ทการนฺตธาตุ

ทา ทาเนฯ อาปุพฺโพ คหเณฯ สทฺโธ ทานํ ททาติ เทติ, สีลํ อาททาติ อาเทติฯ อิมานิ สุทฺธกตฺตุปทานิ ตทฺทีปกตฺตาฯ สทฺโธ อสฺสทฺธํ ทานํ ทาเปติ, สีลํ อาทเปติ, สมาทเปติฯ เย ธมฺมเมวาทปยนฺติ สนฺโตฯ อิมานิ การิตปทานิ เหตุกตฺตุปทานีติ จ วุจฺจนฺติ ตทฺทีปกตฺตาฯ สทฺเธน ทานํ ทียติ, สีลํ อาทียติ, สมาทียติ, อิมานิ กมฺมปทานิ ตทฺทีปกตฺตาฯ อยญฺจ ทา ทาเนติ ธาตุ สาสนานุรูปสุติวเสน ทิวาทิคณํ ปตฺวา สุปนกฺริยํ วทนฺโต ‘‘ทายติ นิทฺทายติ นิทฺทา’’ติ สนามปทานิ สุทฺธกตฺตุปทานิ ชนยติฯ ทานมวขณฺฑนญฺจ วทนฺโต ‘‘ทิยติ ทานํ ทาตฺต’’นฺติ สนามปทานิ สุทฺธกตฺตุปทานิ ชนยติฯ สุทฺธิํวทนฺโต ‘‘ทายติ เวทายติ โวทาน’’นฺติ สนามปทานิ สุทฺธกตฺตุปทานิ ชนยติ, อิมสฺมิํ ปน ภูวาทิคเณ ทานํ วทนฺโต อาปุพฺพวเสน คหณญฺจ วทนฺโต ‘‘ททาติ เทติ อาททาติ อาเทติ ทานํ อาทาน’’นฺติ สนามปทานิ สุทฺธกตฺตุปทานิ ชนยติฯ ตถา กุจฺฉิตคมนํ วทนฺโต ‘‘ทาติ สุทฺทาติ สุทฺโท สุทฺที’’ติ สนามปทานิ สุทฺธกตฺตุปทานิ ชนยตีติ อยํ วิเสโส ทฏฺฐพฺโพฯ ยถา เจตฺถ, เอวมญฺญตฺราปิ ยถาสมฺภวํ วิเสโส อุปปริกฺขิตพฺโพ นยญฺญูหิฯ

อิทานิสฺส นามปทานิ ตุมนฺตาทีนิ พฺรูมฯ ‘‘ทานํ, เทยฺยํ, ทาตพฺพํ, พฺรหฺมเทยฺยํ, ทินฺนํ, ทายโก, ทายิกา, ทกฺขิณา’’ อิจฺจาทีนิ, ‘‘ทาตุํ, ปทาตุํ, ทาตเว, ปทาตเว, ทตฺวา, ทตฺวาน, ททาตุน, ททิตฺวา, ททิตฺวาน, ททิย, ทชฺชา, ททิยาน, อาทาตุํ, อาทาย, อาทิย’’ อิจฺจาทีนิ จ โยเชตพฺพานิฯ

ตตฺถ ทานนฺติ ทาตพฺพํ, ททนฺติ เอเตนาติ อตฺเถ น เทยฺยธมฺโม ทานเจตนา จ วุจฺจติฯ กสฺมา ปน ตตฺถ ทินฺนสทฺโทเยว กถิยติ, น ทตฺตสทฺโทติ? อกถเน การณมตฺถิฯ ‘‘ทานํ ทินฺน’’นฺติอาทีสุ หิ ทินฺนสทฺทฏฺฐาเน ทตฺตสทฺโท น ทิสฺสติ, ตสฺมา น กถิยติฯ

คุณภูโต ทตฺตสทฺโท, น ทิฏฺโฐ ชินภาสิเต;

‘‘มนสา ทานํ มยา ทินฺนํ’’, อิติ ทินฺนปทํ วิยฯ

‘‘เทวทตฺโต ยญฺญทตฺโต, ทตฺโต’’ อิติ จ อาทิโก;

ปณฺณตฺติวจเน ทิฏฺโฐ, สมาสพฺยาสโต ปนฯ

ตสฺมา ‘‘เทวทตฺโต’’ติอาทีสุ ‘‘เทเวน ทินฺโน’’ติ สมาสํ กตฺวา ปณฺณตฺติวจนตฺตา ทินฺนสทฺทสฺส ทตฺตาเทโส กาตพฺโพ สาสนานุรูเปนฯ อุปริ หิ ‘‘ทินฺนสฺส ทตฺโต กฺวจิ ปณฺณตฺติย’’นฺติ ลกฺขณํ ปสฺสิสฺสถฯ อยเมว หิ สาสเน นีติ อวิลงฺฆนียาฯ อิทํ ปเนตฺถ ววตฺถานํ –

สกฺกเฏ ทตฺตสทฺโทว, ทินฺนสทฺโท น ทิสฺสติ;

พฺยาสมฺหิ ทินฺนสทฺโทว, ทตฺตสทฺโท น ปาฬิยํฯ

‘‘มนสา ทานํ มยา ทินฺนํ, ทานํ ทินฺโน’’ติอาทิสุ;

‘‘ธมฺมทินฺนา มหามายา’’, อิจฺจาทีสุ จ ปาฬิสุฯ

อิติ พฺยาสสมาสานํ, วสา ทฺเวธา ปวตฺตติ;

ทินฺนสทฺโทติ ทีเปยฺย, น โส สกฺกฏภาสิเตฯ

คุณภูโต ทตฺตสทฺโท, อสมาสมฺหิ เกวโล;

น ทิสฺสติ มุนิมเต, ทินฺนสทฺโทว เกวโลฯ

เตเนว ทินฺนสทฺทสฺส, ทตฺตาเทโส กโต มยา;

‘‘ทตฺตํ สิรปฺปทาน’’นฺติ, กวโย ปน อพฺรวุํฯ

เอทิโส ปาฬิยํ นตฺถิ, นโย ตสฺมา น โส วโร;

‘‘ทตฺโต’’ติ ภูริทตฺตสฺส, สญฺญา ปณฺณตฺติยํ คตาฯ

‘‘พฺรหฺมทตฺโต พุทฺธทตฺโต, ทตฺโต’’ อิติ หิ สาสเน;

ปณฺณตฺติยํ ทตฺตสทฺโท, อสมาสสมาสิโกฯ

‘‘ปรทตฺตโภชน’’นฺติ, เอวมาทีสุ ปาฬิสุ;

สมาเส คุณภูโตยํ, ทตฺตสทฺโท ปติฏฺฐิโตฯ

‘‘มนสา ทานํ มยา ทินฺนํ, ทานํ ทินฺโน’’ติอาทิสุ;

คุณภูโต ทินฺนสทฺโท, อสมาสมฺหิ ทิสฺสติฯ

‘‘ทินฺนาทายี ธมฺมทินฺนา’’, อิจฺเจวมาทีสุ ปน;

สมาเส คุณปณฺณตฺติ-ภาเวเนส ปทิสฺสติฯ

โกจิ ปน สทฺทสตฺถวิทู ครุ เอวํ สทฺทรจนมกาสิ –

‘‘ยสฺสงฺกุเรหิ ชิมุตมฺพุชโลทิเตหิ,

วาเตริเตหิ ปติเตหิ สุเณหิ เตหิฯ

เชนนฺตจีวรมโสภถ พฺรหฺมทตฺตํ,

วนฺทามิ ตํ จลทลํ วรโพธิรุกฺข’’นฺติฯ

เอตฺถ จ พฺรหฺมทตฺตนฺติ อิทํ สกฺกฏภาสาโต นยํ คเหตฺวา วุตฺตํ, น ปาฬิโตฯ ปาฬินยญฺหิปตฺวา ‘‘พฺรหฺมทตฺติย’’นฺติ วา ‘‘พฺรหฺมทินฺน’’นฺติ วา ‘‘เทวทตฺติย’’นฺติ วา ‘‘เทวทินฺน’’นฺติ วา รูเปน ภวิตพฺพํฯ ตถา หิ ‘‘โพธิสตฺโต จ มทฺที จ สมฺโมทมานา สกฺกทตฺติเย อสฺสเม วสิํสู’’ติ ปาฬินยานุรูโป อฏฺฐกถาปาโฐ ทิสฺสติฯ ตสฺมา เอตฺเถวํ วทาม –

‘‘ทตฺตสทฺทสฺส ฐานมฺหิ, ‘‘ทตฺติย’’นฺติ รโว คโต;

เทวทตฺติยปตฺโต จ, อสฺสโม สกฺกทตฺติโย’’ติฯ

อยํ นีติ สาธุกํ มนสิ กาตพฺพาฯ อตฺร ปน ปริปุณฺณาปริปุณฺณวเสน ยถารหํ ปทกฺกโม ภวติฯ

ททาติ, ททนฺติฯ ททาสิ, ททาถฯ ททามิ, ททามฯ ททาตุ, ททนฺตุฯ ททาหิ, ททาถฯ ททามิ, ททาม, ททามเสฯ ทเทยฺย, ทเท, ทชฺชาฯ ทชฺชา สปฺปุริโส ทานํฯ ทเทยฺยุํ, ทชฺชุํฯ ปิตา มาตา จ เต ทชฺชุํฯ ทเทยฺยาสิ, ทชฺชาสิ, ทชฺเชสิ อิจฺจปิฯ ทชฺชาสิ อภยํ มมฯ มาตรํ เกน โทเสน, ทชฺชาสิ ทกรกฺขิโนฯ สีลวนฺเตสุ ทชฺเชสิ, ทานํ มทฺทิ ยถารหํฯ ทเทยฺยาถ, ทชฺชาถฯ ทเทยฺยามิ, ทชฺชามิ, ทเทยฺยาม, ทชฺชามฯ ทเทถ, ทเทรํฯ ทเทโถ, ทเทยฺยาวฺโห, ทชฺชาวฺโหฯ ทเทยฺยํ, ทชฺชํฯ เนว ทชฺชํ มโหสธํฯ ทเทยฺยามฺเห, ทชฺชามฺเหฯ อยมสฺมากํ ขนฺติฯ ครูนํ ปน ขนฺติ อญฺญถา ภวติฯ ตถา หิ –

ครู ‘‘ทชฺชติ ทชฺชนฺติ’’, อิติอาทินเยน ตุ;

อฏฺฐนฺนมฺปิ วิภตฺตีนํ, วเสนาหุ ปทกฺกมํฯ

ปาฬิํ อุปปริกฺขิตฺวา, ตญฺเจ ยุชฺชติ คณฺหถ;

น หิ สพฺพปฺปกาเรน, ปาฬิโย ปฏิภนฺติ โนฯ

ตตฺถ อสฺมากํ ขนฺติยา ‘‘ทชฺชา ทชฺช’’นฺติอาทีนิ ยฺยการสหิเตเยว สตฺตมิยา ปทรูเป สิชฺฌนฺติฯ ‘‘ทชฺชา สปฺปุริโส ทาน’’นฺติ เอตฺถ หิ ‘‘ทชฺชา อิทํ ‘‘ทเทยฺยา’’ติ ปทรูปํ ปติฏฺฐเปตฺวา ยฺยกาเร ปเร สรโลปํ กตฺวา ตโต ติณฺณํ พฺยญฺชนานํ สํโยคญฺจ ตีสุสญฺโญคพฺยญฺชเนสุ ทฺวินฺนํ สรูปานเมกสฺส โลปญฺจ ทฺยการสญฺโญคสฺส จ ชการทฺวยํ กตฺวา ตโต ทีฆวเสนุจฺจาริตพฺพตฺตา อนิมิตฺตํ ทีฆภาวํ กตฺวา นิปฺผชฺชติฯ เอวํ สาสนสฺสานุรูโป วณฺณสนฺธิ ภวติฯ ทุวิโธ หิ สนฺธิ ปทสนฺธิ วณฺณสนฺธีติฯ เตสุ ยตฺถ ปทจฺเฉโท ลพฺภติ, โส ปทสนฺธิฯ ยถา? ตตฺรายํฯ ยตฺถ ปน น ลพฺภติ, โส วณฺณสนฺธิฯ ยถา? อตฺรโชฯ ยถา จ สุคโต, ยถา จ ปทฺธานิฯ เอวํ ทุวิเธสุ สนฺธีสุ ‘‘ทชฺชา’’ติ อยํ วณฺณสนฺธิ เอวฯ

