เมนู

ถการนฺตธาตุ

ถา คตินิวตฺติยํฯ ถาติฯ อวตฺถา, ววตฺถานํ, ววตฺถิตํ, วนโถฯ ‘‘เฉตฺวา วนํ วนถญฺจา’’ติ เอตฺถ หิ มหนฺตา รุกฺขา วนํ นาม, ขุทฺทกา ปน ตสฺมิํ วเน ฐิตตฺตา วนโถ นาม วุจฺจนฺติฯ

ถุ ถุติยํฯ ถวติ, อภิตฺถวติฯ ถวนา, อภิตฺถวนา, ถุติ, อภิตฺถุติฯ

ยทิ หิ รูปินี สิยา, ปญฺญา เม วสุมตี น สเมยฺย;

อโนมทสฺสิสฺส ภควโต, ผลเมตํ ญาณถวนายฯ

เตหิ ถุติปฺปสตฺโถ โส, เยนิทํ ถวิตํ ญาณํ, พุทฺธเสฏฺโฐ จ โถมิโตฯ ตตฺร ถวนาติ ปสํสนาฯ ปสํสาย หิ อเนกานิ นามานิฯ

ถวนา จ ปสํสา จ, สิลาฆา วณฺณนา ถุติ;

ปนุติ โถมนา วณฺโณ, กตฺถนา คุณกิตฺตนํ;

เถ สทฺทสงฺฆาเตสุฯ ถียติ, ปติตฺถียติฯ ถีฯ อตฺริมา ปาฬิโย – อภิสชฺชติ กุปฺปติ พฺยาปชฺชติ ปติตฺถียติ, โกปญฺจ โทสญฺจ อปฺปจฺจยญฺจ ปาตุกโรติฯ ถิโย นํ ปริภาสิํสูติฯ ตตฺร ‘‘ถียติ ปติตฺถียตี’’ติมานิ เอการสฺสียาเทสวเสน สมฺภูตานิฯ ถียติ สงฺฆาตํ คจฺฉติ คพฺโภ เอติสฺสาติ ถีฯ อาจริยา ปน อิตฺถีสทฺทสฺเสว เอวํ นิพฺพจนํ วทนฺติ, น ถีสทฺทสฺสฯ

คพฺโภ ถียติ เอติสฺสา, อิติ ถี อิติ โน รุจิ;

คพฺโภ ถียติ เอติสฺสา, อิติ อิตฺถีติ อาจริยาฯ

เตสํ สุทุกฺกโรวาเท, ‘‘อิตฺถี’’ติ ปทสมฺภโว;

อยํ วินิจฺฉโย ปตฺโต, นิจฺฉยํ โภ สุณาถ เมฯ

ถีสทฺเทน สมานตฺโถ, อิตฺถีสทฺโท ยโต ตโต;

ถีสทฺเท ลพฺภมานตฺถํ, อิตฺถีสทฺทมฺหิ โรปิยฯ

อปฺปานํ พหุตา ญาเย, คหิเต สติ ยุชฺชติ;

ตถา หิ ‘‘ทฺเว ทุเว, ตณฺหา, ตสิณา’’ติ นิทสฺสนํฯ

อถ วา ปน ‘‘อิตฺถี’’ติ-อิทํ วณฺณาคมาทิโต;

นิรุตฺติลกฺขเณนาปิ, สิชฺฌตีติ ปกาสเยฯ

อิจฺฉตีติ นเร อิตฺถี, อิจฺฉาเปตีติ วา ปน;

อิทํ นิพฺพจนญฺจาปิ เญยฺยํ นิพฺพจนตฺถินาฯ

อตฺริมานิ อิตฺถีนมภิธานานิ –

อิตฺถี ถี วนิตา นารี, อพลา ภีรุ สุนฺทรี;

กนฺตา สีมนินี มาตุ-คาโม ปิยา จ กามินีฯ

รมณี ปมทา ทยิตา, ลลนา มหิลา’งฺคนา;

