ธิมฺห นิฏฺฐุภเนฯ ธิมฺเหติฯ ‘‘ปฏิวามคตํ สลฺลํ, ปสฺส ธิมฺหามิ โลหิต’’นฺติ ปาฬิ นิทสฺสนํฯ

ตตฺถ ธิมฺหามีติ นิฏฺฐุภามีติ อตฺโถฯ

หการนฺตธาตุรูปานิฯ

ฬการนฺตธาตุ

พิฬ อกฺโกเสฯ เพฬติฯ พิฬาโรฯ

กีฬ วิหาเรฯ กีฬติฯ กีฬาฯ

อฬ อุคฺคเมฯ อฬติฯ วาโฬฯ

ลฬ วิลาเสฯ ลฬติฯ ลฬิโต อสฺโสฯ

กฬ มเท กกฺกสฺเส จฯ กกฺกสฺสํ กสฺสสิยํ ผรุสภาโวฯ กฬติฯ

ตุฬ โตฬเนฯ โตฬติฯ

หุฬ โหฬ คติยํฯ หุฬติฯ โหฬติฯ

โรฬ อนาทเรฯ โรฬติฯ

โลฬ อุมฺมาเทฯ โลยติฯ

เหฬ โหฬ อนาทเรฯ เหฬติฯ โหฬติฯ

วาฬ อาลเปฯ วาฬติฯ

ทาฬ ธาฬ วิสรเณฯ ทาฬติฯ ธาฬติฯ

หฬ สิลาฆายํฯ หฬติฯ

หีฬ อนาทเรฯ หีฬติฯ หีฬา, หีฬิโก, หีฬิโตฯ

กฬ เสจเนฯ กฬติฯ กฬนํฯ

เหฬ เวฐเนฯ เหฬติฯ

อีฬ ถุติยํฯ อีฬติฯ

ชุฬ คติยํฯ ชุฬติ, โชฬติฯ

ปุฬ มุฬ สุขเนฯ ปุฬติฯ มุฬติฯ

คุฬ รกฺขายํฯ คุฬติฯ คุโฬฯ

ชุฬ พนฺธเนฯ ชุฬติฯ

กุฬ ฆสเนฯ กุฬติฯ

ขุฬ พาลฺเย จฯ จกาโร ฆสนาเปกฺขโกฯ ขุฬติฯ

สุฬ พุฬ สํวรเณฯ สุฬติฯ พุฬติฯ

ปุฬ สงฺฆาเตฯ ปุฬติฯ ปุฬินํฯ

สฬ อพฺยตฺตสทฺเทฯ สฬติฯ สาฬิโก, สาฬิกาฯ

‘‘อุสโภว มหี นทติ,

มิคราชาว กูชติ;

สุสุมาโรว สฬติ,

กิํ วิปาโก ภวิสฺสตี’’ติ นิทสฺสนํ;

อิมานิ ฬการนฺตธาตุรูปานิฯ

อิติ ภูวาทิคเณ อวคฺคนฺตธาตุรูปานิ สมตฺตานิฯ เอตฺตาวตา สพฺพาปิ ภูวาทิคเณ ธาตุโย ปกาสิตาฯ

อิทานิ ภูวาทิคณิกธาตูนํเยว กาจิ อสมานสุติกา, กาจิ อสมานนฺติกาฯ ตาสุ กาจิ สมานตฺถวเสน สโมธาเนตฺวา ปุพฺพาจริเยหิ วุตฺตา, ตาเยว ธาตุโย เอกเทเสน รูปวิภาวนาทีหิ สทฺธิํ ปกาสยิสฺสามฯ ตํ ยถา?

หู ภู สตฺตายํ โหติ, ภวติฯ ปโหติ, ปภวติฯ หุเวยฺย ปาวุโสฯ สเจ อุปฺปาโท เหยฺยฯ อเชสิ ยกฺโข นรวีรเสฏฺฐํ, ตตฺถปฺปนาโท ตุมุโล พหูวฯ อมฺพา’ยํ อหุวา ปุเรฯ อหุ ราชา วิเทหานํฯ ปหูตํ เม ธนํ สกฺกฯ ปหูตมริโย ปกโรติ ปุญฺญํฯ ปหูตวิตฺโต ปุริโสฯ ปหูตชิวฺโห ภควาฯ ปิยปฺปภูตา กลหา วิวาทาฯ ปจฺฉาสมเณน โหตพฺพํฯ ภวิตพฺพํฯ โหตุํ, เหตุเย, ภวิตุํฯ หุตฺวา, หุตฺวานฯ ภวิตฺวา, ภวิตฺวานฯ

