เมนู

เอกจฺเจ ตุปสคฺเคหิ, สกมฺมา จ สกมฺมกา;

อกมฺมกา อกมฺมา จ, เอสตฺโถเปตฺถ ทีปิโต;

ปุริโส คามา นิคฺคจฺฉติ, ธนํ อธิคจฺฉติ, ปุริโส ปาณํ อภิภวติ, หิมวตา ปภวนฺติ มหานทิโยฯ อญฺญานิปิ ปโยคานิ โยเชตพฺพานิฯ

ตตฺถ ยทิ สาสเน ปจธาตุสฺส กมฺมนิ รูปํ สิยา, ‘‘ปุริเสน กมฺมํ กริยตี’’ติ ปโยโค วิย ‘‘ปุริเสน โอทโน ปจิยตี’’ติ ปโยโค อิจฺฉิตพฺโพฯ เย ปน ครู ‘‘ตยา ปจฺจเต โอทโน’’ติอาทีนิ อิจฺฉนฺติ, เต สทฺทสตฺถนยํ นิสฺสาย วทนฺติ มญฺเญฯ เอวํ สนฺเตปิ อุปปริกฺขิตฺวา ยุตฺตานิ เจ, คเหตพฺพานิฯ การิเต ‘‘ปุริโส ปุริเสน ปุริสํ วา โอทนํ ปาเจติ, ปาจยติ, ปาจาเปติ, ปาจาปยติฯ ปุริเสน ปุริโส โอทนํ ปาจิยติ, ปาจยิยติ, ปาจาปิยติ, ปาจาปยิยตี’’ติ รูปานิ ภวนฺติฯ ‘‘ยถา ทณฺเฑน โคปาโล, คาวํ ปาเจติ โคจร’’นฺติอาทีสุ อญฺโญปิ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ

ปจํ, ปจนฺโต, ปจนฺตี, ปจมาโน, ปจมานาฯ ปาตพฺพํ, ปจิตํ, ปจิตพฺพํ, ปจนียํ, ปจิตุํ, ปจิตฺวาฯ เอตฺถ จ ‘‘อิมสฺส มํสญฺจ ปาตพฺพ’’นฺติ ปโยโค อุทาหรณํฯ ‘‘ปจติ, ปจนฺติฯ ปจสี’’ติอาทิ ปทกฺกโม สุโพโธฯ

สิจ ฆรเณฯ เสจติ, เสโก, ‘‘อุภโตภาสา’’ติ วทนฺติฯ

อิมานิ การนฺตธาตุรูปานิฯ

ฉการนฺตธาตุ

ปรสฺสภาสาทิภาวํ, สพฺเพสํ ธาตุนํ อิโต;

ปรํ น พฺยากริสฺสํ โส, สาสเน อีริโต น หิฯ

ฉุ เฉทเนฯ โฉติฯ โฉตฺวาน โมฬิํ วรคนฺธวาสิตํฯ อจฺโฉจฺฉุํวต โภ รุกฺขํฯ

มิเลฉ อวิยตฺตายํ วาจายํฯ มิเลจฺฉติ, มิลกฺขุฯ ปจฺจนฺติเมสุ ชนปเทสุ ปจฺจาชาโต โหติ มิลกฺขูสุ อวิญฺญาตาเรสุฯ

วฉิ อิจฺฉายํฯ วญฺฉติฯ วญฺฉิตํ ธนํฯ

อฉิ อายาเมฯ อญฺจติฯ ทีฆํ วา อญฺฉนฺโต ทีฆํ อญฺฉามีติ ปชานาติฯ

หุจฺฉ โกฏิลฺเลฯ หุจฺฉติฯ

มุจฺฉ โมหมุจฺฉาสุฯ มุจฺฉติฯ มุจฺฉิโต วิสเวเคน, วิสญฺญี สมปชฺชถฯ มุจฺฉา, มุจฺฉิตฺวาฯ