ตาสํเยว จ นามานิ, อวตฺถาโต อิมานิปิฯ

โครี จ ทาริกา กญฺญา, กุมารี จ กุมาริกา;

ยุวตี ตรุณี มาณ-วิกา เถรี มหลฺลิกาฯ

ตถา หิ อฏฺฐวสฺสิกา โครีติปิ ทาริกาติปิ วุจฺจติฯ ทสวสฺสิกา กญฺญาติ วุจฺจติฯ อนิพฺพิทฺธา วา โยพฺพนิตฺถี กญฺญาติ วุจฺจติฯ ทฺวาทสวสฺสิกา กุมารีติปิ วุจฺจติ กุมาริกาติปิฯ อโถ ชรํ อปฺปตฺตา ยุวตีติปิ ตรุณีติปิ มาณวิกาติปิ วุจฺจติฯ ชรํ ปตฺตา ปน เถรีติปิ มหลฺลิกาติปิ วุจฺจติฯ ปุริเสสุปิ อยํ นโย ยถารหํ เวทิตพฺโพฯ

กิญฺจาเปตฺถ เอวํ นิยโม วุตฺโต, ตถาปิ กตฺถจิ อนิยมวเสนปิ โวหาโร ปวตฺตติฯ ตถา หิ ‘‘ราชา กุมารมาทาย, ราชปุตฺตี จ ทาริก’’นฺติ จ ‘‘อจฺฉา กณฺหาชินํ กญฺญ’’นฺติ จ อิมาสํ ทฺวินฺนํ ปาฬีนํ วเสน ยา อิตฺถี ทาริกาสทฺเทน วตฺตพฺพา, สา กญฺญาสทฺเทนปิ วตฺตพฺพา ชาตาฯ

ยาปิ กญฺญาสทฺเทน วตฺตพฺพา, สาปิ ทาริกาสทฺเทน วตฺตพฺพา ชาตาฯ ตถา ‘‘ราชา กุมารมาทาย, ราชปุตฺตี จ ทาริก’’นฺติ จ ‘‘กุมาริเย อุปเสนิเย, นิจฺจํ นิคฬมณฺฑิเต’’ติ จ อิมาสํ ปน ปาฬีนํ วเสน ยา อิตฺถี ทาริกาสเทน วตฺตพฺพา, สา กุมาริกาสทฺเทนปิ วตฺตพฺพา ชาตาฯ ยา จ ปน กุมารีสทฺเทน วตฺตพฺพา, สาปิ ทาริกาสทฺเทน วตฺตพฺพา ชาตาฯ อปิเจตฺถ ‘‘ราชกญฺญา รุจา นามา’’ติ จ ‘‘ตโต มทฺทิมฺปิ นฺหาเปสุํ, สิวิกญฺญา สมาคตา’’ติ จ อิมาสํ ทฺวินฺนํ ปาฬีนํ ทสฺสนโต ยา อนิพฺพิทฺธา วา โหตุ นิพฺพิทฺธา วา, ยาว ชรํ น ปาปุณาติ, ตาว สา กญฺญาเยว นามาติปิ เวทิตพฺพํฯ

เกเจตฺถ วเทยฺยุํ – ยํ ตุมฺเหหิ ‘‘อฏฺฐวสฺสิกา โครีติปิ ทาริกาติปิ วุจฺจตี’’ติ วุตฺตํ, เอตสฺมิํ ปน วจเน ‘‘ยทาหํ ทารโก โหมิ, ชาติยา อฏฺฐวสฺสิโก’’ติ วจนโต อฏฺฐวสฺโส ทารโก โหตุ, ‘‘ตตฺถทฺทสกุมารํ โส, รมมานํ สเก ปุเร’’ติ ปาฬิยํ ปน ปุตฺตทาเรหิ สํวทฺโธ เวสฺสนฺตรมหาราชา กถํ ‘‘กุมาโร’’ติ วตฺตุํ ยุชฺชิสฺสติ ทฺวาทสวสฺสาติกฺกนฺตตฺตา? ยุชฺชเตว ภควโต อิจฺฉาวเสนฯ ภควา หิ ธมฺมิสฺสรตฺตา โวหารกุสลตาย จ ยํ ยํ เวเนยฺยชนานุรูปํ เทสนํ เทเสตุํ อิจฺฉติ, ตํ ตํ เทเสติ เอว, ตสฺมา ภควตา ตสฺส มาตาปิตูนํ อตฺถิตํ สนฺธาย กุมารปริหาเรน วทฺธิตตฺตญฺจ เอวํ เทสนา กตาฯ ตถา หิ อายสฺมา กุมารกสฺสโป กุมารปริหาเรน วทฺธิตตฺตา มหลฺลโกปิ สมาโน กุมารกสฺสโปตฺเวว โวหริยติฯ