เอตฺถ ปน ‘‘อตฺถิ เหหิติ โส มคฺโค, น โส สกฺกา น เหตุเย’’ติ ปาฬิ นิทสฺสนํฯ ตตฺถ นเหตุเยติ อภวิตุํฯ หูธาตุโต ตุํปจฺจยสฺส ตเวปจฺจยสฺส วา ตุเย อาเทโส, อูการสฺส จ เอการาเทโส กโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ อถ วา เหตุภาวาย น น สกฺกาติปิ อตฺโถฯ อยํ ปนตฺโถ อิธ นาธิปฺเปโต, ปุริโมเยวตฺโถ อธิปฺเปโต โหติสฺส ธาตุโน ปโยคภาวาย อุทาหริตปทสฺสตฺถภาวโตฯ ตตฺถ ปโหตีติ อิทํ วตฺถํ วิปุลภาเวน จีวรํ กาตุํ ปโหติ, โน นปฺปโหติฯ ปโหตีติ วา ปุริโส อรโย เชตุํ สกฺโกติฯ อถ วา ปโหตีติ โหติฯ ปภวตีติ สนฺทติฯ ปหูตนฺติ วิปุลํ, มหนฺตนฺติ อตฺโถฯ ปหูตวิตฺโตติ วิปุลวิตฺโต มหทฺธโนฯ ปหูตชิวฺโหติ สุปุถุลสุทีฆสุมุทุกชิวฺโห, ปิยปฺปภูตาติ ปิยโต นิพฺพตฺตาฯ

คมุ สปฺป คติยํฯ คจฺฉติ, คมติ, ฆมฺมติ, อาคจฺฉติ, อุคฺคจฺฉติ, อติคจฺฉติ, ปฏิคจฺฉติ, อวคจฺฉติ, อธิคจฺฉติ, อนุคจฺฉติ, อุปคจฺฉติ, อปคจฺฉติ, วิคจฺฉติ, นิคจฺฉติ, นิคฺคจฺฉติฯ อญฺญานิปิ โยเชตพฺพานิฯ

‘‘สมุคฺคจฺฉตี’’ติอาทินา อุปสคฺคทฺวยวเสนปิ ยถาสมฺภวํ โยเชตพฺพานิฯ สปฺปติ, สํสปฺปติ, ปริสปฺปติฯ อญฺญานิปิ โยเชตพฺพานิฯ

ตตฺถ คมตีติ คจฺฉติฯ การิเต ‘‘เทวทตฺตํ คเมติ คมยตี’’ติ รูปานิ ภวนฺติฯ ‘‘อปายํ คเมตีติ อปายคมนีย’’นฺติ อิทเมตฺถ นิทสฺสนํฯ จุราทิคณํ ปตฺตสฺส อาปุพฺพสฺส อิมสฺส ‘‘อาคเมติ, อาคมยติ, อาคเมนฺโต, อาคมยมาโน’’ติ สุทฺธกตฺตุรูปานิ ภวนฺติฯ

ตตฺถ อาคเมตีติ มุหุตฺตํ อธิวาเสตีติ อตฺโถฯ ฆมฺมตีติ คจฺฉติฯ อาคจฺฉตีติ อายาติฯ อุคฺคจฺฉตีติ อุยฺยาติ อุทฺธํ คจฺฉติฯ อติคจฺฉตีติ อติกฺกมิตฺวา คจฺฉติฯ ปฏิคจฺฉตีติ ปุน คจฺฉติฯ อวคจฺฉตีติ ชานาติฯ อธิคจฺฉตีติ ลภติ ชานาติ วาฯ อนุคจฺฉตีติ ปจฺฉโต คจฺฉติฯ อุปคจฺฉตีติ สมีปํ คจฺฉติฯ อปคจฺฉตีติ อเปติฯ วิคจฺฉตีติ วิคมติฯ นิคจฺฉตีติ ลภติฯ ‘‘ยสํ โปโส นิคจฺฉตี’’ติ อิทํ นิทสฺสนํฯ นิคฺคจฺฉตีติ นิกฺขมติฯ สปฺปตีติ คจฺฉติฯ สํสปฺปตีติ สํสรนฺโต คจฺฉติฯ ปริสปฺปตีติ สมนฺตโต คจฺฉติฯ

อิทานิ ปน วิญฺญูนํ สาฏฺฐกเถ เตปิฏเก พุทฺธวจเน ปรมโกสลฺลชนนตฺถํ สปฺปโยคํ ปทมาลํ กถยามฯ เสยฺยถิทํ? โส คจฺฉติ, เต คจฺฉนฺติ, คจฺฉเรฯ ตฺวํ คจฺฉสิ, ตุมฺเห คจฺฉถฯ อหํ คจฺฉามิ, มยํ คจฺฉามฯ โส คจฺฉเต, เต คจฺฉนฺเตฯ ตฺวํ คจฺฉเส, ตุมฺเห คจฺฉวฺเหฯ อหํ คจฺเฉ, มยํ คจฺฉามฺเหฯ วตฺตมานาย รูปานิฯ

