อิส อภิกฺขเณฯ อิสฺนาติฯ

วิส วิปฺปโยเคฯ วิสฺนาติฯ วิสํฯ

ปุส สิเนหสวนปูรเณสุฯ ปุสฺนาติฯ

ปุส โปสเนฯ ปุสฺนาติฯ

มุส เถยฺเยฯ มุสฺนาติฯ มุสโลฯ

กิยาที เอตฺตกา ทิฏฺฐา, ธาตโว เม ยถาพลํ;

สุตฺเตสฺวญฺเญปิ เปกฺขิตฺวา, คณฺหวฺโห อตฺถยุตฺติโตฯ

สาสนา โลกโต เจเต,

ทสฺสิตา เตสุ โลกโต;

สาสนสฺโสปการาย,

วุตฺตา ตทนุรูปกาฯ

กิยาทิคโณยํฯ

คหาทิคณิก

อิทานิ คหาทิคโณ วุจฺจเตฯ เอตฺเถเก เอวํ มญฺญนฺติฯ

คหาทีนํ คโณ นาม, ปจฺเจกํ นุปลพฺภติ;

อถเมโก คหธาตุ, คหาทีนํ คโณ สิยาฯ

ยโต ปฺปณฺหา ปรา เหยฺยุํ, ธาตุโต ชินสาสเน;

เตปิ อญฺเญ น วิชฺชนฺติ, อญฺญตฺร คหธาตุยาฯ

อิติ จินฺตาย เอกจฺเจ, คหธาตุํ กิยาทินํ;

ปกฺขิปิํสุ คเณ เอวํ, น วทิํสุ คหาทิกํฯ

น เตสํ คหณํ ธีโร, คณฺเหยฺย สุวิจกฺขโณ;

ยโต กจฺจายเน วุตฺโต, คหาทีนํ คโณ วิสุํฯ

‘‘คหาทิโต ปฺปณฺหา’’ อิติ, ลกฺขณํ วทตา หิ โส;

กจฺจายเนน ครุนา, ทสฺสิโต นนุ สาสเนฯ

สเจ วิสุํ คหาทีนํ, คโณ นาม น ลพฺภติ;

คหาทิทีปเก สุตฺเต, หิตฺวาน พาหิรํ อิทํฯ

‘‘คหโต ปฺปณฺหา’’ อิจฺเจว, วตฺตพฺพํ อถ วา ปน;

‘‘กิยาทิโต นาปฺปณฺหา’’ติ, กาตพฺพํ เอกลกฺขณํฯ

ยสฺมา ตถา น วุตฺตญฺจ, น กตญฺเจกลกฺขณํ;

ตสฺมา อยํ วิสุํเยว, คโณ อิจฺเจว ญายติฯ

‘‘สรา สเร โลป’’มิติ-อาทีนิ ลกฺขณานิว;

คมฺภีรํ ลกฺขณํ เอตํ, ทุชฺชานํ ตกฺกคาหินาฯ

อุสาทโยปิ สนฺธาย, อาทิคฺคโห กโต ตหิํ;

ตถา หิ ‘‘อุณฺหาเปตี’’ติ, อาทิรูปานิ ทิสฺสเรฯ

อิทานิ ปากฏํ กตฺวา, อาทิสทฺทผลํ อหํ;

