เมนู

ณการนฺตธาตุ

วณฺณ วณฺณกฺริยาวิตฺถารคุณวจเนสุฯ วณฺโณ ปสํสาฯ กฺริยา กรณํฯ วิตฺถาโร วิตฺถินฺนตาฯ คุโณ สีลาทิธมฺโมฯ วจนํ วาจาฯ วณฺเณติ, วณฺณยติฯ วณฺโณ, วณฺณํ, สุวณฺณํ, สํวณฺณนาฯ

วณฺณสทฺโท ฉวิถุติกุลวคฺคการณสณฺฐานปมาณรูปายตนาทีสุ ทิสฺสติฯ ตตฺถ ‘‘สุวณฺณวณฺโณสิ ภควา’’ติ เอวมาทีสุ ฉวิยํฯ ‘‘กทา สญฺญูฬฺหา ปน เต คหปติ สมณสฺส โคตมสฺส วณฺณา’’ติ เอวมาทีสุ ถุติยํฯ ‘‘จตฺตาโรเม โภ โคตม วณฺณา’’ติเอวมาทีสุ กุลวคฺเคฯ ‘‘อถ เกน นุ วณฺเณน, คนฺธเถโนติ วุจฺจตี’’ติ เอวมาทีสุ การเณฯ ‘‘มหนฺตํ หตฺถิราชวณฺณํ อภินิมฺมินิตฺวา’’ติเอวมาทีสุ สณฺฐาเนฯ ‘‘ตโย ปตฺตสฺส วณฺณา’’ติ เอวมาทีสุ ปมาเณฯ ‘‘วณฺโณ คนฺโธ รโส โอชา’’ติ เอวมาทีสุ รูปายตเนติฯ

ตตฺถ ฉวิยนฺติ ฉวิคตา วณฺณธาตุ เอว ‘‘สุวณฺณวณฺโณ’’ติ เอตฺถ วณฺณคฺคหเณน คหิตาติ อปเรฯ วณฺณนํ กิตฺติยา อุคฺโฆสนนฺติ วณฺโณ, ถุติฯ วณฺณิยติ อสงฺกรโต ววตฺถปิยตีติ วณฺโณ, กุลวคฺโคฯ วณฺณิยติ ผลํ เอเตน ยถาสภาวโต วิภาวิยตีติ วณฺโณ, การณํ, วณฺณํ ทีฆรสฺสาทิวเสน สณฺฐหนนฺติ วณฺโณ, สณฺฐานํฯ วณฺณิยติ อฑฺฒมหนฺตาทิวเสน ปมิยตีติ วณฺโณ, ปมาณํฯ วณฺเณติ วิการมาปชฺชมานํ หทยงฺคตภาวํ ปกาเสตีติ วณฺโณ, รูปายตนํฯ เอวํ เตน เตน ปวตฺตินิมิตฺเตน วณฺณสทฺทสฺส ตสฺมิํ ตสฺมิํ อตฺเถ ปวตฺติ เวทิตพฺพาฯ

อปรมฺปิ วณฺณสทฺทสฺส อตฺถุทฺธารํ วทามฯ วณฺณสทฺโท สณฺฐานชาติ รูปายตนการณปมาณคุณปสํสาชาตรูปปุฬินกฺขราทีสุ ทิสฺสติฯ อยญฺหิ ‘‘มหนฺตํ สปฺปราชวณฺณํ อภินิมฺมินิตฺวา’’ติอาทีสุ สณฺฐาเน ทิสฺสติ, ‘‘พฺราหฺมโณว เสฏฺโฐ วณฺโณ, หีโน อญฺโญ วณฺโณ’’ติอาทีสุ ชาติยํฯ ‘‘ปรมาย วณฺณโปกฺขรตาย สมนฺนาคโต’’ติอาทีสุ รูปายตเนฯ

‘‘น หรามิ น ภญฺชามิ, อารา สิงฺฆามิ วาริชํ;