โส คจฺฉตุ, เต คจฺฉนฺตุฯ ตฺวํ คจฺฉาหิ, คจฺฉ, คจฺฉสฺสุ, ตุมฺเห คจฺฉถฯ อหํ คจฺฉามิ, มยํ คจฺฉามฯ โส คจฺฉตํ, เต คจฺฉนฺตํฯ ตฺวํ คจฺฉสฺสุ, ตุมฺเห คจฺฉวฺโหฯ อหํ คจฺเฉ, มยํ คจฺฉามเสฯ ปญฺจมิยา รูปานิฯ

โส คจฺเฉยฺย, คจฺเฉ, เต คจฺเฉยฺยุํฯ ตฺวํ คจฺเฉยฺยาสิ, ตุมฺเห คจฺเฉยฺยาถฯ อหํ คจฺเฉยฺยามิ, มยํ คจฺเฉยฺยาม, คจฺเฉมุฯ โส คจฺเฉถ, เต คจฺเฉรํฯ ตฺวํ คจฺเฉโถ, ตุมฺเห คจฺเฉยฺยาวฺโหฯ อหํ คจฺเฉยฺยํ, มยํ คจฺเฉยฺยามฺเหฯ สตฺตมิยา รูปานิฯ

โส คจฺฉ, เต คจฺฉุฯ ตฺวํ คจฺเฉ, ตุมฺเห คจฺฉิตฺถ, คญฺฉิตฺถฯ อหํ คจฺฉํ, มยํ คจฺฉิมฺห, คญฺฉิมฺหฯ โส คจฺฉิตฺถ, คญฺฉิตฺถ, เต คจฺฉิเรฯ ตฺวํ คจฺฉิตฺโถ, ตุมฺเห คจฺฉิวฺโหฯ อหํ คจฺฉิํ, คญฺฉิํ, มยํ คจฺฉิมฺเหฯ ปโรกฺขาย รูปานิฯ

โส อคจฺฉา, เต อคจฺฉูฯ ตฺวํ อคจฺเฉ, ตุมฺเห อคจฺฉถฯ อหํ อคจฺฉํ, มยํ อคจฺฉมฺหาฯ โส อคจฺฉถ, เต อคจฺฉตฺถุํฯ ตฺวํ อคจฺฉเส, ตุมฺเห อคจฺฉิวฺหํฯ อหํ อคจฺฉํ, มยํ อคจฺฉิมฺเหฯ อชฺชตนิยา รูปานิฯ

โส คจฺฉิสฺสติ, เต คจฺฉิสฺสนฺติฯ ตฺวํ คจฺฉิสฺสสิ, ตุมฺเห คจฺฉิสฺสถฯ อหํ คจฺฉิสฺสามิ, มยํ คจฺฉิสฺสามฯ โส คจฺฉิสฺสเต, เต คจฺฉิสฺสนฺเตฯ ตฺวํ คจฺฉิสฺสเส, ตุมฺเห คจฺฉิสฺสวฺเหฯ อหํ คจฺฉิสฺสํ, มยํ คจฺฉิสฺสามฺเหฯ ภวิสฺสนฺติยา รูปานิฯ

โส อคจฺฉิสฺสา, เต อคจฺฉิสฺสํสุฯ ตฺวํ อคจฺฉิสฺเส, ตุมฺเห อคจฺฉิสฺสถฯ อหํ อคจฺฉิสฺสํ, มยํ อคจฺฉิสฺสามฺหาฯ โส อคจฺฉิสฺสถ, เต อคจฺฉิสฺสิสุฯ ตฺวํ อคจฺฉิสฺสเส, ตุมฺเห อคจฺฉิสฺสวฺเหฯ อหํ อคจฺฉิสฺสํ, มยํ อคจฺฉิสฺสามฺหเสฯ กาลาติปตฺติยา รูปานิฯ

ตตฺถ อชฺชตนิยา กาลาติปตฺติยา จ อการาคมํ สพฺเพสุ ปุริเสสุ สพฺเพสุ วจเนสุ ลพฺภมานมฺปิ สาสเน อนิยตํ หุตฺวา ลพฺภตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ ตถา หิ ‘‘อคจฺฉิ, คจฺฉิ, อคจฺฉิสฺสา, คจฺฉิสฺสา’’ติอาทินา ทฺเว ทฺเว รูปานิ ทิสฺสนฺติฯ คมติ, คมนฺติฯ คมตุ, คมนฺตุฯ คเมยฺยฯ คเมยฺยุํฯ เสสํ สพฺพํ วิตฺถาเรตพฺพํฯ