สปฺปโยคํ คหาทีนํ, คณํ วกฺขามิ เม สุณฯ

คห อุปาทาเนฯ อุปาทานํ คหณํ, น กิเลสุปาทานํฯ อุปสทฺโท เหตฺถ น กิญฺจิ อตฺถวิเสสํ วทติฯ อถ วา กาเยน จิตฺเตน วา อุปคนฺตฺวา อาทานํ คหณํ อุปาทานนฺติ สมีปตฺโถ อุปสทฺโทฯ กตฺถจิ หิ อุปสทฺโท อาทานสทฺทสหิโต ทฬฺหคฺคหเณ วตฺตติ ‘‘กามุปาทาน’’นฺติอาทีสุฯ อิธ ปน ทฬฺหคฺคหณํ วา โหตุ สิถิลคฺคหณํ วา, ยํ กิญฺจิ คหณํ อุปาทานเมว, ตสฺมา คหธาตุ คหเณ วตฺตตีติ อตฺโถ คเหตพฺโพฯ เฆปฺปติ, คณฺหาติ วาฯ ปริคฺคณฺหาติ, ปฏิคฺคณฺหาติ, อธิคณฺหาติ, ปคฺคณฺหาติ, นิคฺคณฺหาติฯ ปธานคณฺหนโกฯ คณฺหิตุํ, อุคฺคณฺหิตุํฯ คณฺหิตฺวา, อุคฺคณฺหิตฺวาฯ อญฺญถาปิ รูปานิ ภวนฺติฯ อหํ ชาลิํ คเหสฺสามิฯ คเหตุํฯ คเหตฺวาฯ อุคฺคาหโก, สงฺคาหโก, อชฺโฌคาฬฺโหฯ การิเต ‘‘คณฺหาเปติ, คณฺหาปยติ, อญฺญตรํ สติปฏฺฐานํ อุคฺคณฺหาเปนฺติ, สทฺธิํ อมจฺจสหสฺเสน คณฺหาเปตฺวาฯ อุปชฺฌํ คาหาเปตพฺโพฯ

อุปชฺฌํ คาหาเปตฺวา ฯ คาเหติ, คาหยติ, คาหาเปสฺสติฯ คาหาปยนฺติ สพฺภาวํฯ คาหโก, คาเหตฺวา’’ อิจฺจาทีนิฯ กมฺมนิ – คยฺหติ, สงฺคยฺหติ, คณฺหิยติ วาฯ ตถา หิ ‘‘คณฺหิยนฺติ อุคฺคณฺหิยนฺตี’’ติ นิทฺเทสปาฬิ ทิสฺสติฯ ‘‘เคหํ, คาโห, ปริคฺคโห, สงฺคาหโก, สงฺคเหตา’’ อิจฺจาทีนิ โยเชตพฺพานิฯ

ตตฺร อการานนฺตรตฺยนฺตปทานํ ‘‘เฆปฺปติ, เฆปฺปนฺติฯ เฆปฺปสี’’ติ จ ‘‘คณฺหติ, คณฺหนฺติฯ คณฺหสี’’ติ จ อาทินา นเยน สพฺพาสุ วิภตฺตีสุ สพฺพถา ปทมาลา โยเชตพฺพาฯ อากาเรการานนฺตรตฺยนฺตปทานํ ‘‘คณฺหาติ คณฺหาเปตี’’ติอาทินา ยถาสมฺภวํ ปทมาลา โยเชตพฺพา วชฺเชตพฺพฏฺฐานํ วชฺเชตฺวาฯ

อิมานิ ปน ปสิทฺธานิ กานิจิ อชฺชตนีรูปานิ ‘‘อคฺคหี มตฺติกาปตฺตํฯ อคฺคหุํ, อคฺคหิํสุ, อคฺคเหสุ’’นฺติฯ ภวิสฺสนฺตีอาทีสุ คเหสฺสติ, คเหสฺสนฺติฯ เสสํ ปริปุณฺณํ กาตพฺพํฯ อคฺคหิสฺสา, อคฺคหิสฺสํสุฯ เสสํ ปริปุณฺณํ กาตพฺพํฯ

อุส ทาเหฯ ทาโห อุณฺหํฯ อุสติ ทหตีติ อุณฺหํฯ อุณฺหสทฺโท ‘‘อุณฺหํ ภตฺตํ ภุญฺชตี’’ติอาทีสุ ทพฺพมเปกฺขติ, ‘‘สีตํ อุณฺหํ ปฏิหนตี’’ติอาทีสุ ปน คุณํ อุณฺหภาวสฺส อิจฺฉิตตฺตาฯ อุณฺหภาโว หิ สีตภาโว จ คุโณฯ

ตส วิปาสายํฯ ตณฺหาฯ เกนฏฺเฐน ตณฺหา? ตสฺสติ ปริตสฺสตีติ อตฺเถนฯ

ชุสิ ปีติเสวเนสุฯ ชุณฺโห สมโยฯ กาเฬ วา ยทิ วา ชุณฺเห, ยทา วายติ มาลุโตฯ

ตตฺถ ชุณฺโหติ โชเสติ โลกสฺส ปีติํโสมนสฺสญฺจ อุปฺปาเทตีติ ชุณฺโหฯ

ชุต ทิตฺติยํฯ ชุณฺหา รตฺติฯ โชตติ สยํ นิปฺปภาปิ สมานา จนฺทตารกปฺปภาเสนปิ ทิพฺพติ วิโรจติ สปฺปภา โหตีติ ชุณฺหาฯ