อถ เกน นุ วณฺเณน, คนฺธเถโนติ วุจฺจตี’’ติ

อาทีสุ การเณฯ ‘‘ตโย ปตฺตสฺส วณฺณา’’ติอาทีสุ ปมาเณฯ ‘‘กทา สญฺญูฬฺหา ปน เต คหปติ สมณสฺส โคตมสฺส วณฺณา’’ติอาทีสุ คุเณฯ ‘‘วณฺณารหสฺส วณฺณํ ภาสตี’’ติอาทีสุ ปสํสายํฯ ‘‘วณฺณํ อญฺชนวณฺเณน, กาลิงฺคมฺหิ วนิมฺหเส’’ติ เอตฺถ ชาตรูเปฯ ‘‘อกิลาสุโน วณฺณปเถ ขณนฺตา’’ติ เอตฺถ ปุฬิเนฯ ‘‘วณฺณาคโม วณฺณวิปริยาโย’’ติอาทีสุ อกฺขเร ทิสฺสติฯ อิจฺเจวํ สพฺพถาปิ –

ฉวิยํ ถุติยํ เหเม, กุลวคฺเค จ การเณ;

สณฺฐาเน จ ปมาเณ จ, รูปายตนชาติสุ;

คุณกฺขเรสุ ปุฬิเน, วณฺณสทฺโท ปวตฺตติ;

สุวณฺณสทฺโท ฉวิสมฺปตฺติครุฬชาตรูเปสุ อาคโตฯ

อยญฺหิ ‘‘สุวณฺเณ ทุพฺพณฺเณ, สุคเต ทุคฺคเต’’ติ, ‘‘สุวณฺณตา สุสฺสรตา’’ติ จ เอวมาทีสุ ฉวิสมฺปตฺติยํ อาคโตฯ ‘‘กากํ สุวณฺณา ปริวารยนฺตี’’ติอาทีสุ ครุเฬฯ ‘‘สุวณฺณวณฺโณ กญฺจนสนฺนิภตฺตโจ’’ติอาทีสุ ชาตรูเปติฯ

ปุณ สงฺฆาเตฯ ปุเณติ, ปุณยติฯ

จุณ สงฺโกจเนฯ จุเณติ, จุณยติฯ

จุณฺณ เปรเณฯ จุณฺเณติ, จุณฺณยติฯ จุณฺณํฯ จุณฺณวิจุณฺณํ กโรติฯ

สณ ทาเนฯ สเณติ, สณยติฯ

กุณ สงฺโกจเนฯ กุเณติ, กุณยติฯ กุโณฯ กุณหตฺโถฯ หตฺเถน กุณีฯ

ตูณ ปูรเณฯ ตูเณติ, ตูณยติฯ ตูณีฯ

เอตฺถ ตูณีติ สรกลาโปฯ สา หิ ตูเณนฺติ ปูเรนฺติ สเร เอตฺถาติ ตูณีฯ

ภูณ ภาสายํฯ ภูเณติ, ภูณยติฯ

กณ นิมีลเนฯ กาเณติ, กาณยติฯ กาโณฯ

เอตฺถ กาโณติ เอเกน วา ทฺวีหิ วา อกฺขีหิ ปริหีนกฺขิฯ อฏฺฐกถาจริยา ปน ‘‘กาโณ นาม เอกกฺขินา กาโณ, อนฺโธ นาม อุภยกฺขิกาโณ’’ติ วทนฺติ, ตํ กาณนฺธสทฺทานํ เอกตฺถสนฺนิปาเต ยุชฺชติฯ อิตรถา กาณกจฺฉโปปมสุตฺเต วุตฺโต กจฺฉโป เอกสฺมิํ กาโณ สิยา, เอกกฺขิกาโณ จ ปน ปุริโส ‘‘อนฺโธ’’ติ น วตฺตพฺโพ สิยา, ตสฺมา เตสมยุคฬตฺเต เอเกกสฺส ยถาสมฺภวํ ทฺวินฺนํ ทฺวินฺนมาการานํ วาจกตา ทฏฺฐพฺพาฯ