อิทานิ ปโรกฺขาหิยฺยตฺตนชฺชตนีสุ วิเสโส วุจฺจเต – โส ปุริโส มคฺคํ ค, สา อิตฺถี ฆร’มาคฯ เต มคฺคํ คุ, ตา ฆร’มาคุฯ เอการสฺส อการาเทสํ ตฺวํ มคฺคํ ค, ตฺวํ ฆร’’มาคฯ ตุมฺเห มคฺคํ คุตฺถ, ตุมฺเห ฆร’มาคุตฺถฯ อหํ มคฺคํ คํ, อหํ ฆร’มาคํฯ อหํ ตํ ปุริสํ อนฺวคํ, มยํ มคฺคํ คุมฺห, มยํ ฆรํ อาคุมฺห, มยํ ตํ ปุริสํ อนฺวคุมฺหฯ อยํ ตาว ปโรกฺขาย วิเสโสฯ

‘‘โส มคฺคํ อคมา, เต มคฺคํ อคมู’’ อิจฺจาทิ หิยฺยตฺตนิยา รูปํฯ ‘‘โส อคมิ, เต อคมุํ, เต คุํ’’ อิจฺจาทิ อชฺชตนิยา รูปํฯ

อิทานิ เตสํ ปทรูปานิ ปากฏีกรณตฺถํ กิญฺจิ สุตฺตํ กถยาม – ‘‘โสปาคา สมิติํ วนํฯ อเถตฺถ ปญฺจโม อาคาฯ อาคุํ เทวา ยสสฺสิโนฯ มาหํ กาโกว ทุมฺเมโธ, กามานํ วสมนฺวคํฯ อคมา ราชคหํ พุทฺโธฯ วงฺกํ อคมุ ปพฺพตํฯ พฺราหฺมณา อุปคจฺฉุ ม’’นฺติ เอวมาทีนิ ภวนฺติฯ

ค คุ ค คุตฺถ คํ คุมฺห, อคุ อคมุ อคมุํ;

อคมา’คมิ คจฺฉนฺติ, อาทิเภทํ มเน กเรฯ

อิทานิ นามิกปทานิ วุจฺจนฺเต – คโต, คนฺตา, คจฺฉํ, คจฺฉนฺตี, คจฺฉนฺตํ กุลํ, สหคตํ, คติ, คมนํ, คโม, อาคโม, อวคโม, คนฺตพฺพํ, คมนียํ, คมฺมํ, คมฺมมานํ, คมิยมานํ, โค, มาตุคาโม, หิงฺคุ, ชคุ, อินฺทคู, เมธโค อิจฺจาทีนิ, การิเต – คจฺฉาเปติ, คจฺฉาปยติ, คจฺเฉติ, คจฺฉยติ, คมฺเมติฯ กมฺเม – คมฺมติ, คมิยติ, อธิคมฺมติ, อธิคมิยติฯ

ตุมนฺตาทิตฺเต ‘‘คนฺตุํ, คมิตุํ, คนฺตฺวา, คนฺตฺวาน, คมิตฺวา, คมิตฺวาน, คมิย, คมิยาน, คมฺม, อาคมฺม, อาคนฺตฺวา, อธิคมฺม, อธิคนฺตฺวา’’ อิจฺจาทีนิ ฯ สปฺปธาตุสฺส ปน ‘‘สปฺโป, สปฺปินี, ปีฐสปฺปี, สปฺปิ’’ อิจฺจาทีนิ รูปานิ ภวนฺติฯ

ตตฺถ สหคตสทฺโท ตพฺภาเว โวกิณฺเณ นิสฺสเย อารมฺมเณ สํสฏฺเฐติ อิเมสุ อตฺเถสุ ทิสฺสติฯ ตตฺถ ‘‘ยายํ ตณฺหา โปโนพฺภวิกา นนฺทิราคสหคตา’’ติ ตพฺภาเว เวทิตพฺโพ, นนฺทิราคภูตาติ อตฺโถฯ ‘‘ยายํ ภิกฺขเว วีมํสา โกสชฺชสหคตา โกสชฺชสมฺปยุตฺตา’’ติ โวกิณฺเณ เวทิตพฺโพ, อนฺตรนฺตรา อุปฺปชฺชมาเนน โกสชฺเชน โวกิณฺณาติ อยเมตฺถ อตฺโถฯ ‘‘อฏฺฐิกสญฺญาสหคตํ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวตี’’ติ นิสฺสเย เวทิตพฺโพ, อฏฺฐิกสญฺญํ นิสฺสาย อฏฺฐิกสญฺญํ ภาเวตฺวา ปฏิลทฺธนฺติ อตฺโถฯ ‘‘ลาภี โหติ รูปสหคตานํ วา สมาปตฺตีนํ อรูปสหคตานํ วา’’ติ อารมฺมเณ, รูปารูปารมฺมณานนฺติ อตฺโถฯ ‘‘อิทํ สุขํ อิมาย ปีติยา สหคตํ สหชาตํ สมฺปยุตฺต’’นฺติ สํสฏฺเฐ, อิมิสฺสา ปีติยา สํสฏฺฐนฺติ อตฺโถฯ เอตฺเถตํ วุจฺจติ –