‘‘น วายํ กุมารโก มตฺตมญฺญาสี’’ติ เอตฺถ ปน สิรสฺมิํ ปลิเตสุ ชาเตสุปิ อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ อายสฺมา มหากสฺสโป ตสฺมิํ เถเร อธิมตฺตวิสฺสาโส หุตฺวา โกมารวาเทน โอวทนฺโต กุมารโกติ อโวจาติ คเหตพฺพํฯ อุทานฏฺฐกถายํ ปน ‘‘สตฺตา ชาตทิวสโต ปฏฺฐาย ยาว ปญฺจทสวสฺสํ, ตาว กุมารกา, พาลาติ จ วุจฺจนฺติ, ตโต ปรํ วีสติวสฺสานิ ยุวาโน’’ติ วุตฺตํฯ

มนฺถ มตฺถ วิโลฬเนฯ มนฺถติฯ มนฺถญฺจ มธุปิณฺฑิกญฺจ อาทายฯ อภิมตฺถติ ทุมฺเมธํ วชิรํวมฺหมยํ มณิํฯ สิเนรุํ มตฺถํ กตฺวาฯ

กุถิ ปุถิ ลุถิ หิํสาสํกิเลเสสุฯ กุนฺถติฯ กุนฺโถ, กุนฺถกิปิลฺลิกํฯ ทิสฺวาน ปติตํ สามํ, ปุตฺตกํ ปํสุกุนฺถิตํฯ ปุนฺถติฯ ลุนฺถติฯ

นาถ ยาจโนปตาปิสฺสริยาสีสาสุฯ นาถธาตุ ยาจเน อุปตาเป อิสฺสริเย อาสีสเน จาติ จตูสฺวตฺเถสุ วตฺตติฯ เตนาหุ โปราณา ‘‘นาถตีติ นาโถ, เวเนยฺยานํ หิตสุขํ อาสีสติ ปตฺเถติ, ปรสนฺตานคตํ วา กิเลสพฺยสนํ อุปตาเปติ, ‘‘สาธุ ภิกฺขเว ภิกฺขุ กาเลน กาลํ อตฺตสมฺปตฺติํ ปจฺจเวกฺเขยฺยา’ติอาทินา ตํ ตํ หิตปฏิปตฺติํ ยาจตีติ อตฺโถ, ปรเมน จิตฺติสฺสริเยน สมนฺนาคโต สพฺพสตฺเต วา คุเณหิ อีสติ อภิภวตีติ ปรมิสฺสโร ภควา ‘นาโถ’ติ วุจฺจตีติ นาถตีติ นาโถ’’ติฯ สทฺทสตฺถวิทู ปน เตสุ จตูสุ อตฺเถสุ นาถ นาธ อิติ ธาตุทฺวยํ ปฐนฺติฯ อตฺตโนภาสตฺตา ปน ตสฺส ‘‘นาถเต นาธเต’’ติ รูปานิ ภวนฺติฯ