สา ตนุกรเณฯ สณฺหวาจาฯ สิยติ ตนุกริยติ, น ผรุสภาเวน กกฺกสา กริยตีติ สณฺหาฯ

โส อนฺตกมฺมนิฯ สณฺหํ, ญาณํฯ สิยติ สยํ สุขุมภาเวน อติสุขุมมฺปิ อตฺถํ อนฺตํ กโรติ นิปฺผตฺติํ ปาเปตีติ สณฺหํฯ

ติช นิสาเนฯ นิสานํ ติกฺขตาฯ ติณฺโห ปรสุฯ ติติกฺขตีติ ติณฺโหฯ

สิ เสวายํฯ อตฺตโน หิตมาสีสนฺเตหิ เสวิยเตติ สิปฺปํ, ยํ กิญฺจิ ชีวิตเหตุ สิกฺขิตพฺพํ สิปฺปายตนํฯ อปิจ สิปฺปนฺติ อฏฺฐารส มหาสิปฺปานิ – สุติ สูรมติ พฺยากรณํ ฉนฺโทวิจิติ นิรุตฺติ โชติสตฺถํ สิกฺขา โมกฺขญาณํ กฺริยาวิธิ ธนุพฺเพโท หตฺถิสิกฺขา กามตนฺตํ อสฺสลกฺขณํ ปุราณํ อิติหาโส นีติ ตกฺโก เวชฺชกญฺจาติฯ

กุ กุจฺฉายํฯ กุจฺฉา ครหาฯ กณฺหา ธมฺมาฯ กณฺโห ปุริโสฯ

ตตฺถ กณฺหาติ อปภสฺสรภาวกรณตฺตา ปณฺฑิเตหิ กุจฺฉิตพฺพา ครหิตพฺพาติ กณฺหา, อกุสลธมฺมาฯ กาฬวณฺณตฺตา สุวณฺณวณฺณาทิกํ อุปนิธาย กุจฺฉิตพฺโพ นินฺทิตพฺโพติ กณฺโห, กาฬวณฺโณฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ –

‘‘กณฺโห วตายํ ปุริโส, กณฺหํ ภุญฺชติ โภชนํ;

กณฺเห ภูมิปฺปเทสสฺมิํ, น มยฺหํ มนโส ปิโย’’ติ จ,

‘‘น กณฺโห ตจสา โหติ,

อนฺโตสาโร หิ พฺราหฺมโณ;

ยสฺมิํ ปาปานิ กมฺมานิ,

ส เว กณฺโห สุชมฺปตี’’ติ จฯ

อิจฺเจวํ –

คหาทิเก ธาตุคเณ, สนฺธาย ตสิอาทโย;

อาทิคฺคโห กโต ปฺปณฺหา, คหาทีสุ ยถารหํฯ

คหโต ธาตุโต หิ ปฺโป,อาขฺยาตตฺเตวทิสฺสติ;

อาขฺยาตตฺเต จ นามตฺเต, ณฺหาสทฺโท อุสโต ตถาฯ

อุสคเหหิ อญฺญสฺมา, นามตฺเตว ทุเว มตา;