ตพฺภาเว เจว โวกิณฺเณ, นิสฺสยารมฺมเณสุ จ;

สํสฏฺเฐ จ สหคต-สทฺโท ทิสฺสติ ปญฺจสุ;

คตีติ คติคติ นิพฺพตฺติคภิ อชฺฌาสยคติ วิภวคติ นิปฺผตฺติคติ ญาณคตีติ พหุวิธา คติ นามฯ

ตตฺถ ‘‘ตํ คติํ เปจฺจ คจฺฉามี’’ติ จ ‘‘ยสฺส คติํ น ชานนฺติ, เทวา คนฺธพฺพมานุสา’’ติ จ อยํ คติคตินามฯ

‘‘อิเมสํ โข อหํ ภิกฺขูนํ สีลวนฺตานํ เนว ชานามิ คติํวา อคติํวา’’ติ อยํ นิพฺพตฺติคติ นามฯ ‘‘เอวํ โข เต อหํ พฺรหฺเม คติญฺจ ชานามิ ชุติญฺจ ชานามี’’ติ อยํ อชฺฌาสยคติ นามฯ ‘‘วิภโว คติ ธมฺมานํ, นิพฺพานํ อรหโต คตี’’ติ อยํ วิภวคติ นามฯ ‘‘ทฺเว คติโย ภวนฺติ อนญฺญา’’ติ อยํ นิปฺผตฺติคติ นามฯ ‘‘ตํ ตตฺถ คติมา ธิภิมา’’ติ จ ‘‘สุนฺทรํ นิพฺพานํ คโต’’ติ จ อยํ ญาณคติ นามฯ เอตฺเถตํ วุจฺจติ –

คติคตฺยญฺจ นิพฺพตฺยํ, วิภวชฺฌาสเยสุ จ;

นิปฺผตฺติยญฺจ ญาเณ จ, คติสทฺโท ปวตฺตติฯ

คจฺฉตีติ โคฯ มาตุยา สมภาวํ มิสฺสีภาวญฺจ คจฺฉติ ปาปุณาตีติ มาตุคาโมฯ โรคํ หิํสนฺตํ คจฺฉตีติ หิงฺคุฯ

อิมานิ ตสฺส นามานิ

หิงฺคุ หิงฺคุชตุจฺเจว, ตถา หิงฺคุสิปาฏิกา;

หิงฺคุชาตีติ กถิตา, วินยฏฺฐกถาย หิฯ

ชคูติ จุติโต ชาติํ คจฺฉตีติ ชคุฯ อินฺทฺริเยน คจฺฉตีติ อินฺทคูฯ อถ วา อินฺทภูเตน กมฺมุนา คจฺฉตีติ อินฺทคุฯ ‘‘หินฺทคู’’ติปิ ปาฬิฯ ตตฺถ หินฺทนฺติ มรณํฯ ตํ คจฺฉตีติ หินฺทคูฯ สพฺพเมตํ สตฺตาธิวจนํ, ลิงฺคโต ปุลฺลิงฺคํฯ เมธโคติ อตฺตโน นิสฺสยญฺจ ปรญฺจ เมธมาโน หิํสมาโน คจฺฉติ ปวตฺตตีติ เมธโค, กลโหฯ ‘‘ตโต สมฺมนฺติ เมธคา’’ติ เอตฺถ หิ กลโห เมธคสทฺเทน ภควตา วุตฺโตฯ คมิตฺวาติ เอตฺถ –

‘‘อิสิวฺหยํ คมิตฺวาน, วินิตฺวา ปญฺจวคฺคิเย;