ตถา หิ โกสลสํยุตฺตฏฺฐกถายํ ‘‘กาโณติ เอกจฺฉิกาโณ วา อุภยจฺฉิกาโณ วา’’ติ วุตฺตํฯ อถ วา ‘‘โอวเทยฺยานุสาเสยฺยา’’ติ เอตฺถ โอวาทานุสาสนานํ วิย สวิเสสตา อวิเสสตา จ ทฏฺฐพฺพาฯ

คณ สงฺขฺยาเนฯ คเณติ, คณยติฯ คณนา, คโณฯ

เอตฺถ คณนาติ สงฺขฺยาฯ คโณติ ภิกฺขุสมูโหฯ เยสํ วา เกสญฺจิ สมูโหฯ สมูหสฺส จ อเนกานิ นามานิฯ เสยฺยถิทํ –

สงฺโฆ คโณ สมูโห จ,

ขนฺโธ สนฺนิจโย จโย;

สมุจฺจโย จ นิจโย,

วคฺโค ปูโค จ ราสิ จฯ

กาโย นิกาโย นิกโร,

กทมฺโพ วิสโร ฆฏา;

สมุทาโย จ สนฺเทโห,

สงฺฆาโต สมโย กโรฯ

โอโฆ ปุญฺโช กลาโป จ,

ปิณฺโฑ ชาลญฺจ มณฺฑลํ;

สณฺโฑ ปวาโห อิจฺเจเต,

สมูหตฺถาภิธายกาติฯ

กิญฺจาปิ เอเต สงฺฆคณสมูหาทโย สทฺทา สมูหตฺถวาจกา, ตถาปิ สงฺฆคณสทฺทาเยว วินาปิ วิเสสกปเทน ภิกฺขุสมูเห วตฺตนฺติ, นาญฺเญ, อญฺเญ ปน สงฺฆคณสทฺเทหิ สทฺธิํ อญฺญมญฺญญฺจ กทาจิ สมานตฺถวิสยา โหนฺติ, กทาจิ อสมานตฺถวิสยา, ตสฺมา ยถาปาวจนํ อสมฺมุยฺหนฺเตน โยเชตพฺพาฯ ‘‘เอโก, ทฺเว’’ติอาทินา คเณตพฺโพติ คโณ

กณฺณ สวเนฯ กณฺเณติ, กณฺณยติฯ กณฺโณฯ กณฺณยนฺติ สทฺทํ สุณนฺติ เอเตนาติ กณฺโณ, โย โลเก ‘‘สวนํ, โสต’’นฺติ จ วุจฺจติฯ

กุณ คุณ อามนฺตเนฯ กุเณติ, กุณยติฯ คุเณติ, คุณยติฯ คุโณฯ โคโณฯ

เอตฺถ คุโณติ สีลาทโย ธมฺมา, เกนฏฺเฐน เต คุณาฯ โคณาปิยติ อามนฺตาปิยติ อตฺตนิ ปติฏฺฐิโต ปุคฺคโล ทฏฺฐุํ โสตุํ ปูชิตุญฺจ อิจฺฉนฺเตหิ ชเนหีติ คุโณฯ เอตฺถ กิญฺจาปิ สีลาทิธมฺมานํ อามนฺตาปนํ นตฺถิ, ตถาปิ ตํเหตุอามนฺตนํ นิมนฺตนญฺจ เตเยว กโรนฺติ นามาติ เอวํ วุตฺตํฯ ตถา หิ –

‘‘ยถาปิ เขตฺตสมฺปนฺเน,

พีชํ อปฺปมฺปิ โรปิตํ;

