ตถา หิ อฏฺฐกถาจริเยหิ จกฺกวตฺติสุตฺตตฺถวณฺณนายํ ‘‘เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวา กาสายานิ วตฺถานิ อจฺฉาเทตฺวา’’ติ อิมิสฺสา ปาฬิยา อตฺถวิวรเณ ‘‘ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชนฺตาปิ หิ ปฐมํ เกสมสฺสุํ โอหาเรนฺติ, ตโต ปฏฺฐาย ปรูฬฺหเกเส พนฺธิตฺวา วิวรนฺติ, เตน วุตฺตํ เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวา’’ติ เอวํ อตฺโถ สํวณฺณิโตฯ

อิกฺข ทสฺสนงฺเกสุฯ อิกฺขติ, อุเปกฺขติ, อเปกฺขติฯ อุเปกฺขา, อเปกฺขา, ปจฺจเวกฺขณาฯ กการโลเป ‘‘อุเปขา, อเปขา, อุปสมฺปทาเปโข’’ติ รูปานิ ภวนฺติฯ

ทุกฺข หิํสาคตีสุฯ ทกฺขติฯ ทกฺขโกฯ

จิกฺข จกฺข วิยตฺติยํ วาจายํฯ จิกฺขติ, อาจิกฺขติ, อพฺภาจิกฺขติฯ อาจิกฺขโกฯ จกฺขติ, จกฺขุฯ เอตฺถ จกฺขูติ จกฺขตีติ จกฺขุ, สมวิสมํ อภิพฺยตฺตํ วทนฺตํ วิย โหตีติ อตฺโถฯ อถ วา ‘‘สูปํ จกฺขติ, มธุํ จกฺขตี’’ติอาทีสุ วิย ยสฺมา อสฺสาทตฺโถปิ จกฺขุสทฺโท ภวติ, ตสฺมา ‘‘จกฺขติ วิญฺญาณาธิฏฺฐิตํ รูปํ อสฺสาเทนฺตํ วิย โหตี’’ติ อสฺสาทตฺโถปิ คเหตพฺโพฯ ‘‘จกฺขุํ โข มาคณฺฑิยํ รูปารามํ รูปรตํ รูปสมฺมุทิต’’นฺติ หิ วุตฺตํฯ สติปิ โสตาทีนํ สทฺทารามตาทิภาเว นิรูฬฺหตฺตา นยเน เอว จกฺขุสทฺโท ปวตฺตติ ปงฺกชาทิสทฺทา วิย ปทุมาทีสุฯ

จกฺข’กฺขิ นยนํ, โลจนํ ทิฏฺฐิ ทสฺสนํ;

เปกฺขนํ อจฺฉิ ปมฺหํ ตุ, ‘‘ปขุม’’นฺติ ปวุจฺจติฯ

เอตา รุกฺขาทิกา จกฺขปริยนฺตา ‘‘อตฺตโนภาสา’’ติ สทฺทสตฺถวิทู วทนฺติฯ

ขการนฺตธาตุรูปานิฯ

คการนฺตธาตุ

คุ กรีสุสฺสคฺเคฯ กรีสุสฺสคฺโค วจฺจกรณํฯ ควติฯ เค สทฺเทฯ คายติฯ คีตํฯ

วคฺค คติยํฯ วคฺคติฯ วคฺโค, วคฺคิตํฯ เอตฺถ สมุทายวเสน วคฺคนํ ปวตฺตนํ วคฺโคฯ วคฺคิตนฺติ คมนํฯ ตถา หิ นาคเปตวตฺถุอฏฺฐกถายํ ‘‘โย โส มชฺเฌ อสฺสตรีรเถน จตุพฺภิ ยุตฺเตน สุวคฺคิเตนฯ อมฺหากํ ปุตฺโต อหุ มชฺฌิโม โส, อมจฺฉรี ทานปตี วิโรจตี’’ติ อิมิสฺสา ปาฬิยา อตฺถํ วทนฺเตหิ ‘‘สุวคฺคิเตนาติ สุนฺทรคมเนนา’’ติฯ กิญฺจิ ภิยฺโย กฺริยาปทมฺปิ จ ทิฏฺฐํ ‘‘ธุนนฺติ วคฺคนฺติ ปวตฺตนฺติ จมฺพเร’’ติฯ