เอตฺถ สิยา ‘‘ยทิ ยาจนตฺเถน นาถตีติ นาโถ, เอวํ สนฺเต โย โกจิ ยาจโก ทลิทฺโท, โส เอว นาโถ สิยาฯ โย ปน อยาจโก สมิทฺโธ, โส น นาถติ น ยาจตีติ อนาโถ สิยา’’ติ? น, นาถสทฺโท หิ ยาจนตฺถาทีสุ ปวตฺตมาโน โลกสงฺเกตวเสน อุตฺตมปุริเสสุ นิรูฬฺโห, ภควา จ อุตฺตเมสุ สาติสยํ อุตฺตโม, เตน ตํ ตํ หิตปฏิปตฺติํ ยาจตีติ นาถสทฺทสฺสตฺโถ วุตฺโตฯ อนาถสทฺโท ปน อิตฺตรชเนสุ นิรูฬฺโห, โส จ โข ‘‘น นาโถติ อนาโถฯ นตฺถิ นาโถ เอตสฺสาติ วา อนาโถ’’ติ ทพฺพปฏิเสธวเสน, น ปน ‘‘น นาถติ น ยาจตีติ อนาโถ’’ติ ธาตุอตฺถปฏิเสธวเสนฯ โย หิ อญฺญสฺส สรณํ คติ ปติฏฺฐา โหติ, โส นาโถ, โย จ อญฺญสฺส สรณํ คติ ปติฏฺฐา น โหติ, นาปิ อตฺตโน อญฺโญ สรณํ คติ ปติฏฺฐา โหติ, โส อนาโถติ วุจฺจติ สงฺเกตวเสนฯ ตถา หิ ‘‘สงฺเกตวจนํ สจฺจํ, โลกสมฺมุติการณ’’นฺติ วุตฺตํฯ อิมสฺส ปนตฺถสฺส อาวิภาวตฺถํ อิมสฺมิํ ฐาเน ‘‘โลกนาโถ ตุวํ เอโก, สรณํ สพฺพปาณิน’’นฺติ จ ‘‘อนาถานํ ภวํ นาโถ’’ติ จ –

‘‘เอวาหํ จินฺตยิตฺวาน, เนกโกฏิสตํ ธนํ;

นาถานาถานํ ทตฺวาน, หิมวนฺตมุปาคมิ’’นฺติ จ

ปาฬิโย นิทสฺสนานิ ภวนฺติฯ ยสฺมา ปน สาสเน จ โลเก จ ยาจโก ‘‘นาโถ’’ติ น วุจฺจติ, อยาจโก จ ‘‘อนาโถ’’ติฯ โลกสฺส ปน สรณํ ‘‘นาโถ’’ติ วุจฺจติฯ ยสฺส สรณํ น วิชฺชติ, โส ‘‘อนาโถ’’ติ วุจฺจติ, ตถา สมิทฺโธ ‘‘นาโถ’’ติ วุจฺจติ, อสมิทฺโธ ‘‘อนาโถ’’ติฯ ตสฺมา ปญฺญวตา สพฺเพสุ ฐาเนสุ ธาตุอตฺถมตฺเตน โลกสมญฺญํ อนติธาวิตฺวา ยถานุรูปํ อตฺโถ คเหตพฺโพฯ อยญฺจ นีติ สาธุกํ มนสิ กาตพฺพาฯ

วิถุ ยาจเนฯ เวถติฯ

สถ เสฐิลฺเลฯ สถติฯ สถโล หิ ปริพฺพาโช, ภิยฺโย อากิรเต รชํฯ สิฐิโลติปิ ปาฬิ ทิสฺสติฯ ตทา ฐิกาโร มุทฺธโช คเหตพฺโพฯ

กถิ โกฏิลฺเลฯ กนฺถติฯ

กตฺถ สิลาฆายํฯ กตฺถติ, วิกตฺถติฯ กตฺถนา, วิกตฺถนาฯ ตตฺถ กตฺถตีติ ปสํสติฯ วิกตฺถตีติ วิรูปํ กตฺถติ อภูตวตฺถุทีปนโตฯ เอตฺถ จ ‘‘พหุมฺปิ โส วิกตฺเถยฺย, อญฺญํ ชนปทํ คโต’’ติ จ ‘‘อิเธกจฺโจ กตฺถี โหติ วิกตฺถี, โส กตฺถติ ‘อหมสฺมิ สีลสมฺปนฺโนติ วา วตฺตสมฺปนฺโนติ วา วิกตฺถตี’ติ’’ จ อาทโย ปโยคาฯ