สมฺมา ธารํ ปวสฺสนฺเต,

ผลํ โตเสติ กสฺสก’’นฺติ

เอตฺถ กสฺสกสฺส ตุฏฺฐิอุปฺปตฺติการณตฺตา เหตุวเสน นิจฺเจตนสฺสปิ ผลสฺส โตสนํ วุตฺตํ, เอวมิธาปิ อามนฺตาปนการณตฺตา เอวํ วุตฺตํฯ อญฺเญ ปน ‘‘คุญฺชนฺเต อพฺยยนฺเต อิติ คุณา’’ติ อตฺถํ วทนฺติฯ ตทนุรูปํ ปน ธาตุสทฺทํ น ปสฺสาม, ‘‘คุณ อามนฺตเน’’ อิจฺเจว ปสฺสาม, วิจาเรตฺวา คเหตพฺพํฯ

วณ คตฺตวิจุณฺณเนฯ วเณติ, วณยติฯ วโณฯ

เอตฺถ วโณติ อรุฯ สา หิ สรีรํ วณยติ วิจุณฺเณติ ฉิทฺทาวฉิทฺทํ กโรตีติ วโณติ วุจฺจติฯ

ปณฺณ หริเตฯ ปณฺเณติ, ปณฺณยติฯ ตาลปณฺณํฯ สูเปยฺยปณฺณํฯ

เอตฺถ จ หริตภาววิคเตปิ วตฺถุสฺมิํ ปณฺณภาโว รูฬฺหิโต ปวตฺโตติ ทฏฺฐพฺโพฯ ‘‘ปณฺณํ, ปตฺตํ, ปลาโส, ทลํ’’ อิจฺเจเต สมานตฺถาฯ

ปณ พฺยวหาเรฯ ปเณติ, ปณยติฯ ราชา จ ทณฺฑํ ครุกํ ปเณติฯ

อิมานิ การนฺตธาตุรูปานิฯ

ตการนฺตธาตุ

จินฺต จินฺตายํฯ จินฺเตติ, จินฺตยติฯ จิตฺตํ, จินฺตา, จินฺตนา, จินฺตนโกฯ การิเต ‘‘จินฺตาเปติ, จินฺตาปยตี’’ติ รูปานิฯ

ตตฺถ จิตฺตนฺติ อารมฺมณํ จินฺเตตีติ จิตฺตํ, วิชานาตีติ อตฺโถ, สพฺพจิตฺตสาธารณวเสเนตํ ทฏฺฐพฺพํฯ เอตฺถ สิยา – กสฺมา ‘‘อารมฺมณํ จินฺเตตีติ จิตฺต’’นฺติ วตฺวาปิ ‘‘วิชานาตีติ อตฺโถ’’ติ วุตฺตํ, นนุ จินฺตนวิชานนา นานาสภาวาฯ น หิ ‘‘จินฺเตตี’’ติ ปทสฺส ‘‘วิชานาตี’’ติ อตฺโถ สมฺภวติ, ทุปฺปญฺญสฺส หิ นานปฺปกาเรหิ จินฺตยโตปิ สุขุมตฺถาธิคโม น โหตีติ? สจฺจํ, ‘‘วิชานาตี’’ติ อิทํ ปทํ จิตฺตสฺส สญฺญาปญฺญากิจฺเจหิ วิสิฏฺฐวิสยคฺคหณํ ทีเปตุํ วุตฺตํ สพฺพจิตฺตสาธารณตฺตา จิตฺตสทฺทสฺสฯ ยญฺหิ ธมฺมชาตํ ‘‘จิตฺต’’นฺติ วุจฺจติ, ตเทว วิญฺญาณํ, ตสฺมา วิชานนตฺถํ คเหตฺวา สญฺญาปญฺญากิจฺจาวิสิฏฺฐวิสยคฺคหณํ ทีเปตุํ ‘‘วิชานาตี’’ติ วุตฺตํฯ

อิทานิ อญฺญคณิกธาตุวเสนปิ นิพฺพจนํ ปกาสยาม – สพฺเพสุ จิตฺเตสุ ยํ โลกิยกุสลากุสลมหากฺริยจิตฺตํ, ตํ ชวนวีถิวเสน อตฺตโน สนฺตานํ จิโนตีติ จิตฺตํ, วิปากํ กมฺมกิเลเสหิ จิตนฺติ จิตฺตํ, อิทํ จิธาตุวเสน นิพฺพจนํฯ