลหุ โอปายิกํ ปติรูปํ อาม สาธุ อิติ สมฺปฏิจฺฉนตฺเถฯ

ยถา ตถา ยเถว ตเถว เอวํ เอวเมว เอวเมวํ เอวมฺปิ ยถาปิ เสยฺยถาปิ เสยฺยถาปินาม วิย อิว ยถริว ตถริว ยถานาม ตถานาม ยถาหิ ตถาหิ ยถาจตถาจ อิจฺเจเต ปฏิภาคตฺเถฯ

ยถาอิติ โยคฺคตา วิจฺฉา ปทตฺถานติวตฺตนิทสฺสเนสุ จฯ

เอวํอิติ อุปเทส ปญฺหาทีสุ จฯ

กิญฺจาปิอิติ อนุคฺคหตฺเถฯ

อโหอิติ ครห ปสํสน ปตฺถเนสุ จฯ

นามอิติ ครห ปสํสน สญฺญา ปญฺเหสุ จฯ

สาธุอิติ ปสํสน ยาจเนสุ จฯ

อิงฺฆ หนฺท อิจฺเจเต โจทนตฺเถฯ

สาธุ สุฏฺฐุ เอวเมตนฺติ อนุโมทเนฯ

กิรอิติ อนุสฺสวณ อสฺสทฺเธยฺเยสุฯ

นูนอิติ อนุมานา’นุสฺสรณ ปริวิตกฺกเนสุฯ

กสฺมาอิติ การณปุจฺฉเนฯ

ยสฺมา ตสฺมา ตถาหิ เตน อิจฺเจเต การณจฺเฉทนตฺเถฯ

สห สทฺธิํ สมํ อมาอิติ สมกฺริยายํฯ

วินา ริเตอิติ วิปฺปโยเคฯ

นานา ปุถุ พหุปฺปกาเรฯ

ปุถุ วิสุํ อสงฺฆาเต จฯ

ทุฏฺฐุ กุ ชิคุจฺฉายํฯ

ปุน อปฺปฐเมฯ

กถญฺจิ กิจฺฉตฺเถ จฯ

ธา กฺขตฺตุํ สกิญฺจ สงฺขฺยาวิภาเคฯ

อีสกํ อปฺปตฺเถฯ

สณิกํ มนฺทตฺเถฯ

ขิปฺปํ อรํ ลหุ อาสุํ ตุณฺณํ อจิรํ สีฆตฺเถฯ

จิรํ จิรสฺสํ ทีฆกาเลฯ

เจ ยทิ สงฺกาวฏฺฐาเนฯ

ธุวํ ถิราวธารเณสุฯ

หา วิสาเทฯ

ตุณฺหี อภาสเนฯ

สจฺฉิ ปจฺจกฺเขฯ

มุสา มิจฺฉา อลิกํ อสจฺเจฯ

สุวตฺถิ อาสีสตฺเถ อิจฺจาทิฯ

ตุน ตฺวาน ตฺวาปจฺจยนฺตา อุสฺสุกฺกนตฺเถ ภวนฺติฯ

ยถา – ปสฺสิตุน ปสฺสิย ปสฺสิตฺวาน ปสฺสิตฺวา ทิสฺวา ทิสฺวานทสฺเสตฺวา ทาตุน ทตฺวาน ทตฺวา อุปาทาย ทาเปตฺวา วิญฺญาเปตฺวา วิเจยฺย วิเนยฺย นิหจฺจ สเมจฺจ อเปจฺจ อุเปจฺจ อารพฺภ อาคมฺม อิจฺจาทิฯ

เอวํ นามาขฺยาโตปสคฺควินิมุตฺตํ ยทพฺยยลกฺขณํ, ตํ สพฺพํ นิปาตปทนฺติ เวทิตพฺพํฯ

วุตฺตญฺจ –

‘‘มุตฺตํ ปทตฺตยา ยสฺมา, ตสฺมา นิปตตฺยนฺตรา;

เนปาติกนฺติ ตํ วุตฺตํ, ยํ อพฺยย สลกฺขณ’’นฺติฯ

เนปาติกปทํ นิฏฺฐิตํฯ

ปุลฺลิงฺคํ อิตฺถิลิงฺคญฺจ, นปุํสกมถาปรํ;

ติลิงฺคญฺจ อลิงฺคญฺจ, นามิกํ ปญฺจธา ฐิตํฯ

อิติ ปทรูปสิทฺธิยํ นามกณฺโฑ ทุติโยฯ

3. การกกณฺฑ

อถ วิภตฺตีนมตฺถเภทา วุจฺจนฺเตฯ

ตตฺถ เอกมฺปิ อตฺถํ กมฺมาทิวเสน, เอกตฺตาทิวเสน จ วิภชนฺตีติ วิภตฺติโย, สฺยาทโยฯ ตา ปน ปฐมาทิเภเทน สตฺตวิธาฯ

ตตฺถ กสฺมิํ อตฺเถ ปฐมา?

[283] ลิงฺคตฺเถ ปฐมาฯ

ลิงฺคตฺถาภิธานมตฺเต ปฐมาวิภตฺติ โหติฯ

ลิงฺคสฺส อตฺโถ ลิงฺคตฺโถฯ เอตฺถ จ ลีนํ องฺคนฺติ ลิงฺคํ, อปากโฏ อวยโว, ปุริโสติอาทีนญฺหิ ปกติปฺปจฺจยาทิวิภาคกปฺปนาย นิปฺผาทิตานํ สทฺทปฺปติรูปกานํ นามิกปทานํ ปฐมํ ฐเปตพฺพํ ปกติรูปํ อปากฏตฺตา, อวยวตฺตา จ ลิงฺคนฺติ วุจฺจติฯ อถ วา วิสทาวิสโทภยรหิตาการโวหารสงฺขาเตน ติวิธลิงฺเคน สหิตตฺถสฺส, ตพฺพินิมุตฺตสฺสุปสคฺคาทีนมตฺถสฺส จ ลีนสฺส คมนโต, ลิงฺคนโต วา ลิงฺคนฺติ อนฺวตฺถนามวเสน วา ‘‘ธาตุปฺปจฺจยวิภตฺติวชฺชิตมตฺถวํ ลิงฺค’’นฺติ วจนโต ปรสมญฺญาวเสน วา ลิงฺคนฺติ อิธ ปาฏิปทิกาปรนามเธยฺยํ สฺยาทิวิภตฺยนฺตปทปกติรูปเมว วุจฺจตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