พฺยถ ทุกฺขภยจลเนสุฯ พฺยถติฯ ภนฺตา พฺยถิตมานสาฯ ตโต กุมาราพฺยถิตา, สุตฺวา ลุทฺทสฺส ภาสิตํฯ อิตฺเถตํ ทฺวยํ จลญฺเจว พฺยถญฺจฯ

สุถ กุถ กถ หิํสายํฯ โสถติฯ โกถติฯ กถติฯ

ปถ คติยํฯ ปถติฯ ปโถฯ ปโถติ มคฺโคฯ โส ทุวิโธ มหาชเนน ปทสา ปฏิปชฺชิตพฺโพ ปกติมคฺโค จ ปณฺฑิเตหินิพฺพานตฺถิเกหิ ปฏิปชฺชิตพฺโพ ปฏิปทาสงฺขาโต อริยมคฺโค จาติฯ ตตฺถ ปกติมคฺโค อุปฺปนฺนกิจฺจากิจฺเจหิ ชเนหิ ปถิยติ คจฺฉิยตีติ ปโถ, ปฏิปทา ปน อมตมหาปุรํ คนฺตุกาเมหิ กุลปุตฺเตหิ สทฺธาปาเถยฺยํ คเหตฺวา ปถิยติ ปฏิปชฺชิยตีติ ปโถฯ

อถ วา ปาเถติ การกํ ปุคฺคลํ คเมติ นิพฺพานํ สมฺปาเปตีติ วา ปโถ , ปฏิปทาเยวฯ มคฺคาภิธานํ จุราทิคเณ มคฺคธาตุกถนฏฺฐาเน กเถสฺสามฯ

กถ นิปฺปาเกฯ กถติฯ

มถ วิโลถเนฯ มถติฯ

โปถ ปริยายนภาเวฯ โปถติฯ โปถโกฯ โปเถตีติ อยํ จุราทิคเณปิ วตฺตติฯ เตน ‘‘สมนฺตา อนุปริเยยฺยุํ, นิปฺโปเถนฺตา จตุทฺทิสา’’ติ ปโยโค ทิสฺสติฯ

