ตถา หิ อฏฺฐกถายํ วุตฺตํ ‘‘ปณฺฑนฺตีติ ปณฺฑิตาฯ สนฺทิฏฺฐิกสมฺปรายิกตฺเถสุ ญาณคติยา คจฺฉนฺตีติ อตฺโถ’’ติฯ

คฑิ มเทฯ คณฺฑติฯ

ขฑิ มนฺเถฯ ขณฺฑติฯ ขณฺฑิโต, ขณฺโฑฯ

ลฑิ ชิวฺหามถเนฯ ลณฺฑติฯ ลณฺโฑฯ

ฑการนฺตธาตุรูปานิฯ

ฑการนฺตธาตุ

วฑฺฒ วฑฺฒเนฯ วฑฺฒติฯ สิริวฑฺฒโก, ธนวฑฺฒโก, วฑฺฒิโต, พุฑฺโฒฯ เอตฺถ จ วการสฺส พกาโร, อการสฺส จุกาโรฯ

กฑฺฒ อากฑฺฒเนฯ กฑฺฒติ, อากฑฺฒติ, นิกฑฺฒติฯ อกามา ปริกฑฺฒนฺติ, อุลูกญฺเญว วายสาฯ

อิมานิ ฒการนฺตธาตุรูปานิฯ

ณการนฺตธาตุ

อณ รณ วณ ภณ มณ กณ สทฺเทฯ อณติฯ อณโก พฺราหฺมโณฯ รณติฯ รณํฯ วณติฯ วาณโกฯ ภณติฯ ภาณโกฯ มณติฯ มณิโกฯ กณติฯ กาโณฯ ตตฺถ พฺราหฺมโณติ พฺรหฺมํ อณตีติ พฺราหฺมโณ, มนฺเต สชฺฌายตีติ อตฺโถฯ อกฺขรจินฺตกา ปน ‘‘พฺรหฺมุโน อปจฺจํ พฺราหฺมโณ’’ติ วทนฺติฯ อริยา ปน พาหิตปาปตฺตา พฺราหฺมโณติฯ

พฺราหฺมโณ โสตฺติโย วิปฺโป, โภวาที พฺรหฺมพนฺธุ จ;

พฺรหฺมสูนุ ทฺวิโช พฺรหฺมา, กมลาสนสูนุ จ;

รณสทฺโท ‘‘สรณา ธมฺมา อรณา ธมฺมา’’ติอาทีสุ กิเลเสสุ วตฺตติฯ กิเลสา หิ รณนฺติ กนฺทนฺติ เอเตหีติ รณาติ วุจฺจนฺติฯ

‘‘ธนุคฺคโห อสทิโส, ราชปุตฺโต มหพฺพโล;

สพฺพามิตฺเต รณํ กตฺวา, สํยมํ อชฺฌุปาคมี’’ติ

เอตฺถ ยุทฺเธ วตฺตติฯ รณํ กตฺวาติ หิ ยุทฺธํ กตฺวาติ อตฺโถฯ ‘‘ติณญฺจ กฏฺฐญฺจ รณํ กโรนฺตา, ธาวิํสุ เต อฏฺฐทิสา สมนฺตโต’’ติ เอตฺถ จุณฺณวิจุณฺณกรเณ วตฺตติฯ รณํ กโรนฺตาติ หิ จุณฺณวิจุณฺณํ กโรนฺตาติ อตฺโถฯ เอวํ อตฺถวิวรณมฺปิ สทฺทสงฺขาตมตฺถํ อนฺโตเยว กตฺวา อธิปฺปายตฺถวเสน กตํ, น ธาตุนานตฺถวเสนาติ ทฏฺฐพฺพํฯ อถ วา ธาตูนมตฺถาติสยโยโคปิ ภวติ, เตน เอวํ อตฺถวิวรณํ กตนฺติปิ ทฏฺฐพฺพํฯ

ภณ ภณเนฯ ปริตฺตํ ภณติ, วจนํ ภณติฯ ทีฆภาณโก, ปิยภาณี, ภาณวาโรฯ เอตฺถ ภาณวาโรติ –

‘‘อฏฺฐกฺขรา เอกปทํ, เอกา คาถา จตุปฺปทํ;

คาถา เจกามโต คนฺโถ, คนฺโถ พาตฺติํสตกฺขโร;

พาตฺติํสกฺขรคนฺถานํ, ปญฺญาสํ ทฺวิสตํ ปน;