อปโรปิ รูปนโย ภวติ ตฺวาปจฺจยนฺตวเสน –

‘‘อยํ โส อินฺทโก ยกฺโข, ทชฺชา ทานํ ปริตฺตกํ;

อติโรจติ อมฺเหหิ, จนฺโท ตารคเณ ยถา’’ติ

ทสฺสนโตฯ เอตฺถ หิ ทชฺชาติ ทตฺวาติ อตฺโถฯ อิทํ ปน ทตฺวาสทฺเทน สมานตฺถํ ‘‘ททิยฺย’’ อิติ ปทรูปํ ปติฏฺฐเปตฺวา ยฺยกาเร ปเร สรโลปํ กตฺวา สญฺโญเคสุ สรูปโลปญฺจ ตโต ทฺยการสญฺโญคสฺส ชฺชการทฺวยํ ทีฆตฺตญฺจ กตฺวา นิปฺผชฺชติฯ

อถาปโรปิ รูปนโย ภวติ กมฺมนิ ยปจฺจยวเสนฯ ตถา หิ ‘‘เปตานํ ทกฺขิณํ ทชฺชา’’ติ จ ‘‘ทกฺขิณา ทชฺชา’’ติ จ ทฺเว ปาฐา ทิสฺสนฺติฯ ตตฺถ ปจฺฉิมสฺส ทชฺชาติ ทาตพฺพาติ อตฺโถ กมฺมนิ ยปจฺจยวเสนฯ

อิธ ปน ทาธาตุโต ยปจฺจยํ กตฺวา ธาตุสฺส ทฺวิตฺตญฺจ ปุพฺพสฺส รสฺสตฺตญฺจ ตโต ยกาเร ปเร สรโลปํ สญฺโญคภาวญฺจ ชฺชการทฺวยญฺจ อิตฺถิลิงฺคตฺตา อาปจฺจยาทิญฺจ กตฺวา ‘‘ทชฺชา’’ติ นิปฺผชฺชติฯ เอวํ ‘‘ทชฺชา ทเทยฺยา’’ติ จ ‘‘ทชฺชา ททิยฺย ทตฺวา’’ติ จ ‘‘ทชฺชา ทาตพฺพา’’ติ จ เอตานิ ปจฺเจกํ ปริยายวจนานิ ภวนฺติฯ ‘‘ทชฺชุํฯ ทชฺชาสิ, ทชฺชาถฯ ทชฺชามิ, ทชฺชามฯ ทชฺชาวฺโห, ทชฺช’’นฺติ เอตานิปิ ‘‘ทเทยฺยุํ ทเทยฺยาสี’’ติอาทินา ปทรูปานิ ปติฏฺฐเปตฺวา ยฺยกาเร ปเร สรโลปํ สญฺโญเคสุ สรูปโลปํ ทฺยการสมญฺโญคสฺส ชฺชการทฺวยญฺจ กตฺวา นิปฺผชฺชนฺติฯ เอเตสุ ทชฺชาสีติ ยํ รูปํ ตสฺสาวยวสฺส อาการสฺส เอการํ กตฺวา อปรมฺปิ ‘‘ทชฺเชสี’’ติ รูปํ ภวตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ เอส นโย อญฺญตฺราปิ ยถาสมฺภวํ โยเชตพฺโพฯ

อจินฺเตยฺยานุภาวสฺส หิ สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ปาฬินโย อจินฺเตยฺโยเยว โหติ, คมฺภีโร ทุกฺโขคาฬฺโห, น เยน เกนจิ ลกฺขเณน สาเธตพฺโพ, ยถาตนฺติ วิรจิเตเหว ลกฺขเณหิ สาเธตพฺโพฯ ตถา หิ ‘‘ขตฺติยา ติตฺถิยา เจติยานี’’ติอาทีสุ ยกาเร ปเร สรโลโป ภวติ, เตน ‘‘อเถตฺเถกสตํ ขตฺยาฯ เอวมฺปิ ติตฺถฺยา ปุถุโส วทนฺติฯ อารามรุกฺขเจตฺยานี’’ติ ปโยคา ทิสฺสนฺติฯ ตถา ‘‘สากจฺฉติ ตจฺฉ’’นฺติ เอตฺถาปิ ‘‘สห กถยตี’’ติวา ‘‘สํกถยตี’’ติ วา ‘‘ตถฺย’’นฺติ จ ปทรูปํ ปติฏฺฐเปตฺวา สหสทฺทสฺส หการโลปํ, สํสทฺเท จ นิคฺคหีตโลปํ กตฺวา สการคตสฺส สรสฺส ทีฆํ กตฺวา ยกาเร ปเร สรโลปํ กตฺวา ตโต ถฺยการสญฺโญคสฺส จฺฉยุคํ กตฺวา วิสภาคสญฺโญเค เอโก เอกสฺส สภาคตฺตมาปชฺชติฯ เตน ‘‘สากจฺฉติ ตจฺฉ’’นฺติ รูปานิ สิชฺฌนฺติฯ ตถา หิ ‘‘อญฺญมญฺญํ สากจฺฉิํสุฯ กาเลน ธมฺมสากจฺฉาฯ ภูตํ ตจฺฉํฯ

ยถาตถิยํ วิทิตฺวาปิ ธมฺมํ, สมฺมา โส โลเก ปริพฺพเชยฺยา’’ติ สวิกปานิ ปโยคานิ ทิสฺสนฺติฯ ‘‘นชฺชา’’ติอาทีสุปิ ‘‘นทิยา’’ติอาทีนิ ปทรูปานิ ปติฏฺฐเปตฺวา วณฺณสนฺธิวเสน ยกาเร ปเร โลปวิธิ ลพฺภติเยวฯ วิวิโธ หิ สาสนานุกูโล รูปนิปฺผาทนุปาโย, อุปริ จ เอเตสํ สาธนตฺถํ ‘‘สรโลโป ยมนราทีสู’’ติอาทีนิ ลกฺขณานิ ภวิสฺสนฺติฯ ตตฺถ –

‘‘ทชฺชา ทชฺชุ’’นฺติอาทีนิ, สตฺตมีนํ วเสน เม;

วุตฺตานิ โยคิราชสฺส, สาสนตฺถํ มเหสิโนฯ

อตฺริทํ วตฺตพฺพํ, กิญฺจาปิ อฏฺฐกถาจริเยหิ ‘‘มาตรํ เตน โทเสน, ทชฺชาหํ ทกรกฺขิโน’’ติ เอตฺถ ทชฺชนฺติ ปทสฺส ‘‘ทมฺมี’’ติ วตฺตมานาวเสน วิวรณํ กตํ, ตถาปิ สตฺตมีปโยโคเยวฯ อาจริยา หิ ‘‘สตฺตมีปโยโค อย’’นฺติ ชานนฺตาปิ ‘‘กทาจิ อญฺเญ ปริกปฺปตฺถมฺปิ คณฺเหยฺยุ’’นฺติ อาสงฺกาย เอวํ วิวรณมกํสุฯ ตถา กิญฺจาปิ เตหิ ‘‘อนาปราธกมฺมนฺตํ, น ทชฺชํ ทกรกฺขิโน’’ติ เอตฺถ น ทชฺชนฺติ ปทสฺส ‘‘นาหํ ทกรกฺขสฺส ทสฺสามี’’ติ ภวิสฺสนฺตีวเสน วิวรณํ กตํ, ตถาปิ สตฺตมีปโยโคเยว, อนาคตํ ปน ปฏิจฺจ วตฺตพฺพตฺถตฺตา เอวํ วิวรณํ กตํฯ ‘‘เนว ทชฺชํ มโหสธ’’นฺติ เอตฺถ ปน ‘‘น ตฺเวว ทเทยฺย’’นฺติ สตฺตมีปโยควเสเนว วิวรณํ กตนฺติฯ เอวํ ทชฺชํปทสฺส วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพฯ

อิทานิ ปโรกฺขาทิวเสน ปทกฺกโม กถิยติฯ ‘‘ทท, ททูฯ ททู’’ติ จ อิทํ ‘‘นารโท อิติ นาเมน, กสฺสโป อิติ มํ วิทู’’ติอาทีสุ วิทูสทฺเทน สมํฯ ทเท, ททิตฺถ, ททํ, ททิมฺหฯ ททิตฺถ, ททิเรฯ ททิตฺโถ, ททิวฺโหฯ

เอตฺถ จ ททิตฺโถติ อิทํ ‘‘สญฺชคฺฆิตฺโถ มยา สหฯ มา กิสิตฺโถ มยา วินาฯ

มา นํ กลเล อกฺกมิตฺโถ’’ติอาทีสุ ‘‘สญฺชคฺฆิตฺโถ’’ติอาทีหิ สมํฯ อิมินา นเยน สพฺพตฺถ ลพฺภมานวเสน สทิสตา อุปปริกฺขิตพฺพาฯ ททํ, ททิมฺเหฯ ปโรกฺขาสหิภรูปานิฯ

อททา, อททูฯ อทเท, อททตฺถฯ อททํ, อททมฺหฯ อททตฺถ, อททตฺถุํฯ อททเส, อททวฺหํฯ อททิํ อททมฺหเสฯ อิติ อนการปุพฺพมฺปิ รูปํ คเหตพฺพํ ‘‘เยสํ โน น ททมฺหเส’’ติ ทสฺสนโตฯ หิยฺยตฺตนีสหิตรูปานิฯ

อททิ, อททุํ, อททิํสุฯ อทโท, อททิตฺถฯ อททิํ, อททิมฺหาฯ อททา, อททูฯ อททเส, อททิวฺหํฯ อททํ, อททิมฺเหฯ อชฺชตนีสหิตรูปานิฯ

‘‘ททิสฺสติ, ททิสฺสนฺติ’’ อิจฺจาทิ สพฺพํ เนยฺยํฯ ภวิสฺสนฺตีสหิตรูปานิฯ

‘‘อททิสา, ททิสฺสา, อททิสฺสํสุ, ททิสฺสํสุ’’ อิจฺจาทิ จ สพฺพํ เนยฺยํฯ กาลาติปตฺติสหิตรูปานิฯ

อปรานิปิ วตฺตมานาทิสหิตรูปานิ ภวนฺติฯ เทติ, เทนฺติฯ เทสิ, เทถฯ เทมิ, ทมฺมิ, เทม, ทมฺมฯ เทตุ, เทนฺตุฯ เทหิ, เทถฯ เทมิ, ทมฺมิ, เทม, ทมฺมฯ อตฺตโนปทานิ อปฺปสิทฺธานิฯ สตฺตมีนโย จ ปโรกฺขานโย จ อปฺปสิทฺโธฯ หิยุตฺตนีนโย ปน อชฺชตนีนโย จ โกจิ โกจิ ปสิทฺโธ ปาฬิยํ อาคตตฺตา, สกฺกา จ ‘‘อทา, อทู, อโท, อท’’นฺติอาทินา โยเชตุํฯ ตถา หิ นโย ทิสฺสติฯ อทา ทานํ ปุรินฺทโทฯ วรญฺเจเม อโท สกฺกฯ พฺราหฺมณานํ อทํ คชํฯ อทาสิเมฯ อทํสุ เต มโมกาสํฯ อทาสิํ พฺราหฺมเณ ตทาติฯ ‘‘ทสฺสติ, ทสฺสนฺติ’’ อิจฺจาทิ สพฺพํ เนยฺยํฯ ‘‘อทสฺสา, ทสฺสา, อทสฺสํสุ, ทสฺสํสุ, ทสฺสิํสุ’’ อิจฺจาทิ จ สพฺพํ เนยฺยํฯ

ตถา อาททาติ, อาททนฺติฯ อาททาสิ, อาททาถฯ อาททามิ, อาททามฯ กจฺจายนมเต ‘‘อาทตฺเต’’ติ อตฺตโนปทํ วุตฺตํฯ เอวํ ‘‘อาททาตุ, อาทเทยฺย’’ อิจฺจาทิ สพฺพํ เนยฺยํฯ อาเทตุ อาเทยฺย อิจฺจาทิ ยถารหํ โยเชตพฺพํฯ เอวเมว จ ‘‘ทาเปติ, อาทาเปตี’’ติอาทีนิปิ ยถารหํ โยเชตพฺพานิฯ