โคตฺถ วํเสฯ โคตฺถติฯ โคตฺถุโล, โคตฺถุฯ

ปุถุ วิตฺถาเรฯ โปถติฯ ปุถวีฯ

การนฺตธาตุรูปานิฯ

ทการนฺตธาตุ

ทา ทาเนฯ อาปุพฺโพ คหเณฯ สทฺโธ ทานํ ททาติ เทติ, สีลํ อาททาติ อาเทติฯ อิมานิ สุทฺธกตฺตุปทานิ ตทฺทีปกตฺตาฯ สทฺโธ อสฺสทฺธํ ทานํ ทาเปติ, สีลํ อาทเปติ, สมาทเปติฯ เย ธมฺมเมวาทปยนฺติ สนฺโตฯ อิมานิ การิตปทานิ เหตุกตฺตุปทานีติ จ วุจฺจนฺติ ตทฺทีปกตฺตาฯ สทฺเธน ทานํ ทียติ, สีลํ อาทียติ, สมาทียติ, อิมานิ กมฺมปทานิ ตทฺทีปกตฺตาฯ อยญฺจ ทา ทาเนติ ธาตุ สาสนานุรูปสุติวเสน ทิวาทิคณํ ปตฺวา สุปนกฺริยํ วทนฺโต ‘‘ทายติ นิทฺทายติ นิทฺทา’’ติ สนามปทานิ สุทฺธกตฺตุปทานิ ชนยติฯ ทานมวขณฺฑนญฺจ วทนฺโต ‘‘ทิยติ ทานํ ทาตฺต’’นฺติ สนามปทานิ สุทฺธกตฺตุปทานิ ชนยติฯ สุทฺธิํวทนฺโต ‘‘ทายติ เวทายติ โวทาน’’นฺติ สนามปทานิ สุทฺธกตฺตุปทานิ ชนยติ, อิมสฺมิํ ปน ภูวาทิคเณ ทานํ วทนฺโต อาปุพฺพวเสน คหณญฺจ วทนฺโต ‘‘ททาติ เทติ อาททาติ อาเทติ ทานํ อาทาน’’นฺติ สนามปทานิ สุทฺธกตฺตุปทานิ ชนยติฯ ตถา กุจฺฉิตคมนํ วทนฺโต ‘‘ทาติ สุทฺทาติ สุทฺโท สุทฺที’’ติ สนามปทานิ สุทฺธกตฺตุปทานิ ชนยตีติ อยํ วิเสโส ทฏฺฐพฺโพฯ ยถา เจตฺถ, เอวมญฺญตฺราปิ ยถาสมฺภวํ วิเสโส อุปปริกฺขิตพฺโพ นยญฺญูหิฯ

อิทานิสฺส นามปทานิ ตุมนฺตาทีนิ พฺรูมฯ ‘‘ทานํ, เทยฺยํ, ทาตพฺพํ, พฺรหฺมเทยฺยํ, ทินฺนํ, ทายโก, ทายิกา, ทกฺขิณา’’ อิจฺจาทีนิ, ‘‘ทาตุํ, ปทาตุํ, ทาตเว, ปทาตเว, ทตฺวา, ทตฺวาน, ททาตุน, ททิตฺวา, ททิตฺวาน, ททิย, ทชฺชา, ททิยาน, อาทาตุํ, อาทาย, อาทิย’’ อิจฺจาทีนิ จ โยเชตพฺพานิฯ

ตตฺถ ทานนฺติ ทาตพฺพํ, ททนฺติ เอเตนาติ อตฺเถ น เทยฺยธมฺโม ทานเจตนา จ วุจฺจติฯ กสฺมา ปน ตตฺถ ทินฺนสทฺโทเยว กถิยติ, น ทตฺตสทฺโทติ? อกถเน การณมตฺถิฯ ‘‘ทานํ ทินฺน’’นฺติอาทีสุ หิ ทินฺนสทฺทฏฺฐาเน ทตฺตสทฺโท น ทิสฺสติ, ตสฺมา น กถิยติฯ

คุณภูโต ทตฺตสทฺโท, น ทิฏฺโฐ ชินภาสิเต;

‘‘มนสา ทานํ มยา ทินฺนํ’’, อิติ ทินฺนปทํ วิยฯ

‘‘เทวทตฺโต ยญฺญทตฺโต, ทตฺโต’’ อิติ จ อาทิโก;

ปณฺณตฺติวจเน ทิฏฺโฐ, สมาสพฺยาสโต ปนฯ

ตสฺมา ‘‘เทวทตฺโต’’ติอาทีสุ ‘‘เทเวน ทินฺโน’’ติ สมาสํ กตฺวา ปณฺณตฺติวจนตฺตา ทินฺนสทฺทสฺส ทตฺตาเทโส กาตพฺโพ สาสนานุรูเปนฯ อุปริ หิ ‘‘ทินฺนสฺส ทตฺโต กฺวจิ ปณฺณตฺติย’’นฺติ ลกฺขณํ ปสฺสิสฺสถฯ อยเมว หิ สาสเน นีติ อวิลงฺฆนียาฯ อิทํ ปเนตฺถ ววตฺถานํ –

สกฺกเฏ ทตฺตสทฺโทว, ทินฺนสทฺโท น ทิสฺสติ;

พฺยาสมฺหิ ทินฺนสทฺโทว, ทตฺตสทฺโท น ปาฬิยํฯ