รคิ ลคิ อคิ วคิ มคิ อิคิ ริคิ ลิคิ ตคิ สคิ คมเน จฯ จกาโร คติเปกฺขโกฯ รงฺคติฯ รงฺโคฯ ลงฺคติฯ ลงฺโค, ลงฺคีฯ องฺคติ, องฺเคติฯ องฺโค, สมงฺคี, สมงฺคิตา, องฺคํ, องฺคณํฯ วงฺคติฯ วงฺโคฯ มงฺคติฯ มงฺโค, อุปงฺโค, มงฺคลํฯ อิงฺคติฯ อิงฺคิตํฯ ริงฺคติฯ ริงฺคนํฯ ลิงฺคติฯ ลิงฺคนํฯ อุลฺลิงฺคติ, อุลฺลิงฺคนํฯ ตงฺคติฯ ตงฺคนํฯ สงฺคติฯ สงฺคนํฯ ตตฺถ องฺคนฺติ เยสํ เกสญฺจิ วตฺถูนํ อวยโว, สรีรมฺปิ การณมฺปิ จ วุจฺจติฯ องฺคณนฺติ กตฺถจิ กิเลสา วุจฺจนฺติ ‘‘ราโค องฺคณ’’นฺติอาทีสุฯ ราคาทโย หิ องฺคนฺติ เอเตหิ ตํสมงฺคิปุคฺคลา นิหีนภาวํ คจฺฉนฺตีติ ‘‘องฺคณานี’’ติ วุจฺจนฺติฯ กตฺถจิ มลํ วา ปงฺโก วา ‘‘ตสฺเสว รชสฺส วา องฺคณสฺส วา ปหานาย วายมตี’’ติอาทีสุฯ อญฺชติ มกฺเขตีติ หิ องฺคณํ, มลาทิฯ กตฺถจิ ตถารูโป วิวฏปฺปเทโส ‘‘เจติยงฺคณํ, โพธิยงฺคณ’’นฺติอาทีสุฯ อญฺชติ ตตฺถ ฐิตํ อติสุนฺทรตาย อภิพฺยญฺเชตีติ หิ องฺคณํ, วิวโฏ ภูมิปฺปเทโสฯ อิจฺเจวํ –

ราคาทีสุ กิเลเสสุ, ปงฺเก กายมลมฺหิ จ;

วิวเฏ ภูมิภาเค จ, ‘‘องฺคณ’’นฺติ รโว คโตฯ

ยุคิ ชุคิ วชฺชเนฯ ยุงฺคติฯ ชุงฺคติฯ

รคิ สงฺกายํฯ รงฺคติฯ

ลค สงฺเคจฯ จ กาโร อนนฺตรวุตฺตาเปกฺขโกฯ ลคติฯ จ ชโต น โหติ ลคนํฯ พฬิเส ลคฺโคฯ

ถคํ สํวรเณฯ ถคติฯ

อคฺค กุฏิลคติยํฯ อคฺคตีติ อคฺคิ, กุฏิลํ คจฺฉตีติ อตฺโถฯ

อคฺคิ ธูมสิโข โชติ, ชาตเวโท สิขี คินิ;

อคฺคินิ ภาณุมา เตโช, ปาวโก ติวโก’นโลฯ

หุตาสโน ธูมเกตุ, เวสฺสานโร จ อจฺจิมา;

ฆตาสโน วายุสโข, ทหโน กณฺหวตฺตนิฯ

เอตา คุอาทิกา อคฺคปริยนฺตา ‘‘ปรสฺสภาสา’’ติ สทฺทสตฺถวิทู วทนฺติฯ

คา คติยํฯ คาติฯ

คุ สทฺเทฯ ควติฯ

คุ อุคฺคเมฯ อุคฺคโม อุคฺคมนํ ปากฏตาฯ ควติฯ สทฺทสตฺถวิทู ปนิมาสํ ‘‘คาเต ควเต’’ติ อตฺตโนภาสตฺตํ วทนฺติฯ

คการนฺตธาตุรูปานิฯ

ฆการนฺตธาตุ

ฆา คนฺโธปาทาเนฯ ฆาติฯ ฆานํฯ คนฺธํ ฆตฺวาฯ อตฺรายํ ปาฬิ ‘‘คนฺธํ ฆตฺวา สติ มุฏฺฐา’’ติฯ เอติสฺสา ปน ทิวาทิคณํ ปตฺตาย ‘‘ฆายติ ฆายิตฺวา’’ติ รูปานิ ภวนฺติฯ