ทากุจฺฉิเต คมเนฯ ทาติฯ สุทฺทาติฯ สุทฺโท, สุทฺทีฯ ตตฺถ สุทฺโทติ สุทฺทาตีติ สุทฺโท, ปรโปถนาทิลุทฺทาจารกมฺมุนา ทารุกมฺมาทิขุทฺทาจารกมฺมุนา จ ลหุํ ลหุํ กุจฺฉิตํ คจฺฉตีติ อตฺโถฯ ตถา หิ สุ อิติ สีฆตฺเถ นิปาโต, ทา อิติ ครหตฺโถ ธาตุ กุจฺฉิตคติวาจกตฺตาฯ สุทฺทสฺส ภริยา สุทฺทีฯ

ทุ คติยํฯ ทวติฯ ทุโมฯ เอตฺถ จ ทวติ คจฺฉติ มูลกฺขนฺธสาขาวิฏปปตฺตปลฺลวปุปฺผผเลหิ วุทฺธิํ วิรูฬฺหิํ เวปุลฺลํ ปาปุณาตีติ ทุโมฯ

เทโสธเนฯ โสธนํ ปริโยทาปนํฯ ทายติฯ ทายนํฯ ยถา คายติ, คายนํฯ ทายิตุํ, ทายิตฺวา, ธาตาวยวสฺเสการสฺส อายาเทโสฯ ‘‘ทาตุํ, ทตฺวา’’ อิจฺจปิ รูปานิฯ

ตตฺร ทาตุนฺติ โสเธตุํฯ ทตฺวาติ โสเธตฺวาติ อตฺโถ คเหตพฺโพฯ ตถา หิ ‘‘พาโล อพฺยตฺโต นปฺปฏิพโล อนุยุญฺชิยมาโน อนุโยคํ ทาตุ’’นฺติ เอตฺถ ทาตุนฺติ ปทสฺส โสเธตุนฺติ อตฺโถฯ เกจิ ‘‘ทานตฺถ’’นฺติ อตฺถํ วทนฺติ, ตํ น ยุตฺตํฯ น หิ โย ปเรหิ อนุยุญฺชิยติ, โส อนุโยคํ เทติ นามาติฯ ตสฺมา ‘‘อาจริยสฺส อนุโยคํ ทตฺวา พาราณสิํ ปจฺจาคจฺฉี’’ติอาทีสุปิ อนุโยคํ ทตฺวาติ อนุโยคํ โสเธตฺวาติ อตฺโถเยว คเหตพฺโพฯ

ตถา หิ ปุพฺพาจริเยหิ ‘‘อนุโยคทาปนตฺถ’’นฺติ เอตสฺมิํ ปเทเส เอโสเยวตฺโถ วิภาวิโตฯ กถํ? อนุโยคทาปนตฺถนฺติ อนุโยคํ โสธาเปตุํฯ วิมทฺทกฺขมญฺหิ สีหนาทํ นทนฺโต อตฺถโต อนุโยคํ โสเธติ นาม, อนุยุญฺชนฺโต จ นํ โสธาเปติ นามาติฯ อิทมฺปิ จ เตหิ วุตฺตํฯ ทาตุนฺติ โสเธตุํฯ เกจิ ‘‘ทานตฺถ’’นฺติ อตฺถํ วทนฺติ, ตํ น ยุตฺตํฯ น หิ โย สีหนาทํ นทติ, โส เอว ตตฺถ อนุโยคํ เทตีติฯ สมนฺตปฏฺฐานมหาปกรณ สํวณฺณนายมฺปิ ปุพฺพาจริเยหิ ‘‘ทานํ ทตฺวาติ ตํ เจตนํ ปริโยทาเปตฺวา’’ติ โสธนตฺโถ วุตฺโตฯ ทุลฺลภา อยํ นีติ สาธุกํ จิตฺเต ฐเปตพฺพาฯ

เท ปาลเนฯ ทียติฯ ทานํ, อุทฺทานํ ทายิตุํ, ทายิตฺวาฯ ตตฺถ ทานนฺติ ทุคฺคติโต ทายติ รกฺขตีติ ทานํ, ทานเจตนาฯ อุทฺทานนฺติ วุตฺตสฺส อตฺถสฺส วกฺขมานสฺส วา วิปฺปกิณฺณภาเวน นสฺสิตุํ อทตฺวา อุทฺธํ ทานํ รกฺขณํ อุทฺทานํ, สงฺคหวจนนฺติ อตฺโถฯ อถ วา อุทฺทานนฺติ ปจฺฉุทฺทานาทิกํ อุทฺทานํฯ

ขาท ภกฺขเนฯ ขาทติฯ ขาทิกา, ขาทนํ, อญฺญมญฺญขาทิกาฯ ปุพฺพผลขาทิกา, ขชฺชํ, ขาทนียํ, ขนฺธาฯ

ตตฺถ ขชฺชนฺติ ปูโวฯ ขาทนียนฺติ ปูวผลาผลาทิฯ ‘‘ขาทนียํ วา โภชนียํ วา’’ติ วิสุํ โภชนียสฺส วจนโต ขาทนํ นาม ขชฺชสฺส วา ขาทนียสฺส วา ภกฺขนํฯ อปิจ หิํสาปิ ‘‘ขาทน’’นฺติ วุจฺจติฯ ชาติชราพฺยาธิทุกฺขาทีหิ ขชฺชนฺตีติ ขนฺธา, รูปเวทนาสญฺญาสงฺขารวิญฺญาณานิฯ ‘‘จีวรานิ นสฺสนฺติปิ ฑยฺหนฺติปิ อุนฺทูเรหิปิ ขชฺชนฺตี’’ติ เอตฺถ วิย ขชฺชนฺติ สทฺโท กมฺมตฺโถฯ

พท เถริเยฯ ถิรภาโว เถริยํ, ยถา ทกฺขิยํฯ พทติฯ พทรี, พทรํฯ อตฺริทํ วุจฺจติ –

กกฺกนฺธุ พทรี โกลี, โกลํ กุลวมิจฺจปิ;

เตนิลํ พทรญฺจาติ, นามํ รุกฺขสฺส โกลิยาติฯ

ขท ธิติหิํสาสุ จฯ เถริยาเปกฺขาย จกาโรฯ ขทติฯ ขทิโรฯ

คท วิยตฺติยํ วาจายํฯ คทติฯ อาคทนํ, ตโถ อาคโท เอตสฺสาติ ตถาคโตฯ สุฏฺฐุ คทตีติ สุคโทฯ

รท วิเลขเนฯ รทติฯ รทโน, รโท, ทาฐารโทฯ อตฺร รทโนติ ทนฺโตฯ

นท อพฺยตฺตสทฺเทฯ สีโห นทติ, ปณทติฯ นาโท, นทีฯ ปพฺพเตสุ วนาทีสุ นทตีติ นทีฯ นท อิ อิติ ธาตุทฺวยวเสน ปน ‘‘นทนฺตี คจฺฉตีติ นที’’ติปิ นิพฺพจนํ วทนฺติฯ

เกเจตฺถ วเทยฺยุํ ยา ปเนสา ‘‘นท อพฺยตฺตสทฺเท’ติ ธาตุ ตุมฺเหหิ วุตฺตา, สา กิํนิจฺจมพฺยตฺตสทฺเทเยว วตฺตติ, อุทาหุ กตฺถจิ วิยตฺติยมฺปิ วาจายํ วตฺตตี’’ติ? นิจฺจมพฺยตฺตสทฺเทเยว วตฺตตีติฯ

ยชฺเชวํ ‘‘สีโห นทตี’’ติอาทีสุ ติรจฺฉานคตาทิสทฺทภาเวน อวิภาวิตตฺถตาย นทสทฺโท อพฺยตฺตสทฺโท โหตุ, ‘‘สีโห วิย อยํ ปุริโส นทตี’’ติอาทีสุ ปน มนุสฺสภาสาปิ อพฺยตฺตสทฺโท สิยาติ? ตนฺน วิยตฺตาปิ สมานา มนุสฺสภาสา สีโห วิยาติ เอวํ สมุเปกฺขาวเสน สีหปทตฺถสฺสาเปกฺขนโต นทสทฺเทน นิทฺทิสิยติ , น ปุริสาเปกฺขนวเสนฯ ยถา หิ วลาหกูปมาวเสน กถิตํ, ‘‘กถญฺจ ปุคฺคโล คชฺชิตา จ วสฺสิตา จ โหตี’’ติ ปาฬิยํ คชฺชนํ วสฺสนญฺจ ปุคฺคเล อลพฺภมานมฺปิ วลาหกสฺส คชฺชนวสฺสนสทิสตาย ภาสนกรณกฺริยายูปลพฺภนโต วตฺตพฺพเมว โหติ, เอวเมว นิพฺภยภาเวน สีหนาทสทิสิยา วาจาย นิจฺฉรณโต สีโห วิย นทตีติ อวิภาวิตตฺถวนฺเตน นทสทฺเทน มนุสฺสภาสาปิ นิทฺทิสิตพฺพา โหติฯ

เอตฺถ จ อมฺพผลูปมาทโยปิ อาหริตฺวา ทสฺเสตพฺพาฯ น หิ ปกฺกามกตาทีนิ ปุคฺคเลสุ วิชฺชนฺติ, อถ โข อมฺพผลาทีสุ เอว วิชฺชนฺติ, เอวํ สนฺเตปิ ภควตา อญฺเญนากาเรน สทิสตฺตํ วิภาเวตุํ อมฺพผลูปมาทโย วุตฺตา, เอวเมว นทสทฺโท อพฺยตฺตสทฺทภาเวน ติรจฺฉานคตสทฺทาทีสุ เอว วตฺตพฺโพปิ อตฺถนฺตรวิภาวนตฺถํ ‘‘สีโห วิย นทตี’’ติอาทีสุ มนุสฺสภาสายมฺปิ รูฬฺหิยา วุตฺโต, น สภาวโตฯ ตถา หิ สภาวโต นทสทฺเทนปิ วสฺสิตสทฺทาทีหิปิ มนุสฺสภาสา นิทฺทิสิตพฺพา น โหตีติฯ ยทิ เอวํ –

‘‘สุวิชานํ สิงฺคาลานํ, สกุณานญฺจ วสฺสิตํ;

มนุสฺสวสฺสิตํ ราช, ทุพฺพิชานตรํ ตโต’’ติ

เอตฺถ กสฺมา วสฺสิตสทฺเทน มนุสฺสภาสา นิทฺทิสิยตีติ? สจฺจํ มนุสฺสภาสาปิ วสฺสิตสทฺเทน นิทฺทิฏฺฐา ทิสฺสติ, เอวํ สนฺเตปิ สา ‘‘สุวิชานํ สิงฺคาลานํ, สกุณานญฺจ วสฺสิต’’นฺติ วสฺสิตสทฺทวเสน ปโยคสฺส วจนโต ตทนุรูปํ นิทฺทิสิตุํ อรหตีติ มนฺตฺวา วสฺสิตสทฺทสทิสี นิทฺทิฏฺฐาฯ

น หิ ‘‘มนุสฺโส วสฺสตี’’ติอาทินา วิสุํ ปโยคา ทิสฺสนฺติ, ‘‘สกุโณ วสฺสติ, กูชตี’’ติอาทินา ปน ปโยคา ทิสฺสนฺติ, ตสฺมา ‘‘สงฺคามํ โอตริตฺวาน, สีหนาทํ นทิ กุโส’’ติอาทีสุ วิย ยถารหํ อตฺโถ คเหตพฺโพฯ เอวํ นทธาตุ สภาวโต อพฺยตฺตสทฺเทเยว โหติ, น วิยตฺติยํ วาจายนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

อทฺท คติยํ ยาจเน จฯ อทฺทติฯ

นทฺท คทฺท สทฺเทฯ นทฺทติฯ คทฺทติฯ

ตทฺท หิํสายํฯ ตทฺทติฯ

กทฺท กุจฺฉิเต สทฺเทฯ กทฺทติฯ กทฺทโมฯ

ขทฺท ทํสเนฯ ทํสนมิห ทนฺตสุกตกตฺติกา กฺริยา อภิธียเตฯ สภาวตฺตา ธาตุยา สาธนปฺปโยคสมวายีฯ ขทฺทติฯ