ผุฉ วิสรเณ โผฉติฯ

ยุฉ ปมาเทฯ ยุจฺฉติฯ

อุฉิ อุญฺเฉฯ อุญฺโฉ ปริเยสนํฯ อุญฺฉติฯ อุญฺฉาจริยาย อีหถฯ

อุฉ ปิปาสายํฯ อุฉติฯ

ปุจฺฉ ปญฺเห ปุจฺฉติฯ ปุจฺฉิตา, ปุจฺฉโก, ปุฏฺโฐ, ปุจฺฉิโต, ปุจฺฉาฯ ภิกฺขุ วินยธรํ ปญฺหํ ปุจฺฉติฯ ปุจฺฉิ, ปุจฺฉิตุํฯ ปุจฺฉิตฺวาฯ เอตฺถ จ ปญฺจวิธา ปุจฺฉา อทิฏฺฐโชตนาปุจฺฉา ทิฏฺฐสํสนฺทนาปุจฺฉา วิมติจฺเฉทนาปุจฺฉา อนุมติปุจฺฉา กเถตุกมฺยตาปุจฺฉาติฯ ตาสํ นานตฺตํ อฏฺฐสาลินิยาทิโต คเหตพฺพํฯ

วิจฺฉ คติยํฯ วิจฺฉติฯ วิจฺฉิกาฯ

วจฺฉุ เฉทเนฯ วุจฺฉติฯ วุตฺตา, วุตฺตวา, วุตฺตสิโรฯ การคตสฺส การสฺส อุตฺตํฯ

วุตฺตสทฺโท เกโสหรเณปิ ทิสฺสติ ‘‘กาปฏิโก มาณโว ทหโร วุตฺตสิโร’’ติอาทีสุฯ เอตฺถ จ สิรสทฺเทน สิโรรุหา วุตฺตา ยถา มญฺจสทฺเทน มญฺจฏฺฐา, จกฺขุสทฺเทน จ จกฺขุนิสฺสิตํ วิญฺญาณํฯ โรปิเตปิ ‘‘ยถา สารทิกํ พีชํ, เขตฺเต วุตฺตํ วิรูหตี’’ติอาทีสุฯ กถิเตปิ ‘‘วุตฺตมิทํ ภควตา, วุตฺตมรหตา’’ติอาทิสุฯ อตฺริทํ วุจฺจติ –

วจฺฉุวปวจวสา, วุตฺตสทฺโท ปวตฺตติ;

เกโสหาเร โรปิเต จ, กถิเต จ ยถากฺกมนฺติฯ

อปโร นโย – วุตฺตสทฺโท ‘‘โน จ โข ปฏิวุตฺต’’นฺติอาทีสุ วาปสมีกรเณ ทิสฺสติฯ ‘‘ปนฺนโลโม ปรทตฺตวุตฺโต’’ติอาทีสุ ชีวิตวุตฺติยํฯ ‘‘ปณฺฑุปลาโส พนฺธนา ปวุตฺโต’’ติอาทีสุ อปคเมฯ ‘‘คีตํ ปวุตฺตํ สมีหิต’’นฺติอาทีสุ ปาวจนวเสน ปวตฺติเตฯ โลเก ปน ‘‘วุตฺโต ปารายโน’’ติอาทีสุ อชฺเฌเน ทิสฺสติ, อตฺริทํ วุจฺจติ

‘‘วาปสมีกรเณ จ, อโถ ชีวิตวุตฺติยํ;

อปคเม ปาวจน-วเสน จ ปวตฺติเต;

อชฺเฌเน เจวเมเตสุ, วุตฺตสทฺโท ปทิสฺสตี’’ติฯ

อปโรปิ นโย – วุตฺตสทฺโท สอุปสคฺโคจ อนุปสคฺโค จ วปเน วาปสมีกรเณ เกโสหาเร ชีวิตวุตฺติยํ ปมุตฺตภาเว ปาวจนวเสน ปวตฺติเต อชฺเฌเน กถเนติ เอวมาทีสุ ทิสฺสติฯ ตถา เหส –