ภาณวาโร มโต เอโก, สฺวฏฺฐกฺขรสหสฺสโก’’ติฯ

เอวํ อฏฺฐกฺขรสหสฺสปริมาโณ ปาโฐ วุจฺจติฯ

โอณํ อปนยเนฯ โอณติฯ

โสณ วณฺณคตีสุฯ โสณติ, โสโณฯ

โสณ สิโลณ สงฺฆาเตฯ โสณติฯ สิโลณติฯ

ฆิณิ ฆุณิ ฆณิ คหเณฯ ฆิณฺณติฯ ฆุณฺณติฯ ฆณฺณติฯ

ฆุณ ฆุณฺณ คมเนฯ โฆณติฯ ฆุณฺณติฯ

ปณ พฺยวหาเร, ถุติยญฺจฯ ปณติ วาณิโช, โวหารํ กโรติ อิจฺจตฺโถฯ สทฺโธ พุทฺธํ ปณติ, โถมยติ อิจฺจตฺโถ, อาปณํ, สาปโณ คาโมฯ

คณ รณ คติยํฯ คณติฯ รณติฯ

จณ สณ ทาเนฯ จณติฯ สณติฯ

ผณ คติยํฯ ผณติฯ ผณํฯ

เวณุ ญาณจินฺตานิสามเนสุฯ เวณติฯ

ปีณ ปีณเนฯ ปีณนํ ปริปุณฺณตาฯ ปีณติฯ ปีโณ ทิวา น ภุญฺชติ, ปีโณรกฺขํสพาหุฯ

มิณ หิํสายํฯ มิณติฯ

ทุณ คติยญฺจฯ หิํสาเปกฺขโก จกาโรฯ ทุณติฯ

สณ อพฺยตฺตสทฺเทฯ สณติฯ สณเตว พฺรหฺมารญฺญํฯ สณเตวาติ นทติ วิยฯ

ตุณ โกฏิลฺเลฯ โตณติฯ

ปุณ นิปุเณฯ ปุณติ, นิปุณติฯ นิปุณธมฺโมฯ เอตฺถ จ นิปุณสณฺหสุขุมสทฺทา เววจนสทฺทา กุสลเฉกทกฺขสทฺทา วิยาติ ทฏฺฐพฺพํฯ

มุณ ปฏิญฺญาเณฯ มุณติฯ

กุณ สทฺโทปกรเณฯ โกณติฯ

จุณ เฉทเนฯ โจณติฯ

มณ จาเคฯ เวรํ มณตีติ เวรมณิฯ

ผุณ วิกิรเณ วิธุนเน จฯ ผุณติฯ องฺคารกาสุํ อปเร ผุณนฺติฯ

อิมานิ ณการนฺตธาตุรูปานิฯ

อิติ ภูวาทิคเณ ฏวคฺคนฺตธาตุรูปานิ

สมตฺตานิฯ

ตการนฺตธาตุ

อถ ตวคฺคนฺตธาตุรูปานิ วุจฺจนฺเต –

เต ปาลเนฯ ปาลนํ รกฺขณํฯ ตายติฯ ตาณํ, โคตฺตํ, นกฺขตฺตํฯ อฆสฺส ตาตาฯ กิจฺเฉนาธิคตา โภคา, เต ตาโต วิธมิ ธมํฯ ตตฺถ โคตฺตนฺติ คํ ตายตีติ โคตฺตํฯ ‘‘โคตโม กสฺสโป’’ติ หิ อาทินา ปวตฺตมานํ คํ วจนํ พุทฺธิญฺจ ตายติ เอกํสิกวิสยตาย รกฺขตีติ โคตฺตํฯ ยถา หิ พุทฺธิ อารมฺมณภูเตน อตฺเถน วินา น วตฺตติ, ตถา อภิธานํ อภิเธยฺยภูเตน, ตสฺมา โส โคตฺตสงฺขาโต อตฺโถ ตานิ ตายติ รกฺขตีติ วุจฺจติฯ โก ปน โสติ? อญฺญกุลปรมฺปราสาธารณํ ตสฺส กุลสฺส อาทิปุริสสมฺมุทิตํ ตํกุลปริยาปนฺนสาธารณํ สามญฺญรูปํฯ

นกฺขตฺตนฺติ วิสมคติยา อคนฺตฺวา อตฺตโน วีถิยาว คมเนน นกฺขนํ คมนํ ตายติ รกฺขตีติ นกฺขตฺตํ, ตํ ปน อสฺสยุชาทิวเสน สตฺตวีสติวิธํ โหติฯ