อทิ พนฺธเนฯ อนฺทติฯ อนฺทุฯ อนฺทุสทฺโทปเนตฺถ อิตฺถิลิงฺโค คเหตพฺโพ ปาฬิยํ อิตฺถิลิงฺคปฺปโยคทสฺสนโต ‘‘เสยฺยถาปิ วาเสฏฺฐ อยํ อจิรวตี นที ปูรา อุทกสฺส สมติตฺติกา กากเปยฺยา, อถ ปุริโส อาคจฺเฉยฺย ปารตฺถิโก ปารคเวสี ปารคามี ปารํ ตริตุกาโม, โส โอริมตีเร ทฬฺหาย อนฺทุยา ปจฺฉาพาหํ คาฬฺหพนฺธนพนฺโธ’’ติฯ ตตฺร อนฺทูติ ยํ กิญฺจิ พนฺธนํ วาฯ ‘‘ยถา อนฺทุฆเร ปุริโส’’ติ หิ วุตฺตํฯ พนฺธนวิเสโส วา, ‘‘อนฺทุพนฺธนาทีนิ ฉินฺทิตฺวา ปลายิํสู’’ติ หิ วุตฺตํฯ อปิจ อนฺทนฏฺเฐน พนฺธนฏฺเฐน อนฺทุ วิยาติปิ อนฺทุ, ปญฺจ กามคุณาฯ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา ‘‘อิเม โข วาเสฏฺฐ ปญฺจ กามคุณา อริยสฺส วินเย อนฺทูติปิ พนฺธนนฺติปิ วุจฺจนฺตี’’ติฯ นิคฺคหีตาคมวเสนายํ ธาตุ วุตฺตาฯ กตฺถจิ ปน วิคตนิคฺคหีตาคโมปิ โหติ, ตํ ยถา? ‘‘อวิชฺชา ภิกฺขเว ปุพฺพงฺคมา อกุสลานํ ธมฺมานํ สมาปตฺติยา อนฺวเทว อหิริก’’นฺติ ปาฬิฯ เอตฺถ อนุอนฺทติ อนุพนฺธตีติ อนฺวทิฯ

อนฺวทิ เอว อนฺวเทวาติ กิตวิคฺคโห สนฺธิวิคฺคโห จ เวทิตพฺโพฯ ตถา หิ อฏฺฐกถายํ ‘‘อนฺวเทวาติ อนุพนฺธมานเมวา’’ติ วุตฺตํ, ตํ อวิชฺชมหิริกํ อนุพนฺธมานเมว โหตีติ อตฺโถฯ

อิทิ ปรมิสฺสริเย อินฺทติฯ อินฺทนํ, อินฺโทฯ

เอตฺถ อินฺโทติ อธิปติภูโต โย โกจิฯ โส หิ อินฺทติ ปเรสุ อิสฺสริยํ ปาปุณาตีติ อินฺโทติ วุจฺจติฯ อปิจ อินฺโทติ สกฺโกฯ สกฺกสฺส หิ อเนกานิ นามานิ –

สกฺโก ปุรินฺทโท อินฺโท, วตฺรภู ปากสาสโน;

สหสฺสเนตฺโต มฆวา, เทวราชา สุชมฺปติฯ

สหสฺสกฺโข ทสสต-โลจโน วชิราวุโธ;

หูตปติ มหินฺโท จ, โกสิโย เทวกุญฺชโรฯ

สุราธิโป สุรนาโถ, วาสโว ติทิวาธิภู;

ชมฺพาริ เจว วชิร-หตฺโถ อสุรสาสโน;

คนฺธราชา เทวินฺโท, สุรินฺโท อสุราภิภูติฯ

เอวํ อเนกานิ นามานิฯ เอโกปิ หิ อตฺโถ อเนกสทฺทปฺปวตฺตินิมิตฺตตาย อเนกนาโมฯ เตนาห ภควา –

สกฺโก มหาลิ เทวานมินฺโท ปุพฺเพ มนุสฺสภูโต สมาโน มโฆ นาม มาณโว อโหสิ, ตสฺมา ‘‘มฆวา’’ติ วุจฺจติฯ สกฺโก มหาลิ เทวานมินฺโท ปุพฺเพ มนุสฺสภูโต สมาโน ปุเร ทานํ อทาสิ, ตสฺมา ‘‘ปุรินฺทโท’’ติ วุจฺจติฯ สกฺโก มหาลิ เทวานมินฺโท ปุพฺเพ มนุสฺสภูโต สมาโน สกฺกจฺจํ ทานํ อทาสิ, ตสฺมา ‘‘สกฺโก’’ติ วุจฺจติฯ สกฺโก มหาลิ เทวานมินฺโท ปุพฺเพ มนุสฺสภูโต สมาโน อาวาสํ อทาสิ, ตสฺมา ‘‘วาสโว’’ติ วุจฺจติฯ

สกฺโก มหาลิ เทวานมินฺโท สหสฺสํ อตฺถานํ มุหุตฺเตน จินฺเตติ, ตสฺมา ‘‘สหสฺสกฺโข’’ติ วุจฺจติฯ สกฺกสฺส มหาลิ เทวานมินฺทสฺส สุชา นาม อสุรกญฺญา ปชาปติ, ตสฺมา ‘‘สุชมฺปตี’’ติ วุจฺจติฯ สกฺโก มหาลิ เทวานมินฺโท เทวานํ ตาวติํสานํ อิสฺสริยาธิปจฺจํ รชฺชํ กาเรติ, ตสฺมา ‘‘เทวานมินฺโท’’ติ วุจฺจตีติฯ

เอวเมกสฺสาปิ อตฺถสฺส อเนกานิ สทฺทปฺปวตฺตินิมิตฺตานิ ทิสฺสนฺติฯ

ตถา หิ เยน ปวตฺตินิมิตฺเตน ตาวติํสาธิปติมฺหิ อินฺทสทฺโท ปวตฺโต, น เตน ตตฺถ สกฺกาทิสทฺทา ปวตฺตา, อถ โข อญฺเญนฯ ตถา เยน สมฺมาทิฏฺฐิยํ ปญฺญาสทฺโท ปวตฺโต, น เตน ตตฺถ วิชฺชาทิสทฺทาฯ เยน สมฺปยุตฺตธมฺมานํ ปุพฺพงฺคมภาเวน อุปฺปนฺนธมฺมสฺมิํ จิตฺตสทฺโท ปวตฺโต, น เตน ตตฺถ วิญฺญาณาทิสทฺทาฯ น หิ วินา เกนจิ ปวตฺตินิมิตฺเตน สทฺโท ปวตฺตตีติฯ เอโกปิ อตฺโถ สมฺมุตฺยตฺโถ จ ปรมตฺโถ จ อเนกสทฺทปฺปวฺตฺตินิมิตฺตตาย อเนกนาโมติ ทฏฺฐพฺพํฯ

เอตฺถ สิยา ‘‘นามานีติ วทถ, กิํ นามํ นามา’’ติฯ วุจฺจเต – อีทิเส ฐาเน อตฺเถสุ สทฺทปฺปวตฺตินิมิตฺตํ ‘‘นาม’’นฺติ คหิตํ, ยํ ‘‘ลิงฺค’’นฺติปิ วุจฺจติฯ ตถา หิ ‘‘นาม’’นฺติ จ ‘‘ลิงฺค’’นฺติ จ สทฺโทปิ วุจฺจติ, ‘‘อญฺญํ โสภนํ นามํ ปริเยสิสฺสามิฯ ลิงฺคญฺจ นิปฺปชฺชเต’’ติอาทีสุ วิยฯ อสภาวธมฺมภูตํ นามปญฺญตฺติสงฺขาตํ อตฺเถสุ สทฺทปฺปวตฺตินิมิตฺตมฺปิ วุจฺจติ ‘‘นามโคตฺตํ น ชีรติฯ สตลิงฺโค’’ติอาทีสุ วิยฯ อิติ นามสทฺเทนปิ ลิงฺคสทฺเทนปิ สทฺทปฺปวตฺตินิมิตฺตสฺส กถนํ ทฏฺฐพฺพํฯ สทฺทปฺปวตฺตินิมิตฺตญฺจ นาม โลกสงฺเกตสิทฺโธ ตํตํวจนตฺถนิยโต สามญฺญาการวิเสโสติ คเหตพฺพํฯ

โส เอวํภูโตเยว สามญฺญาการวิเสโส นาม ปญฺญตฺตีติ ปุพฺพาจริยา วทนฺติ ฯ โส หิ ตสฺมิํ ตสฺมิํ อตฺเถ สทฺทํ นาเมติ ตสฺส ตสฺส อตฺถสฺส นามสญฺญํ กโรตีติ นามํ, ปกาเรหิ ญาปนโต ปญฺญตฺติ จฯ สวิญฺญตฺติวิการสฺส ปน สทฺทสฺส สมฺมุติปรมตฺถสจฺจานํ ปกาเรหิ ญาปนโต ปญฺญตฺติภาเว วตฺตพฺพเมว นตฺถิฯ สทฺทสฺเสว หิ เอกนฺเตน ปญฺญตฺติภาโว อิจฺฉิตพฺโพ ‘‘นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา ปริตฺตารมฺมณา’’ติ จ ‘‘นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา’’ติ จ ‘‘นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา พหิทฺธารมฺมณา’’ติ จ ปาฬิทสฺสนโตฯ อิธ ปน สทฺทปฺปวตฺตินิมิตฺตาธิการตฺตา นามวเสน อตฺโถ ปกาสิโตฯ เอวํ อเนกวิธสฺส สามญฺญาการวิเสโสติ ปุพฺพาจริเยหิ คหิตสฺส นามปญฺญตฺติสงฺขาตสฺส สทฺทปฺปวตฺตินิมิตฺตสฺส วเสน เอโกปิ เญยฺยตฺโถ อเนกลิงฺโคติ คเหตพฺโพฯ เตนาห อายสฺมา สุเหมนฺโต ปภินฺนปฏิสมฺภิโท –

‘‘สตลิงฺคสฺส อตฺถสฺส, สตลกฺขณธาริโน;

เอกงฺคทสฺสี ทุมฺเมโธ, สตทสฺสีว ปณฺฑิโต’’ติฯ

เอวํ สพฺพาภิธาเนสุปิ อิมินา นเยน ยถารหํ อตฺโถ วิภาเวตพฺโพ นยญฺญูหิฯ

วิทิ อวยเวฯ วินฺทติฯ ยทิ อภิธานมตฺถิ, ‘‘วินฺโท’’ติ ทิสฺสติฯ ยถา กณฺฑติฯ กณฺโฑฯ

ขิทิ อวยเวติ จนฺทวิทุโน วทนฺติฯ เตสํ มเต ‘‘ขินฺทตี’’ติ รูปํฯ

นิทิ กุจฺฉายํฯ กุจฺฉาสทฺโท ครหตฺโถฯ นินฺทติฯ นินฺทาฯ

โปราณเมตํ อตุล, เนตํ อชฺชตนามิว;

นินฺทนฺติ ตุณฺหิมาสีนํ, นินฺทนฺติ พหุภาณินํ;

มิตภาณิมฺปิ นินฺทนฺติ, นตฺถิ โลเก อนินฺทิโตฯ

อวณฺโณ อคุโณ นินฺทา, ครหา อยโสปิ จ;

อสิโลโก อกิตฺติ จ, อสิลาฆา จ อตฺถุติฯ

นนฺท สมิทฺธิยํฯ อกมฺมิกา ธาตุฯ นนฺทติ ปุตฺเตหิ ปุตฺติมาฯ นนฺทาย นุน มรเณนฯ นนฺทสิ สิริวาหนฯ นนฺทนํ วนํฯ อภิสทฺทโยเค ปนายํ สกมฺมโกปิฯ อภินนฺทนฺติ อาคตํ นาภินนฺทนฺติ มรณํฯ

สิรีว รูปินิํ ทิสฺวา, นนฺทิตํ อาสิ ตํ กุลํ;

เตน นนฺทาติ เม นามํ, สุนฺทรํ ปวรํ อหุฯ

รมฺมํ เวฬุวนํ เยน, น ทิฏฺฐํ สุคตาลยํ;