‘‘คาโว ตสฺส ปชายนฺติ, เขตฺเต วุตฺตํ วิรูหติ;

วุตฺตานํ ผลมสฺนาติ, โย มิตฺตานํ น ทุพฺภตี’’ติ

อาทีสุ วปเน อาคโตฯ ‘‘โน จ โข ปฏิวุตฺต’’นฺติอาทีสุ อฏฺฐทนฺตกาทีหิ วาปสมีกรเณฯ ‘‘กาปฏิโก มาณโว ทหโร วุตฺตสิโร’’ติอาทีสุ เกโสหรเณฯ ‘‘ปนฺนโลโม ปรทตฺตวุตฺโต มิคภูเตน เจตสา วิหรตี’’ติอาทีสุ ชีวิตวุตฺติยํฯ ‘‘เสยฺยถาปิ นาม ปณฺฑุปลาโส พนฺธนา ปวุตฺโต อภพฺโพ หริตตฺถายา’’ติอาทีสุ พนฺธนโต ปมุตฺตภาเวฯ ‘‘เยสมิทํ เอตรหิ โปราณํ มนฺตปทํ คีตํ ปวุตฺตํ สมีหิต’’นฺติอาทีสุ ปาวจนภาเวน ปวตฺติเตฯ โลเก ปน ‘‘วุตฺโต คโณ, วุตฺโต ปารายโน’’ติอาทีสุ อชฺเฌเนฯ ‘‘วุตฺตํ โข ปเนตํ ภควตา, ธมฺมทายาทา เม ภิกฺขเว ภวถ, มา อามิสทายาทา’’ติอาทีสุ กถเนฯ อตฺริทํ วุจฺจติ –

วป วตุ วจฺฉุวจ-ธาตูนํ วสโต มโต;

โสปสคฺโค โนปสคฺโค, วุตฺตสทฺโท ยถารหํฯ

วปเน จ วาปสมี-กรเณ มุณฺฑตาย จ;

ชีววุตฺยํ ปมุตฺตตฺเถ, วสา ปาวจนสฺส ตุ;

ปวตฺติเต จ อชฺเฌเน, กถเน จาติ ลกฺขเย;

ตจฺฉ ตนุกรเณฯ ตจฺฉติฯ ตจฺฉโก ทารุํฯ

การนฺตธาตุรูปานิฯ

ชการนฺตธาตุ

ชิชเยฯ เชติฯ ชยติ, ปราชยติฯ ธมฺมํ จรนฺโต สามิกํ ปราเชติฯ ธมฺมํ จรนฺโต ปรชฺชติฯ ราชานํ ชยาเปสุํฯ ชยาเปตฺวาฯ เอตฺถ ชยาเปสุนฺติ ‘‘ชยตุ ภว’’นฺติ อาสีสวจนํ วทิํสูติ อตฺโถฯ ชยนํ, ชิตํ, ชโย, วิชิตํ, ชิโน, เชตา, เชโต, ชิโต มาโร, มารํ ชิโต, ชิตวา, ชิตาวี, วิชิตาวี, มารชิ, โลกชิ, โอธิชิโน, อโนธิชิโน, ชิโตฯ วิชิโต, เชตุํ, วิเชตุํ, ชิตฺวา, วิชิตฺวาฯ อิมสฺส ปน ธาตุสฺส กิยาทิคณํ ปตฺตสฺส ‘‘ชินาติ ชินิตฺวา’’ตฺยาทีนิ รูปานิ ภวนฺติฯ

ชิ อภิภวเนฯ เชติฯ ชิโนฯ ปุพฺเพ วิย รูปานิฯ เอตฺถ จ ‘‘ตุมฺเหหิ อานนฺท สปฺปุริเสหิ วิชิตํ, ปจฺฉิมา ชนตาสาลิมํโสทนํ อติมญฺญิสฺสตี’’ติ ปาฬิ อภิภวนตฺถสาธกาฯ เอตฺถ หิ วิชิตนฺติ อธิภูตนฺติ อตฺโถฯ