ตโต วิเนสิ ภควา, คนฺตฺวา คนฺตฺวา ตหิํ ตหิ’’นฺติ

อยํ ปาฬิ นิทสฺสนํฯ สปฺโปติ สปฺปตีติ สปฺโป, สํสปฺปนฺโต คจฺฉตีติ อตฺโถฯ เตนาห อายสฺมา สาริปุตฺโต ‘‘โย กาเม ปริวชฺเชติ, สปฺปสฺเสว ปทาสิโร’’ติ อิมิสฺสา ปาฬิยา นิทฺเทเส ‘‘สปฺโป วุจฺจติ อหิฯ เกนฏฺเฐน สปฺโป? สํสปฺปนฺโต คจฺฉตีติ สปฺโปฯ ภุชนฺโต คจฺฉตีติ ภุชโคฯ อุเรน คจฺฉตีติ อุรโคฯ ปนฺนสิโร คจฺฉตีติ ปนฺนโคฯ สรีเรน สปฺปตีติ สรีสโปฯ พิเล สยตีติ พิลาสโยฯ ทาฐา ตสฺส อาวุโธติ ทาฐาวุโธฯ วิสํ ตสฺสโฆรนฺติ โฆรวิโสฯ ชิวฺหา ตสฺส ทุวิธาติ ทุชิวฺโหฯ ทฺวีหิ ชิวฺหาหิ รสํ สายตีติ ทฺวิรสญฺญู’’ติฯ สปฺปินีติ อุรคีฯ ปีฐสปฺปีติ ปีเฐน สปฺปติ คจฺฉตีติ ปีฐสปฺปี, ปงฺคุโฬฯ สปฺปีติ โย น ปริภุญฺชติ, ตสฺส พลายุวฑฺฒนตฺถํ สปฺปติ คจฺฉติ ปวตฺตตีติ สปฺปิ, ฆตํฯ

สกฺก เฏก ลงฺฆ คตฺยตฺตาฯ สกฺกติ, นิสกฺกติ, ปริสกฺกติฯ นิสกฺโก, ปริสกฺกนํฯ เฏกติฯ ฏีกาฯ ลงฺฆติ, อุลฺลงฺฆติ, โอลงฺฆติ, ลงฺฆโก, อุลฺลงฺฆิกา ปีติฯ

เก เร เค สทฺเทฯ กายติฯ รายติฯ คายติฯ ชาตกํฯ ราฯ คีตํฯ กายิตุํฯ รายิตุํ, คายิตุํฯ กายิตฺวาฯ รายิตฺวาฯ คายิตฺวาฯ

ตตฺถ ชาตกนฺติ ชาตํ ภูตํ อตีตํ อตฺตโน จริตํ กายติ กเถติ ภควา เอเตนาติ ชาตกํฯ ชาตกปาฬิ หิ อิธ ชาตกนฺติ วุตฺตํฯ อญฺญตฺร ปน ชาตํ เอวํ ชาตกนฺติ คเหตพฺพาฯ ตถา หิ ชาตกสทฺโท ปริยตฺติยมฺปิ วตฺตติ ‘‘อิติวุตฺตกํ ชาตกํ อพฺภุตธมฺม’’นฺติอาทีสุ, ชาติยมฺปิ วตฺตติ ‘‘ชาตกํ สโมธาเนสี’’ติอาทีสุฯ รา วุจฺจติ สทฺโทฯ คีตนฺติ คายนํฯ

เข เช เส ขเยฯ ขายติฯ ชายติฯ สายติฯ ขยํ คจฺฉตีติ อตฺโถฯ

เอตฺถ ปน สิยา ‘‘นนุ จ โภ ขายตีติ ปทสฺส ขาทตีติ วา ปญฺญายตีติ วา อตฺโถ ภวติ, ตถา ชายตีติ ปทสฺส นิพฺพตฺตตีติ อตฺโถ, สายตีติ ปทสฺส รสํ อสฺสาเทตีติ อตฺโถ, เอวํ สนฺเต โภ กสฺมา อิธ เอวํ อตฺโถ ตุมฺเหหิ กถิยตี’’ติ? สจฺจํ, ธาตูนนฺตุ อเนกตฺถตฺตา เอวํ อตฺโถ กเถตุํ ลพฺภติฯ ตถา หิ ‘‘อปฺปสฺสุตายํ ปุริโส, พลิพทฺโทว ชีรตี’’ติ เอตฺถ ชีรตีติ อยํ สทฺโท ชรํ ปาปุณาตีติ อตฺถํ อวตฺวา วฑฺฒตีติ อตฺถเมว วทติ, เอวํ สมฺปทมิทํ ทฏฺฐพฺพํฯ