น เตน นนฺทนํ ทิฏฺฐํ, อิติ มญฺเญ มเหสยํฯ

เยน เวฬุวนํ ทิฏฺฐํ, นรนนฺทนนนฺทนํ;

สุทิฏฺฐํ นนฺทนํ เตน, อมรินฺทสุนนฺทนํฯ

จทิ หิลาทเน ทิตฺติยญฺจฯ หิลาทนํ สุขนํฯ ทิตฺติ โสภาฯ จนฺทติฯ จนฺทโน, จนฺโทฯ

เอตฺถ จ จนฺทนสฺสปิ อเนกานิ นามานิ – จนฺทนํ, คนฺธสาโร, มลยโช, สุวณฺณจนฺทนํ, หริจนฺทนํ, รตฺตจนฺทนํ, โคสีตจนฺทนํฯ จนฺทยติ หิลาทยติ สีตคุณสมงฺคิตาย สตฺตานํ ปลิฬาหํ วูปสเมนฺตํ สุขํ อุปฺปาเทตีติ จนฺทนํฯ จนฺโทติ โสโม, โสปิ จนฺทยติ หิลาทยติ สีตคุณสมฺปตฺติยา อตฺตโน ปภาย สตฺตานํ ปริฬาหํ วูปสเมนฺโต สุขํ อุปฺปาเทตีติ จนฺโทติ วุจฺจติฯ อถ วา จนฺทติ ทิพฺพติ สิริยา วิโรจตีติ จนฺโทฯ อาคมฏฺฐกถาสุ ปน ‘‘ฉนฺทํ ชเนตีติ จนฺโท’’ติ วุตฺตํฯ ตสฺสาปิ อเนกานิ นามานิ –

จนฺโท นกฺขตฺตราชา จ, อินฺทุ โสโม นิสากโร;

จนฺทิมา มา นิสานาโถ, โอสธี โส นิสาปติฯ

อุฬุราชา สสงฺโก จ, หิมรํสิ สสีปิ จ;

ทฺวิชราชา สสธโร, ตาราปติ หิมํสุ จฯ

กุมุทพนฺธโว เจว, มิคงฺโก จ กลานิธิ;

สุธํ สุธิ ธูปิ ยูป-รสฺมิ เจว ขมากโร;

นกฺขตฺเตโส จ รชนี-กโร สุพฺภํสุ เอว จฯ

ตทิ เจตายํฯ ตนฺทติฯ ตนฺทีฯ

กทิ กลทิ อวฺหาเน โรทเน จฯ กนฺทติ, ปกฺกนฺทติฯ ปกฺกนฺทุํ, กนฺทนฺโต, กลนฺทโกฯ

กลิทิ ปริเทวเนฯ กลินฺทติฯ

โขท ปฏิฆาเตฯ โขทติฯ

ขนฺท คติโสสเนสุฯ ขนฺทติฯ ขนฺโทฯ ขนฺโท นาม เอโก เทโว, โย ‘‘กุมาโร สตฺติธโร’’ติ จ วุจฺจติฯ

ขุทิ อาปวเนฯ ขุนฺทติฯ

สิทิ สีติเยฯ สีติยํ สีติภาโวฯ สินฺทติฯ โสสินฺโท, โสตตฺโตฯ

วนฺท อภิวาทนถุตีสุฯ วนฺทติ, อภิวนฺทติฯ อภิวนฺทนา, วนฺทนํ, วนฺทโกฯ

เอตฺถ ปน วนฺทตีติ ปทสฺส นมสฺสติ โถเมติ วาติ อตฺโถฯ ตถา หิ สุตฺตนฺตฏีกากาโร ‘‘วนฺเทติ วนฺทามิ โถเมมิ วา’’ติ อาหฯ

ภทิ กลฺลาเณ โสขิเย จฯ กลฺลาณํ กลฺยาณํ, โสขิยํ สุขิโน ภาโว, สุขมิจฺเจวตฺโถฯ ภนฺทติฯ ภนฺทโก, ภทฺโท, ภทฺโรฯ

มทิ ถุติโมทมทสุปนคตีสุฯ มนฺทติฯ มนฺโทฯ

เอตฺถ ปน มนฺโทติ อญฺญาณีปิ พาลทารโกปิ วุจฺจติฯ ตตฺถ อญฺญาณี มนฺทติ อญฺญาณภาเวน อปฺปสํสิตพฺพมฺปิ ปุคฺคลํ โถเมตีติ มนฺโทฯ มนฺทติ อโมทิตพฺพฏฺฐาเนปิ โมทตีติ มนฺโทฯ มนฺทติ ทานสีลาทิปุญฺญกฺริยาสุ ปมชฺชตีติ มนฺโทฯ มนฺทติ อตฺตโน จ ปเรสญฺจ หิตาหิตํ อจินฺเตนฺโต ขาทนียโภชนียาทีหิ อตฺตโน กายํ สญฺชาตเมทํ กุรุมาโน สุปตีติ มนฺโทฯ มนฺทติ อยุตฺตํ ปเรสํ กฺริยํ ทิฏฺฐานุคติอาปชฺชเนน คจฺฉติ คณฺหาตีติ มนฺโทฯ อถ วา มนฺทติ ปุนปฺปุนํ ปฏิสนฺธิคฺคหณวเสน คพฺภํ คจฺฉตีติ มนฺโทฯ วุตฺตญฺหิ ภควตา ‘‘ปุนปฺปุนํ คพฺภมุเปติ มนฺโท’’ติฯ พาลทารโก ปน มนฺทติ ยุตฺตายุตฺตมชานนฺโต อุตฺตานเสยฺยํปริวตฺตนเสยฺยํ วา สุปตีติ มนฺโทฯ ตถา หิ –

‘‘โนนีตสุขุมาลํ มํ, ชาตปลฺลวโกมลํ;

มนฺทํ อุตฺตานสยนํ, ปิสาจภยตชฺชิตาฯ

ปาทมูเล มเหสิสฺส, สาเยสุํ ทีนมานสา;

อิทํ ททาม เต นาถ, สรณํ โหหิ นายกา’’ติ

วุตฺตํ, อิติ อุตฺตานสยนโต ปฏฺฐาย ยาว มนฺททสกํ, ตาว ‘‘มนฺโท’’ติ ‘‘ทารโก’’ติ ทฏฺฐพฺโพฯ อปฺปตฺถวาจโกปิ ปน มนฺทสทฺโท โหติ, โส ปาฏิปทิกตฺตา อิธ นาธิปฺเปโต, อถ วา มนฺทติ อปฺปภาเวน คจฺฉติ ปวตฺตตีติ นิปฺผนฺนปาฏิปทิกวเสนปิ คเหตพฺโพฯ

มุท หาเสฯ หสนํ หาโส ตุฏฺฐิฯ โมทติ, ปโมทติฯ สมฺโมทติฯ สมฺโมทโกฯ สมฺโมทมานา คจฺฉนฺติ มุทิตาฯ มุทาฯ

หท กรีโสสฺสคฺเคฯ กรีโสสฺสคฺโค นาม กรีสสฺส โอสฺสชฺชนํ วิสฺสชฺชนํฯ หทติฯ อุหทติฯ หทโนฯ

เอตฺถ จ ‘‘เยสํ โน สนฺถเต ทารกา อุหทนฺติปิ อุมฺมิหนฺติปี’’ติ อยํ ปาฬิ นิทสฺสนํ, ตตฺร อุหทนฺติปีติ วจฺจมฺปิ กโรนฺติฯ อุมฺมิหนฺติปีติ ปสฺสาวมฺปิ กโรนฺติฯ ปจฺฉิมปทสฺสตฺโถ มิห เสจเนติ ธาตุวเสน ทฏฺฐพฺโพฯ อยํ ปน จุราทิคเณปิ วตฺตติ ทฺวิคณิกตฺตาฯ อิมสฺมิญฺหิ ฐาเน ‘‘มุตฺเตติ โอหเทติ จา’’ติ จริยาปิฏกปาฬิปฺปเทโส นิทสฺสนํฯ ตตฺถ มุตฺเตตีติ ปสฺสาวํ กโรติฯ โอหเทตีติ กรีสํ วิสฺสชฺเชติฯ

อุท โมเท กีฬายญฺจฯ อุทติฯ อุทานํฯ อุทคฺโคฯ

ตตฺถ อุทานนฺติ เกนฏฺเฐน อุทานํ? อุทานนฏฺเฐนฯ กิมิทํ อุทานนํ นาม? ปีภิเวคสมุฏฺฐาปิโต อุทาหาโรฯ ยถา หิ ยํ เตลาทิ มินิตพฺพวตฺถุ มานํคเหตุํ น สกฺโกติ, วิสฺสนฺทิตฺวา คจฺฉติ, ตํ ‘‘อวเสโก’’ติ วุจฺจติฯ ยญฺจ ชลํ ตฬากํ คเหตุํ น สกฺโกติ, อชฺโฌตฺถริตฺวา คจฺฉติ, ตํ ‘‘โอโฆ’’ติ วุจฺจติ, เอวเมว ยํ ปีติเวคสมุฏฺฐาปิตํ วิตกฺกวิปฺผารํ หทยํ สนฺธาเรตุํ น สกฺโกติ, โส อธิโก หุตฺวา อนฺโต อสณฺฐหิตฺวา วจีทฺวาเรน นิกฺขมนฺโต ปฏิคฺคาหกนิรเปกฺโข อุทาหารวิเสโส ‘‘อุทาน’’นฺติ วุจฺจติฯ อุทคฺโคติ สญฺชาตโสมนสฺโสฯ

กุท ขุท คุท กีฬายเมวฯ โกทติฯ โขทติฯ โคทติฯ

สูท ปคฺฆรเณฯ สูทติฯ สุตฺตํฯ สูโทฯ รญฺโญ สูทา มหานเสฯ

เอตฺถ จ สุตฺตนฺติ สูทติ เธนุ วิย ขีรํ อตฺเถ ปคฺฆราเปตีติ สุตฺตํ, เตปิฏกํ พุทฺธวจนํฯ สกมฺมิกธาตุตฺตา ปน ‘‘ปคฺฆราเปตี’’ติ การิตวเสน อตฺโถ กเถตุํ ลพฺภติฯ ตถา หิ ‘‘กโรตี’’ติ ปทสฺส ‘‘นิปฺผาเทตี’’ติ อตฺโถ กเถตุํ ลพฺภติฯ สูโทติ ภตฺตกาโรฯ โย ‘‘อาฬาริโก, โอทนิโก, สูปกาโร, รสโก’’ติ จ วุจฺจติฯ สูทติ ‘‘เอวญฺเจวญฺจ กเต ขาทนียํ วา โภชนียํ วา สุคนฺธํ มนาปํ สุรสญฺจ ภวิสฺสตี’’ติ รนฺธนกฺริยาย สุกุสลตาย รสํ ปคฺฆราเปติ อภินิพฺพตฺเตตีติ สูโทฯ

รหท อพฺยตฺตสทฺเทฯ รหทติฯ รหโทฯ

หิลาทิ สุเข จฯ จกาโร ปุพฺพตฺถาเปกฺขโกฯ หิลาทติฯ หิลาทนํ, หิลาโท, เมตฺตาสหายกตสตฺตมหาหิลาโทฯ

สทฺท กุจฺฉิเต สทฺเทฯ สทฺทติฯ

มิท สฺเนเหฯ สฺเนโห นาม วสาสงฺขาโต สฺเนโห ปีติสฺเนโหติ ทุวิโธฯ อิธ ปน วสาสงฺขาโต สฺเนโห อธิปฺเปโต, เมทติ เมโทฯ

เอตฺถ จ เมทตีติ เมทสหิโต ภวติ อยํ ปุริโสติ อตฺโถฯ เมโท นาม ถูลสฺส สกลสรีรํ ผริตฺวา กิสสฺส ชงฺฆมํสาทีนิ นิสฺสาย ฐิโต ปตฺถินฺนสิเนโห, โส วณฺเณน หลิทฺทิวณฺโณ โหติฯ การิเต ‘‘เมเทติ เมทยตี’’ติ รูปานิฯ ตถา หิ ‘‘เต อิมํ กายํ พลํ คาเหนฺติ นาม พฺรูเหนฺติ นาม เมเทนฺติ นามา’’ติ ปาฬิ ทิสฺสติฯ ตตฺถ เมเทนฺตีติ สญฺชาตเมทํ กโรนฺตีติ อตฺโถฯ อิมิสฺสา ปน ธาตุยา ทิวาทิคณํ ปตฺตาย ปีติสิเนหตฺเถ ‘‘เมชฺชตี’’ติ สุทฺธกตฺตุรูปํ ภวติฯ