ชุ คติยํฯ เอตฺถ สีฆคติ อธิปฺเปตาฯ ชวติฯ ชวนํ, ชโว, ชวํ, ชวนฺโต, ชวนจิตฺตํ, ชวนปญฺโญ, ชวนหํโสฯ มโนชวํ คจฺฉติ เยนกามํฯ

เชขเยฯ ชียติฯ เอการสฺส อียาเทโสฯ สาสนานุรูเปน ‘‘กิํ มํ ธเนน ชีเยถา’’ติ หิ ปาฬิ ทิสฺสติฯ สทฺทสตฺถวิทู ปน ‘‘ชายตี’’ติ รูปํ วทนฺติฯ

สชฺช คติยํฯ สชฺชติฯ

กุชุ ขุชุ เถยฺยกรเณฯ โกชติฯ โขชติฯ

วช คติยํฯ ธช ธชิ จฯ วชติฯ อพฺพชติฯ มนุสฺสตฺตญฺจ อพฺพเชฯ วโช, วชนํ, ปวชนํ, ปพฺพชฺชา, ปพฺพชิโต, ปพฺพาชิโตฯ

สกา รฏฺฐา ปพฺพาชิโต, อญฺญํ ชนปทํ คโต;

มหนฺตํ โกฏฺฐํ กยิราถ, ทุรุตฺตานํ นิเธตเวฯ

ธชติฯ ธโชฯ ธญฺชติฯ ธญฺชนํฯ เอตฺถ ธโชติ เกตุฯ ธญฺชนนฺติ คมนํฯ

อช เขปเน จฯ คติอเปกฺขโกเยว กาโรฯ อชติฯ อโชฯ เอตฺถ อโชติ เอฬโกฯ อิมานิ ปนสฺส ปริยายวจนานิ ‘‘อโช เอฬโก อุรพฺโภ อวิ เมณฺโฑ’’ติฯ ตตฺถ อุรพฺโภติ เอฬโก, โย ‘‘อโช’’ติปิ วุจฺจติฯ อวีติ รตฺตโลโม เอฬโกฯ เมณฺโฑติ กุฏิลสิงฺโค เอฬโกฯ ตถา หิ ชนกชาตเก อชรถโต เมณฺฑรถา วิสุํ วุตฺตาฯ อปิจ อเชฬกนฺติ อชโต เอฬกสฺส วิสุํ วจนโต เอฬกสทฺเทน เมณฺโฑปิ คเหตพฺโพ, มโหสธชาตกฏฺฐกถายญฺหิ เมณฺเฑฬกานํ นิพฺพิเสสตา วุตฺตาติฯ

อชฺช สชฺช อชฺชเนฯ อชฺชนํ อชฺชนกฺริยาฯ อชฺชติฯ สชฺชติฯ

กชฺช พฺยถเนฯ พฺยถนํ หิํสาฯ กชฺชติฯ

ขชฺช มชฺชเน จฯ มชฺชนํ สุทฺธิฯ พฺยถนาเปกฺโข กาโรฯ ขชฺชติฯ ขชฺชูโรฯ

ขช มนฺเถฯ มนฺโถ วิโลฬนํฯ ขชติฯ

ขชิ คติเวกลฺเลฯ กิสฺส ภนฺเต อยฺโย ขญฺชตีติฯ อุโภ ขญฺชาฯ ขญฺชนํ, ขญฺชิตุํ, ขญฺชิตฺวาฯ

ขช กมฺปเนฯ ขชติฯ เอชาฯ เอตฺถ จ เอชาติ ลาภาทิํ ปฏิจฺจ เอชติ กมฺปตีติ เอชา, พลวตณฺหาเยตํ นามํฯ

พุช วชิรนิพฺเพเสฯ วชิรนิคฺโฆเสติ เกจิ วิทู วทนฺติฯ โพชติฯ