คุ ฆุ กุ อุ สทฺเทฯ ควติฯ ฆวติฯ กวติฯ อวติฯ

ขุ รุ กุ สทฺเทฯ โขติฯ โรติฯ โกติฯ

จุ ชุ ปุ ปฺลุ คา เส คติยํฯ จวติฯ ชวติฯ ปวติฯ ปฺลวติฯ คาติฯ เสติฯ จวนํ, จุติฯ ชวนํ, ชโวฯ ปวนํ, ปฺลวนํฯ คานํฯ เสตุฯ โปโตฯ ปฺลโวฯ

เอตฺถ คานนฺติ คมนํฯ โปโตติ ปวติ คจฺฉติ อุทเก เอเตนาติ โปโต, นาวาฯ ตถา ปฺลวติ น สีทตีติ ปฺลโว, นาวา เอวฯ ‘‘ภินฺนปฺลโว สาครสฺเสว มชฺเฌ’’ติ หิ ชาตกปาฬิ ทิสฺสติฯ ‘‘นาวา, โปโต, ปฺลโว, ชลยานํ, ตรณ’’นฺติ นาวาภิธานานิฯ

เธ เถ สทฺทสงฺฆาเตสุฯ ธายติฯ ถายติฯ ภาเว – ธิยติ, ถิยติฯ อิตฺถีฯ ถีฯ

เท เต ปาลเนฯ ทายติฯ ทยาฯ ตาณํฯ

รา ลา อาทาเนฯ ราติฯ ลาติฯ

อติ อทิ พนฺธเนฯ อนฺตติฯ อนฺทติฯ อนฺตํฯ อนฺทุฯ

ชุตสุภ รุจ ทิตฺติยํฯ โชตติฯ โสภติฯ โรจติ, วิโรจติฯ

อก อค กุฏิลายํ คติยํฯ อกติฯ อคติฯ

นาถ นาธ ยาจโนปตาปิสฺสริยาสีสาสุฯ นาถติฯ นาธติฯ

สล หุล จล กมฺปเนฯ สลติฯ หุลติฯ จลติฯ กุสลํฯ

เอตฺถ จ กุจฺฉิเต ปาปเก ธมฺเม สลยตีติ กุสลํ, เหตุกตฺตุวเสนิทํ นิพฺพจนํ ทฏฺฐพฺพํฯ ตถา หิ อฏฺฐสาลินิยํ ‘‘กุจฺฉิเต ปาปเก ธมฺเม สลยนฺติ จลยนฺติ กมฺเปนฺติ วิทฺธํเสนฺตีติ กุสลา’’ติ เหตุกตฺตุวเสน อตฺโถ กถิโตฯ อิทํ สลธาตุวเสน กุสลสทฺทสฺส นิพฺพจนํฯ อญฺเญสมฺปิ ธาตูนํ วเสน กุสลสทฺทสฺส นิพฺพจนํ ภวติฯ ตถา หิ อฏฺฐสาลินิยํ อญฺญานิปิ นิพฺพจนานิ ทสฺสิตานิฯ กถํ? ‘‘กุจฺฉิเตน วา อากาเรน สยนฺตีติ กุสา, เต อกุสลธมฺมสงฺขาเต กุเส ลุนนฺติ ฉินฺทนฺตีติ กุสลาฯ กุจฺฉิตานํ วา สานโต ตนุกรณโต ญาณํ กุสํ นาม, เตน กุเสน ลาตพฺพาติ กุสลา, คเหตพฺพา ปวตฺเตตพฺพาติ อตฺโถฯ ยถา วา กุสา อุภยภาคคตํ หตฺถปฺปเทสํ ลุนนฺติ, เอวมิเมปิ อุปฺปนฺนานุปฺปนฺนภาเวน อุภยภาคคตํ กิเลสปกฺขํ ลุนนฺติ, ตสฺมา กุสา วิย ลุนนฺตีติปิ กุสลา’’ติฯ เอวํ อญฺญานิปิ นิพฺพจนานิ ทสฺสิตานิฯ ตตฺร ‘‘ธมฺมา’’ อิติ ปทาเปกฺขํ กตฺวา ตทนุรูปลิงฺควจนวเสน ‘‘กุสลา’’ติ นิทฺเทโส กโต, อิธ ปน สามญฺญนิทฺเทสวเสน ‘‘กุสล’’นฺติ นปุํสเกกวจนนิทฺเทโส อมฺเหหิ กโตฯ ปุญฺญวาจโก หิ กุสลสทฺโท อาโรคฺยวาจโก จ เอกนฺเตน นปุํสกลิงฺโค, อิตรตฺถวาจโก ปน ติลิงฺคิโก, ยถา กุสโล ผสฺโส, กุสลา เวทนาฯ กุสลํ จิตฺตนฺติฯ

กุสลสทฺโท อิมสฺมิํ ภูวาทิคเณ ลาธาตุสลธาตุวเสน นิปฺผตฺติํ คโตติ เวทิตพฺโพฯ อิติ ภูวาทิคเณ สโมธานคตธาตุโย สมตฺตาฯ