จุราทิคณํ ปน ปตฺตาย ‘‘เมเทติ เมทยตี’’ติ สุทฺธกตฺตุรูปานิ ภวนฺตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ

สิท โมจเนฯ สิทติฯ เสโทฯ

สนฺท ปสวเนฯ ปสวนํ สนฺทนํ อวิจฺเฉทปฺปวตฺติฯ สนฺทติ อุทกํฯ มหนฺโต ปุญฺญาภิสนฺโทฯ

เอตฺถ จ ปุญฺญาภิสนฺโทติ ปุญฺญปฺปวาโห, ปุญฺญนทีติปิ วตฺตุํ ยุชฺชติฯ

มทฺท มทฺทเนฯ มทฺทภิ, ปมทฺทติฯ มารเสนปฺปมทฺทโนฯ กณฺฏกํ มทฺทติฯ

กทิ เวลมฺเพฯ วิลมฺพภาโว เวลมฺโพฯ กนฺทติฯ

กท อวฺหาเน โรทเน จฯ กทติฯ

ขทิ อุชฺฌเนฯ ฉนฺทติฯ

สท สาทเนฯ สทติฯ อสฺสาโทฯ

สีท วิสรณคตฺยาวสาเนสุฯ วิสรณํ วิปฺผรณํฯ คตฺยาวสานํ คมนสฺส อวสานํ โอสานํ อภาวกรณํ, นิสีทนนฺติ อตฺโถฯ สีทติ, ลาพูนิ สีทนฺติฯ สํสีทติ, โอสีทติ, ปสีทติ, วิปฺปสีทติฯ ปสาโทฯ ปสนฺโนฯ วิปฺปสนฺโนฯ ปสาทโกฯ ปสาทิโตฯ ปาสาโทฯ โอสีทาปโกฯ กุสีโตฯ อาสีโนฯ นิสินฺโนฯ นิสินฺนโกฯ สนฺนิสีเวสุ ปกฺขิสุฯ นิสีทนํ, นิสินฺนํฯ นิสชฺชาฯ โคนิสาโท, อุปนิสาฯ สีเทติฯ สีทยติฯ สีทาเปติฯ สีทาปยติฯ ปสาเทติฯ นิสีทิตุํฯ นิสีทาเปตุํ, นิสาเทตุํ, นิสีทาเปติ, นิสีทาเปตฺวาฯ อุจฺฉงฺเค มํ นิสาเทตฺวา, ปิตา อตฺถานุสาสติฯ นิสีทิตฺวาติปิ ปาโฐฯ นิสีทิตฺวาฯ นิสีทิตฺวานฯ

นิสีทิตุน ฯ นิสีทิยฯ นิสีทิยานฯ สํสีทิตฺวาฯ อวสีทิตฺวาฯ โอสีทิตฺวาฯ

ตตฺถ กุสีโตติ วีริเยนาธิคนฺตพฺพสฺส อตฺถสฺส อลาภโต กุจฺฉิเตนากาเรน สีทตีติ กุสีโตฯ อถ วา สยมฺปิ กุจฺฉิเตนากาเรน สีทติ อญฺเญปิ สีทาเปติ ตํ นิสฺสาย อญฺเญสํ สีทนสฺส สมฺภวโตติ กุสีโตฯ ตถา หิ วุตฺตํ –

‘‘ปริตฺตํ กฏฺฐมารูยฺห, ยถา สีเท มหณฺณเว;

เอวํ กุสีตมาคมฺม, สาธชีวีปิ สีทตี’’ติ;

กุสีโตติ เจตฺถ ทสฺส ตตฺตํ ‘‘สุคโต’’ติ เอตฺถ วิย ‘‘สตสฺมีติ โหตี’’ติ เอตฺถ วิย จฯ ตถา หิ สีทตีติ สตํ, อนิจฺจสฺเสตํ อธิวจนํฯ อิมินา อุจฺเฉททิฏฺฐิ วุตฺตาฯ สตอิติ เจตฺถ อวิภตฺติโก นิทฺเทโสฯ สนฺนิสีเวสูติ ปริสฺสมวิโนทนตฺถํ สพฺพโส นิสีทนฺเตสุ, วิสฺสมมาเนสูติ อตฺโถ, ทการสฺส วการํ กตฺวา นิทฺเทโสฯ นิสีทนนฺติ นิสีทนกฺริยาฯ มญฺจปีฐาทิกํ วา อาสนํฯ ตญฺหิ นิสีทนฺติ เอตฺถาติ นิสีทนนฺติ วุจฺจติฯ นิสินฺนนฺติ นิสีทนกฺริยา เอวฯ เอตฺถ ปน ‘‘คเต ฐิเต นิสินฺเน สุตฺเต ชาคริเต ภาสิเต ตุณฺหีภาเว สมฺปชานการี โหติฯ มาตุคาเมน สทฺธิํ รโห มญฺเญ ตยา นิสินฺนนฺติ กุกฺกุจฺจํ อุปทหตีติอาทีสุ จสฺส ปโยโค เวทิตพฺโพฯ เอตฺถ หิ คมนํ คภํ, ฐานํ ฐิตํ, นิสีทนํ นิสนฺนํ, สุปนํ สุตฺตํ, ชาครณํ ชาคริตํ, ภาสนํ ภาสิตนฺติ วุจฺจติฯ นิสชฺชาติ นิสีทนาฯ โคนิสาโทติ โคนิสชฺชนาฯ อุปนิสาติ อุปนิสีทติ ผลํ เอตฺถาติ อุปนิสา, การณํฯ นิสาเทตุนฺติ นิสีทาเปตุํฯ นิสาเทตฺวาติ นิสีทาเปตฺวาฯ

ภาเว นปุํสโก เญยฺโย, นิสินฺนนฺติ รโว ปน;

วาจฺจลิงฺโค ติลิงฺโค โส, คตาทีสุปฺยยํ นโยฯ

จท ยาจเนฯ ยาจนํ อชฺเฌสนํฯ จทติฯ

มิท เมท เมธาหิํสาสุฯ มิทติฯ เมทติฯ

นิท เนท กุจฺฉาสนฺนิกริเสสุฯ กุจฺฉา ครหาฯ สนฺนิกริสํ โวหารวิเสโสฯ นิทติฯ เนทติฯ

พุนฺทิ นิสาเนฯ นิสานํ เตชนํ ติกฺขตาฯ พุนฺทติฯ โพนฺทิฯ

เอตฺถ จ โพนฺทีติ สรีรํฯ ตญฺหิ พุนฺทานิ ติกฺขานิ ปิสุณผรุสวาจาทีนิ วา ปญฺญาวีริยาทีนิ วา เอตฺถ สนฺตีติ โพนฺทีติ วุจฺจติ, สญฺโญคปรตฺเตปิ อุการสฺโสการาเทโส, ปาปกลฺยาณชนวเสเนส อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ โพนฺทิสทฺทสฺส สรีรวาจกตา ปน –

‘‘นาหํ ปุน น จ ปุน, น จาปิ อปุนปฺปุนํ;

หตฺถิโพนฺทิํ ปเวกฺขามิ, ตถา หิ ภยตชฺชิโต’’ติอาทีสุ

ทฏฺฐพฺพาฯ อิมานิสฺส นามานิ –

กาโย เทหํ สรีรญฺจ, วปุ พิมฺพญฺจ วิคฺคหํ;

โพนฺทิ คตฺตํ ตนุ เจว, อตฺตภาโว ตถูปธิ;

สมุสฺสโยติ เจตานิ, เทหนามานิ โหนฺติ หิฯ

วท วิยตฺติยํ วาจายํฯ วทติ, วชฺชติฯ วเทติ, โอวทติ, โอวเทติ, ปฏิวทติฯ อภิวทติ, อนุวทติ, อุปวทติ, อปวทติฯ นิวทติฯ อญฺญานิปิ โยเชตพฺพานิฯ ตตฺถ ‘‘วชฺชนฺตุ โภนฺโต อมฺม’’นฺติ ปาฬิทสฺสนโต วชฺชตีติ ปทํ วุตฺตํฯ เกจิ ปน ครู ‘‘วชฺเชตี’’ติ รูปํ อิจฺฉนฺติ, ตํ อุปปริกฺขิตฺวา ยุตฺตญฺเจ คเหตพฺพํ, ‘‘อุปาสโก ภิกฺขุํ วเทติฯ เตน โยเคน ชนกายํ, โอวเทติ มหามุนี’’ติ จ ทสฺสนโต วเทติ โอวเทตีติ จ วุตฺตํฯ สพฺพาเนตานิ สุทฺธกตฺตุปทานิฯ

โอวาเทติ , วาทยติ, วาทาเปติ, วาทาปยติฯ วชฺเชนฺโต, วชฺชยนฺโต, อิมานิ เหตุกตฺตุปทานิฯ

กมฺเม ‘‘วทิยติ, โอวทิยติ, วชฺชิยติฯ วทิยมาโน, วชฺชมาโน, โอวทิยมาโน, โอวชฺชมาโน น กโรติ สาสนํ’’ อิจฺจาทีนิ ภวนฺติฯ ‘‘วาโท, โอวาโท, ปฏิวาโท, ปวาโท, อภิวาทนํ, อนุวาโท, อุปวาโท, อปวาโท, วิวาโท, นิวาทนํ, วชฺชํ, วทนํ’’ อิจฺเจวมาทีนิ นามิกปทานิ โยเชตพฺพานิฯ

‘‘วทิตุํ, วทิตฺวา, วิวทิตฺวา’’ อิจฺเจวมาทีนิ จ ตุมนฺตาทีนิ ปทานิฯ

ตตฺถ วาโทติ กถาฯ วทิตพฺพํ วตฺตพฺพนฺติ วชฺชํ, กิํ ตํ? วจนํฯ เอเตน สจฺจวชฺเชน, สมงฺคินี สามิเกน โหมีติ เอตฺถ หิ วจนํ ‘‘วชฺช’’นฺติ วุจฺจติฯ วทนฺติ เอเตนาติ วทนํ, มุขํฯ มุขสฺส หิ อิมานิ นามานิ –

วทนํ ลปนํ ตุณฺฑํ, มุข มสฺสญฺจ อานนํ;

สูกราทิมุขํ ตุณฺฑ-มิติ เญยฺยํ วิเสสโตฯ

ตตฺร วทตีติ ปิตา ปุตฺตํ วทติฯ อปิจ วทตีติ เภรี วทติ, นาทํ มุญฺจตีติ อตฺโถฯ เอส นโย วชฺชตีติ เอตฺถาปิฯ

ตตฺรายํ ปทมาลา, วทติ, วทนฺติฯ วทสิ, วทถฯ วทามิ, วทามฯ วทเต, วทนฺเตฯ วทเส, วทวฺเหฯ วเท, วทมฺเหฯ

วทตุ, วทนฺตุฯ วทาหิ, วท, วทถฯ วทามิ, วทามฯ วทตํ, วทนฺตํฯ วทสฺสุ, วทวฺโหฯ วเท, วทามเสฯ

วชฺชติ, วชฺชนฺติฯ วชฺชสิ, วชฺชถฯ วชฺชามิ, วชฺชามฯ วชฺชเต, วชฺชนฺเตฯ วชฺชเส, วชฺชวฺเหฯ วชฺเช, วชฺชมฺเหฯ

วชฺชตุ , วชฺชนฺตุฯ วชฺชาหิ, วชฺช, วชฺชถฯ วชฺชามิ, วชฺชามฯ วชฺชตํ, วชฺชนฺตํฯ วชฺชสฺสุ, วชฺชวฺโหฯ วชฺเช, วชฺชามฺหเสฯ อิมา ทฺเว ปทมาลา วทธาตุสฺส วชฺชาเทสวเสน วุตฺตาติ ทฏฺฐพฺพํฯ อตฺรายํ สุขุมตฺถวินิจฺฉโย, ‘‘มานุสฺสกา จ ทิพฺพา จ, ตูริยา วชฺชนฺติ ตาวเท’’ติ ปาฬิฯ เอตฺถ วชฺชนฺตีติ อิทํ สุทฺธกตฺตุปทํ ตทฺทีปกตฺตาฯ กิํ วิย?