เอวํ วิเสสโต เญยฺโย, คหาทิคณนิจฺฉโยฯ

เอตฺถ ปน กิญฺจาปิ สาสเน ‘‘ตณฺหายตี’’ติ กฺริยาปทมฺปิ ทิสฺสติ, ตถาปิ ตสฺส ‘‘ปพฺพตายติ, เมตฺตายตี’’ติอาทีนิ วิย นามสฺมา วิหิตสฺส อายปจฺจยสฺส วเสน สิทฺธตฺตา กฺริยาปทตฺเตปิ ณฺหาปจฺจโย มุขฺยโต ลพฺภตีติ น สกฺกา วตฺตุํฯ ‘‘ตณฺหายตี’’ติ หิ อิทํ ณฺหาปจฺจยวตา ตสธาตุโต นิปฺผนฺนตณฺหาสทฺทสฺมา ปรสฺส อายปจฺจยสฺส วเสน นิปฺผนฺนํฯ ตถา กิญฺจาปิ รูปิยสํโวหารสิกฺขาปทวณฺณนายํ ‘‘วาสิผลํ ตาเปตฺวา อุทกํ วา ขีรํ วา อุณฺหาเปตี’’ติ อิมสฺมิํ ปเทเส ‘‘อุณฺหาเปตี’’ติ เหตุกตฺตุวาจกํ กฺริยาปทํ ทิสฺสติ, ตถาปิ ตสฺส ณฺหาปจฺจยวตา อุสธาตุโต นิปฺผนฺนอุณฺหาสทฺทโต วิหิตสฺส การิตสญฺญสฺส ณาเปปจฺจยสฺส วเสน นิปฺผนฺนตฺตา กฺริยาปทตฺเตปิ ณฺหาปจฺจโย มุขฺยโต ลพฺภตีติ น สกฺกา วตฺตุํฯ ‘‘อุณฺหาเปตี’’ติ อิทํ วุตฺตปฺปการอุณฺหาสทฺทโต ณาเปปจฺจยวเสน นิปฺผนฺนํ, เอตสฺมิํ ทิฏฺเฐ ‘‘อุณฺหาปยตี’’ติ ปทมฺปิ ทิฏฺฐเมว โหติฯ

กิญฺจ ภิยฺโย วินยฏฺฐกถายํ ‘‘อุณฺหาเปตี’’ติ การิตปทสฺส ทิฏฺฐตฺตาเยว ‘‘อุณฺหตี’’ติ กตฺตุปทมฺปิ นยโต ทิฏฺฐเมว โหติ กตฺตุการิตปทานํ เอกธาตุมฺหิ อุปลพฺภมานตฺตา, ยถา? คณฺหติ, คณฺหาเปติ, คจฺฉติ, คจฺฉาเปตีติ, ตสฺมา ‘‘อุส ทาเห’’ติ ธาตุสฺส ‘‘อุณฺหตี’’ติ รูปํ อุปลพฺภตีติ มนฺตฺวา ‘‘อุณฺหตีติ อุณฺห’’นฺติ นิพฺพจนํ กาตพฺพํฯ อิติ ปฺปปจฺจโย คหโต จ อญฺญโต จ เอกธา ลพฺภติ, ณฺหาปจฺจโย ปน คหโต อุสโต จ ทฺวิธา อญฺญโต เอกธา ลพฺภตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ กิญฺจาเปตฺถ เอวํ นิยโม วุตฺโต, ตถาปิ สาฏฺฐกเถ เตปิฏเก พุทฺธวจเน อญฺญานิปิ เอเกกสฺส ธาตุสฺส นามิกปทานิ ทฺเว ทฺเว กฺริยาปทานิ วิจินิตพฺพานิฯ เยน ปน พุทฺธวจนานุรูเปน นเยน คหาทิคเณ อาทิสทฺเทน ตสธาตาทโย อมฺเหหิ คหิตา, อิมสฺมา นยา อญฺโญ นโย ปสตฺถตโร นตฺถิ, อยเมว ปสตฺถตโร, ตสฺมา อยํ นีติ สาสนฏฺฐิติยา อายสฺมนฺเตหิ สาธุกํ ธาเรตพฺพา วาเจตพฺพา จฯ

คหาที เอตฺตกา ทิฏฺฐา, ธาตโว เม ยถาพลํ;

สุตฺเตสฺวญฺเญปิ เปกฺขิตฺวา, คณฺหวฺโห อตฺถยุตฺติโตฯ

คหาทิคโณยํฯ

ตนาทิคณิก

ตนุ วิตฺถาเรฯ ตโนติฯ อายตนํ, ตนุฯ กมฺมนิ ‘‘ตนิยฺยติ, ตนิยฺยนฺติฯ วิตนิยฺยตี’’ติ รูปานิฯ อตฺรายํ ปาฬิ ‘‘ยถา หิ อาสภํ จมฺมํ, ปถพฺยา วิตนิยฺยตี’’ติฯ ครู ปน ‘‘ปตายเต, ปตญฺญตี’’ติ รูปานิ วทนฺติฯ ตนิตุํ, ตนิตฺวานฯ ตุมนฺตาทิรูปานิฯ