อิจฺเจวํ –

วิตฺถารโต จ สงฺเขปา, ภูวาทีนํ คโณ มยา;

โย วิภตฺโต สอุทฺเทโส, สนิทฺเทโส ยถารหํฯ

อุปสคฺคนิปาเตหิ, นานาอตฺถยุเตหิ จ;

โยเชตฺวาน ปทาเนตฺถ, ทสฺสิตานิ วิสุํ วิสุํฯ

ปาฬินิทสฺสนาทีหิ, ทสฺสิตานิ สเหว ตุ;

ตฺยาทฺยนฺตานิ จ รูปานิ, สฺยานฺยนฺตานิ จ สพฺพโสฯ

ปทานํ สทิสตฺตญฺจ, ตถา วิสทิสตฺตนํ;

โจทนาปริหาเรหิ, สหิโต จตฺถนิจฺฉโยฯ

อตฺถุทฺธาโร’ภิธานญฺจ, ลิงฺคตฺตยวิมิสฺสนํ;

อภิเธยฺยกลิงฺเคสุ, สวิเสสปทานิ จฯ

นานาปทพหุปฺปท-สโมธานญฺจ ทสฺสิตํ;

รูฬฺหีสทฺทาทโย เจว, สุวิภตฺตา อนากุลาฯ

สพฺพนามํ สพฺพนาม-สทิสานิ ปทานิ จ;

นานาปเทหิ โยเชตุํ, ทสฺสิตานิ ยถารหํฯ

ตุมนฺตานิ จ รูปานิ, ตฺวาทฺยนฺตานิ จ วิญฺญูนํ;

ปิฏเก ปาฏวตฺถาย, สพฺพเมตํ ปกาสิตํฯ

เย สทฺทนีติมฺหิ อิมํ วิภาคํ,

ชานนฺติ สมฺมา มุนิสาสเน เต;

อตฺเถสุ สพฺเพสุปิ วีตกงฺขา,

อจฺฉมฺภิโน สีหสมา ภวนฺติฯ

วิภูตภุตคฺคสยมฺภุจกฺเก ,

สุภูตภูริํ วทตา นรานํ;

โย สทฺทนีติมฺหิ ภุวาทิกณฺโฑ,

วุตฺโต มยา ตํ ภชถตฺถกาโมฯ

อิติ นวงฺเค สาฏฺฐกเถ ปิฏกตฺตเย พฺยปฺปถคตีสุ วิญฺญูนํ

โกสลฺลตฺถาย กเต สทฺทนีติปฺปกรเณ

ปนฺนรสหิ ปริจฺเฉเทหิ มณฺฑิโต ภูวาทิคโณ นาม

โสฬสโม ปริจฺเฉโทฯ

17. รุธาทิฉกฺก

รุธาทิคณิก

อิโต ปรํ ปวกฺขามิ, รุธาทิกคณาทโย;

สาสนสฺโสปการาย, คเณ ตุ ฉพฺพิเธ กถํฯ

รุธิ อาวรเณฯ รุธิธาตุ อาวรเณ วตฺตติฯ เอตฺถ อาวรณํ นาม ปิทหนํ วา ปริรุนฺธนํ วา ปลิพุทฺธนํ วา หริตุํ วา อปฺปทานํ, สพฺพเมตํ วฏฺฏติฯ รุนฺธติ, รุนฺธิติ, รุนฺธีติ, รุนฺเธติ, อวรุนฺเธติฯ กมฺมนิ – มคฺโค ปุริเสน รุนฺธิยติฯ โรโธ, โอโรโธ, วิโรโธ, ปฏิวิโรโธ, วิรุทฺโธ, ปฏิวิรุทฺโธ, ปริรุทฺโธฯ รุนฺธิตุํ, ปริรุนฺธิตุํฯ รุนฺธิตฺวาฯ ปริรุนฺธิตฺวาฯ

ตตฺร โรโธติ จารโกฯ โส หิ รุนฺธติ ปเวสิตานํ กุรูรกมฺมนฺตานํ สตฺตานํ คมนํ อาวรตีติ โรโธติ วุจฺจติฯ โอโรโธติ ราชุพฺพรี, สา ปน ยถากามจารํ จริตุํ อปฺปทาเนน โอรุนฺธิยติ อวรุนฺธิยตีติ โอโรโธฯ วิโรโธติ อนนุกูลตาฯ ปฏิวิโรโธติ ปุนปฺปุนํ อนนุกูลตาฯ วิรุทฺโธติ วิโรธํ อาปนฺโนฯ