‘‘อุทีรยนฺตุ สงฺขปณวา, วทนฺตุ เอกโปกฺขรา;

นทนฺตุ เภอี สนฺนทฺธา, วคฺคู วทนฺตุ ทุนฺทุภี’’ติ

เอตฺถ ‘‘อุทีรยนฺตุ วทนฺตุ’’อาทีนิ วิยฯ ตถา หิ อฏฺฐกถายํ ‘‘วชฺชนฺตีติ วชฺชิํสูติ อตีตวจเน วตฺตมานวจนํ เวทิตพฺพ’’นฺติ สุทฺธกตฺตุวเสน วิวรณํ กตํ, ตสฺมา อีทิเสสุ ฐาเนสุ วทธาตุสฺส วชฺชาเทโส ทฏฺฐพฺโพฯ

‘‘สงฺขา จ ปณวา เจว, อโถปิ ทิณฺฑิมา พหู;

อนฺตลิกฺขมฺหิ วชฺชนฺติ, ทิสฺวานจฺเฉรกํ นเภ’’ติ

เอตฺถ ปน วชฺชนฺตีติ เหตุกตฺตุปทํ ตทฺทีปกตฺตาฯ ตญฺจ โข วณฺณสนฺธิวิสยตฺตา วาทยนฺตีติ การิตปทรูเปน สิทฺธํฯ ตถา หิ ‘‘วาทยนฺตี’’ติ ปทรูปํ ปติฏฺฐเปตฺวา ยกาเร ปเร สรโลโป กโต, ทฺยการสญฺโญคสฺส ชฺชการทฺวยํ ปุพฺพกฺขรสฺส รสฺสตฺตญฺจ ภวติฯ เตนาห อฏฺฐกถายํ ‘‘วชฺชนฺตีติ วาทยนฺตี’’ติ เหตุกตฺตุวเสน วิวรณํฯ ตถา หิ ‘‘เทวตา นเภ อจฺเฉรกํ ภควโต ยมกปาฏิหาริยํ ทิสฺวา อนฺตลิกฺเข เอตานิ สงฺขปณวาทีนิ ตูริยานิ วาทยนฺตี’’ติ เหตุกตฺตุวเสน อตฺโถ คเหตพฺโพ ภวติ, ตสฺมา อีทิเสสุ ฐาเนสุ วทสฺส วชฺชาเทโส น ภวติฯ

เกเจตฺถ วเทยฺยุํ ‘‘อนฺตลิกฺขมฺหิ วชฺชนฺติ, ทิสฺวานจฺเฉรกํ นเภ’’ติ เอตฺถาปิ ‘‘วชฺชนฺตี’’ติ ปทํ สุทฺธกตฺตุปทเมว, น เหตุกตฺตุปทํ ‘‘วชฺชนฺตีติ วาทยนฺตี’’ติ วิวรเณ กเตปิ, ตถา หิ ‘‘เย เกจิเม ทิฏฺฐิปริพฺพสานา, ‘‘อิทเมว สจฺจ’นฺติ วิวาทยนฺตี’’ติ จ ‘‘เอวมฺปิ วิคฺคยฺห วิวาทยนฺตี’’ติ จ เอวมาทีสุ วทนฺติปเทน สมานตฺถํ ‘‘วาทยนฺตี’’ติ ปทญฺจ สาสเน ทิฏฺฐ’’นฺติ? ตนฺน, ‘‘ทิสฺวา’’ติ ทสฺสนกฺริยาวจนโตฯ น หิ สงฺขปณวาทีนํ ปาฏิหาริยาทิทสฺสนํ อุปปชฺชติ ทสฺสนจิตฺตสฺส อภาวโตติฯ สจฺจํ, ตถาปิ –

‘‘ราทนฺเต ทารเก ทิสฺวา, อุพฺพิทฺธา วิปุลา ทุมา;

สยเมโวนมิตฺวาน, อุปคจฺฉนฺติ ทารเก’’ติ

เอตฺถ วิย อุปจริตตฺตา อุปปชฺชเตว ทสฺสนวจนํฯ ตสฺมา ‘‘วชฺชนฺตีติ วาทยนฺตี’’ติ วิวรณํ สุทฺธกตฺตุวเสน กตนฺติ? ตนฺน, เหฏฺฐา –

‘‘สงฺคีติโย จ วตฺตนฺติ, อมฺพเร อนิลญฺชเส;

จมฺมนทฺธานิ วาเทนฺติ, ทิสฺวานจฺเฉรกํ นเภ’’ติ

อิมินฺนา คาถาย ‘‘วาเทนฺตีติ วาทยนฺติ เทวตา’’ติ สปาฐเสสสฺส อตฺถวิวรณสฺส เหตุกตฺตุวเสน กตตฺตาฯ อถาปิ วเทยฺยุํ ‘‘สงฺขา จ ปณวา เจว, อโถปิ ทิณฺฑิมา พหู’ติ ปจฺจตฺตวจนวเสน วุตฺตตฺตา วชฺชนฺตีติ ปทํ กมฺมวาจกปท’’นฺติ เจ? ตมฺปิ น, กมฺมวเสน วิวรณสฺส อกตตฺตา, กตฺตุวเสน ปน กตตฺตาติ นิฏฺฐเมตฺถ คนฺตพฺพํฯ

อยเมตฺถ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพฯ ทฺวิคณิโก วทธาตุ ภูวาทิคณิโก จ จุราทิคณิโก จฯ

โส หิ ภูวาทิคเณ วตฺตนฺโต ‘‘วทติ วชฺชตี’’ติ สุทฺธกตฺตุรูปานิ ชเนตฺวา ‘‘วาเทติ, วาทยติ, วาทาเปติ, วาทาปยตี’’ติ จตฺตาริ เหตุกตฺตุรูปานิ ชเนติ, จุราทิคเณ ปน ‘‘วาเทติ, วาทยตี’’ติ สุทฺธกตฺตุรูปานิ ชเนตฺวา ‘‘วาทาเปติ, วาทาปยตี’’ติ จ ทฺเว เหตุกตฺตุรูปานิ ชเนติ, ตสฺมา สาสเน ‘‘วาเทนฺติ วาทยนฺตี’’ติ สุทฺธกตฺตุปทานิ ทิสฺสนฺติฯ ‘‘วเทยฺย, วเทยฺยุํ’’ อิจฺจาทิ สพฺพํ เนยฺยํฯ ‘‘วชฺเชยฺย, วชฺเชยฺยุํ’’ อิจฺจาทิ จ สพฺพํ เนยฺยํ วชฺชาเทสวเสนฯ

อถ วา วเทยฺย, วเทยฺยุํ, วชฺชุํฯ ปิตา มาตา จ เต ทชฺชุนฺติ ปทมิวฯ เอตฺถ จ ‘‘วชฺชุํ วา เต น วา วชฺชุํ, นตฺถิ นาสาย รูหนา’’ติ ปาฬิ นิทสฺสนํฯ วเทยฺยุํ วาน วเทยฺยุํวาติ อตฺโถฯ วเทยฺยาสิ, วชฺชาสิ, วชฺเชสิ อิจฺจปิฯ วุตฺโต วชฺชาสิ วนฺทนํฯ วชฺเชสิ โข ตฺวํ วามูรํฯ วเทยฺยาถ, วชฺชาถฯ อมฺมํ อโรคํ วชฺชาถฯ วเทยฺยามิ, วชฺชามิ, วเทยฺยาม, วชฺชามฯ วเทถ, วเทรํฯ วเทโถ, วเทยฺยาวฺโห, วชฺชาวฺโหฯ วเทยฺยํ, วชฺชํ, วเทยฺยามฺเห, วชฺชามฺเหฯ ปุพฺเพ วิย อิธาปิ ยกาเร ปเร สรโลโป ทฏฺฐพฺโพฯ อญฺญานิปิ อุปปริกฺขิตฺวา คเหตพฺพานิฯ

อิทานิ ปโรกฺขาทิรูปานิ กถยามฯ วท, ปาวท, ยถา พภุวฯ ทการโลเป ‘‘ปาว’’ อิติปิ รูปํ ภวติ, ‘‘ปฏิปํ วเทหิ ภทฺทนฺเต’’ติ เอตฺถ ‘‘ปฏิป’’นฺติ ปทํ วิยฯ ตถา หิ ‘‘โย อาตุมานํ สยเมว ปาว’’ อิติ ปาฬิ ทิสฺสติฯ เอตฺถ ปสทฺโท อุปสคฺโค ทีฆํ กตฺวา วุตฺโต ‘‘ปาวทติ ปาวจน’’นฺติอาทีสุ วิย, ปาวาติ จ อิทํ อตีตวจนํ, อฏฺฐกถายํ ปน อตีตวจนํ อิทนฺติ ชานนฺโตปิ ครุ วตฺตมานวจนวเสน ‘‘ปาวาติ วทตี’’ติ วิวรณมกาสิ อีทิเสสุ ฐาเนสุ กาลวิปลฺลาสวเสน อตฺถสฺส วตฺตพฺพตฺตาฯ

อายสฺมาปิ จ สาริปุตฺโต นิทฺเทเส ‘‘โย อาตุมานํ สยเมว ปาวา’’ติ ปทํ นิกฺขิปิตฺวา อาตุมา วุจฺจติ อตฺตา, สยเมว ปาวาติ สยเมว อตฺตานํ ปาวทติ, ‘‘อหมสฺมิ สีลสมฺปนฺโน’’ติ วา ‘‘วตสมฺปนฺโน’’ติ วาติ วตฺตมานวจเนน อตฺถํ นิทฺทิสิฯ อถ วา ปาวาติ อิทํ น เกวลํ วทธาตุวเสเนว นิปฺผนฺนํ, อถ โข อุธาตุวเสนปิฯ ตถา หิ อิทํ ปปุพฺพสฺส อุสทฺเท อิติ ธาตุสฺส ปโยเค อุการสฺส โอการาเทสํ กตฺวา ตโต ปโรกฺขาภูเต อกาเร ปเร โอการสฺส อาวาเทสํ ตโต จ สนฺธิกิจฺจํ กตฺวา สิชฺฌติ, ตสฺมา อุธาตุสฺส วทธาตุยา สมานตฺถตฺตา ตนฺนิปฺผนฺนรูปสฺส จ วทธาตุยา นิปฺผนฺนรูเปน สมานรูปตฺตา ‘‘สยเมว อตฺตานํ ปาวทตี’’ติ วทธาตุวเสน นิทฺทิสีติ ทฏฺฐพฺพํฯ

อิทานิ วิจฺฉินฺนา ปทมาลา ฆฏียติฯ วท, วทุํฯ วเท, วทิตฺถ, วทํ, วทิมฺหฯ วทิตฺถ, วทิเรฯ วทิตฺโถ, วทิวฺโหฯ วทิํ, วทิมฺเหฯ ปาวท, ปาว อิจฺจปิฯ ปาวทุฯ ปาวเท, ปาวทิตฺถฯ ปาวทํ, ปาวทิมฺหฯ ปาวทิตฺถ, ปาวทิเรฯ ปาวทิตฺโถ, ปาวทิวฺโหฯ ปาวทิํ, ปาวทิมฺเหฯ ตถา ‘‘วชฺช, วชฺชุ’’ อิจฺจาทีนิ ปโรกฺขารูปานิฯ

‘‘อวทา, อวทูฯ อวชฺชา, อวชฺชู’’ อิจฺจาทีนิ หิยฺยตฺตนีรูปานิฯ

‘‘อวทิ, วทิ, อวทุํ, วทุํ, อวทิํสุ, วทิํสุฯ อวชฺชิ, วชฺชิ’’ อิจฺจาทีนิ อชฺชตนีรูปานิฯ

‘‘วทิสฺสติ, วทิสฺสนฺติฯ วชฺชิสฺสติ, วชฺชิสฺสนฺติ’’ อิจฺจาทีนิ ภวิสฺสนฺตีรูปานิฯ

‘‘อวทิสฺสา, วทิสฺสา, อวชฺชิสฺสา, วชฺชิสฺสา’’ อิจฺจาทีนิ กาลาติปตฺติรูปานิฯ เสสานิ สพฺพานิปิ ยถาสมฺภวํ วิตฺถาเรตพฺพานิฯ ยา ปเนตฺถ วทธาตุ วิยตฺติยํ วาจายํ วุตฺตา, สา กตฺถจิ ‘‘วทนฺตํ เอกโปกฺขราฯ เภริวาทโก’’ติอาทีสุ อพฺยตฺตสทฺเทปิ วตฺตติ อุปจริตวเสนาติ ทฏฺฐพฺพํฯ

วิท ญาเณฯ ญาณํ ชานนํฯ วิทติฯ เวโทฯ วิทูฯ การิเต ‘‘เวเทติฯ เวทยติฯ สยํ อภิญฺญา สจฺฉิกตฺวา ปเวเทติฯ เวทยนฺติ จ เต ตุฏฺฐิํ, เทวา มานุสกา อุโภ’’ติ ปโยคาฯ ตตฺถ ปเวเทตีติ โพเธติ ญาเปติ ปกาเสติฯ เวโทติ วิทติ สุขุมมฺปิ การณํ อาชานาตีติ เวโท, ปญฺญาเยตํ นามํฯ ‘‘เวเทหมุนี’’ติ เอตฺถ หิ ญาณํ เวโทติ วุจฺจติฯ เวโทติ วา เวทคนฺถสฺสปิ นามํ วิทนฺติ ชานนฺติ เอเตน อุจฺจาริตมตฺเตน ตทาธารํ ปุคฺคลํ ‘‘พฺราหฺมโณ อย’’นฺติ, วิทนฺติ วา เอเตน พฺราหฺมณา อตฺตนา กตฺตพฺพกิจฺจนฺติ เวโทฯ โส ปน อิรุเวทยชุเวทสามเวทวเสน ติวิโธฯ อาถพฺพณเวทํ ปน ปณีตชฺฌาสยา น สิกฺขนฺติ ปรูปฆาตสหิตตฺตาฯ ตสฺมา ปาฬิยํ ‘‘ติณฺณํ เวทานํ ปารคู’’ติ วุตฺตํฯ เอเตเยว ‘‘ฉนฺโท, มนฺโต, สุตี’’ติ จ วุจฺจนฺติฯ

ปญฺญายํ ตุฏฺฐิยํ เวเท, เวทสทฺโท ปวตฺตติ;

ปาวเกปิ จ โส ทิฏฺโฐ, ชาตสทฺทปุเรจโร;

ปจฺฉานุเค ชาตสทฺเท, สติ ตุฏฺฐชเนปิ จ;

‘‘เวทคู สพฺพธมฺเม’’ติ เอตฺถาปิ วิทิเตสุ จฯ

วิทูติ ปณฺฑิตมนุสฺโสฯ โส หิ ยถาสภาวโต กมฺมญฺจ ผลญฺจ กุสลาทิเภเท จ ธมฺเม วิทตีติ ‘‘วิทู’’ติ วุจฺจติฯ

รุท อสฺสุวิโมจเน, สกมฺมิกวเสนิมิสฺสา อตฺโถ คเหตพฺโพฯ โรทติ, รุทติ อิจฺจปิฯ รุณฺณํฯ รุทิตํฯ โรทนํฯ โรทนฺโตฯ โรทมาโนฯ โรทนฺตีฯ โรทมานาฯ รุทมุขาฯ รุทํฯ รุทนฺโตฯ

ตตฺถ โรทตีติ กิํ โรทติ? มตํ ปุตฺตํ วา ภาตรํ วา โรทติฯ ตตฺรายํ ปาฬิ ‘‘นาหํ ภนฺเต เอตํ โรทามิ, ยํ มํ ภนฺเต ภควา เอวมาห’’ฯ อยํ ปเนตฺถ อตฺโถ – ‘‘ยํ มํ ภนฺเต ภควา เอวมาห, อหํ เอตํ ภควโต พฺยากรณํ น ปโรทามิ น ปริเทวามิ น อนุตฺถุนามี’ติ เอวํ สกมฺมิกวเสนตฺโถ เวทิตพฺโพ, น อสฺสุมุญฺจนมตฺเตนฯ

‘มตํ วา อมฺม โรทนฺติ, โย วา ชีวํ น ทิสฺสติ;

ชีวนฺตํ อมฺม ปสฺสนฺติ, กสฺมา มํ อมฺม โรทสี’ติ

อยญฺเจตฺถ ปโยโค’’ติ อิทมฏฺฐกถาวจนํฯ อิทํ ปน ฏีกาวจนํ – ‘‘ยถา สกมฺมกา ธาตุสทฺทา อตฺถวิเสสวเสน อกมฺมกา โหนฺติ ‘วิพุทฺโธ ปุริโส วิพุทฺโธ กมลสณฺโฑ’ติ, เอวํ อตฺถวิเสสวเสน อกมฺมกาปิ สกมฺมกา โหนฺตีติ ทสฺเสตุํ ‘น ปริเทวามิ น อนุตฺถุนามี’ติ อาหฯ อนุตฺถุนสทฺโท สกมฺมกวเสน ปยุชฺชติ ‘ปุราณานิ อนุตฺถุน’นฺติอาทีสุฯ อยญฺเจตฺถ ปโยโคติ อิมินา คาถาย อนุตฺถุนนํ รุทนํ อธิปฺเปตนฺติ ทสฺเสตี’’ติฯ

ทลิทฺท ทุคฺคติยํฯ ทุกฺขสฺส คติ ปติฏฺฐาติ ทุคฺคตีติ อยํ อตฺโถ ‘‘อปายํ ทุคฺคติํวินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชตี’’ติอาทีสุ ยุชฺชติ, อิธ ปน อิทํ อตฺถํ อคฺคเหตฺวา อญฺโญ อตฺโถ คเหตพฺโพฯ กถํ ทุคฺคตีติ? ทุกฺเขน กิจฺเฉน คติ คมนํ อนฺนปานาทิลาโภ ทุคฺคตีติฯ ทลิทฺทติฯ ทลิทฺโท, ทลิทฺที, ทาลิทฺทิยํฯ ตตฺถ ทลิทฺทตีติ สพฺพํ อิจฺฉิติจฺฉิตํ ปรํ ยาจิตฺวา เอว ทุกฺเขน อธิคจฺฉติ, น อยาจิตฺวาติ อตฺโถฯ ทุลิทฺโทติ ทุคฺคตมนุสฺโสฯ ทลิทฺทีติ ทุคฺคตา นารีฯ ทลิทฺทสฺส ภาโว ทาลิทฺทิยํฯ เอตฺถ จ สพฺพเมว ‘‘ทลิทฺทตี’’ติ โลกิกปฺปโยคทสฺสนโต ‘‘ทลิทฺทตี’’ติ กฺริยาปทํ วิภาวิตํฯ

สาสเน ปน ตํ กฺริยาปทํ น อาคตํ, ‘‘ทลิทฺโท ทลิทฺที’’ติ นามปทานิเยว อาคตานิฯ อนาคตมฺปิ ตํ ‘‘นาถตี’’ติ ปทมิว สาสนานุโลมตฺตา คเหตพฺพเมวฯ ครู ปน กจฺจายนมตวเสน ทล ทุคฺคติมฺหีติ ทุคฺคติวาจกทลธาตุโต อิทฺทปจฺจยํ กตฺวา ‘‘ทลิทฺโท’’ติ นามปทํ ทสฺเสสุํฯ

ตุท พฺยถเนฯ ตุทติ, วิตุทติฯ กมฺมนิ ‘‘ตุชฺชติ, วิตุชฺชมาโน, เวทนาภิภุนฺโน’’ติ รูปานิฯ

ตุทนฺติ วาจาหิ ชนา อสญฺญตา,

สเรหิ สงฺคามคตํว กุญฺชรํ;

สุตฺวาน วากฺยํ ผรุสํ อุทีริตํ,

อธิวาสเย ภิกฺขุ อทุฏฺฐจิตฺโต;

นุท เปรเณฯ เปรณํ จุณฺณิกรณํ ปิสนํ, นุทติ, ปนุทติฯ ปนุทนํฯ

วิทิ ลาเภฯ วินฺทติฯ อุฏฺฐาตา วินฺทเต ธนํฯ โควินฺโทฯ

ขทิ ปริฆาเตฯ ปริฆาตํ สมนฺตโต หนนํฯ ขนฺทติฯ

ทการนฺตธาตุรูปานิฯ

ธการนฺตธาตุ

ธา ธารเณฯ ทธาติ, วิทธาติฯ ยํ ปณฺฑิโต นิปุณํ สํวิเธติฯ นิธิํ นิเธติฯ นิธิ นาม นิธียติฯ ตาว สุนิหิโต สนฺโตฯ ยโต นิธิํ ปริหริฯ นิทหติฯ กุหิํ เทว นิทหามิฯ ปริทหติฯ โย วตฺตํ ปริทหิสฺสติฯ ธสฺสติฯ ปริธสฺสติฯ พาโลติ ปรํ ปทหติฯ สกฺยา โข อมฺพฏฺฐ ราชานํ อุกฺกากํ ปิตามหํ ทหนฺติฯ สทฺทหติ ตถาคตสฺส โพธิํฯ สทฺธา, สทฺทหนา, สทฺธาตพฺพํ, สทฺทหิตพฺพํ, สทฺธายิโก, ปจฺจยิโกฯ สทฺเธยฺยวจสา อุปาสิกาฯ สทฺทหิตุํ, สทฺทหิตฺวาฯ วิเสสาธานํฯ โสตาวธานํฯ โสตํ โอทหติฯ โอหิตโสโตฯ โสตํ โอทหิตฺวาฯ มจฺจุเธยฺยํ, มารเธยฺยํ, นามเธยฺยํ, ธาตุ, ธาตา, วิธาตาฯ วิธิฯ อภิธานํ, อภิเธยฺยํ, นิธานวตี วาจา, อาธานคาหี, สนฺธิฯ อญฺญานิปิ โยเชตพฺพานิฯ

วิปุพฺโพ ธา กโรตฺยตฺเถ, อภิปุพฺโพ ตุ ภาสเน;

นฺยาสํปุพฺโพ ยถาโยคํ, นฺยาสาโรปนสนฺธิสุฯ

อิมสฺมา ปน ธาธาตุโต ปุพฺพสฺส อปิ อิจฺจุปสคฺคสฺส อกาโร กฺวจิ นิจฺจํ โลปํ ปปฺโปติ, กฺวจิ นิจฺจํ โลปํ น ปปฺโปติฯ อตฺร โลโป วุจฺจเต, ทฺวารํ ปิทหติ, ทฺวารํ ปิทหนฺโต, ปิทหิตุํ, ปิทหิตฺวา, เอวํ อการโลโป ภวติฯ ทฺวารํ อปิทหิตฺวา, เอวํ อการโลโป น ภวติฯ เอตฺถ หิ อกาโร อปิอุปสคฺคสฺส อวยโว น โหติฯ กินฺติ เจ? ปฏิเสธตฺถวาจโก นิปาโตเยว, อุปสคฺคาวยโว ปน อทสฺสนํ คโต, อยํ นิจฺจาโลโปฯ เอวํ ธาธาตุโต ปุพฺพสฺส อปิ อิจฺจุปสคฺคสฺส อกาโร กฺวจิ นิจฺจํ โลปํ ปปฺโปติ, กฺวจิ นิจฺจํ โลปํ น ปปฺโปติฯ อิทํ อจฺฉริยํ อิทํ อพฺภุตํฯ ยตฺร หิ นาม ภควโต ปาวจเน เอวรูปโปปิ นโย สนฺทิสฺสติ วิญฺญูนํ หทยวิมฺหาปนกโร, โย เอกสฺมิํเยว ธาตุมฺหิ เอกสฺมิํเยว อุปสคฺเค เอกสฺมิํเยวตฺเถ กฺวจิ โลปาโลปวเสน วิภชิตุํ ลพฺภติฯ อิทานิ มยํ โสตูนํ ปรมโกสลฺลชนนตฺถํ ตทุภยมฺปิ อาการํ เอกชฺฌํ กโรนฺตา ตทาการวติํ ชินวรปาฬิํ อานยาม –