ขการนฺตธาตุ

ขา ปกถเน ขฺยา จฯ ปกถนํ อาจิกฺขนํ เทสนํ วาฯ ขาติ, สงฺขาติฯ อาปุพฺพตฺเต วิสทิสภาเวน ขาตฺยกฺขรสฺส ทฺวิตฺตํ, อาการสฺส จ สญฺโญคปุพฺพตฺตา รสฺสตฺตํ, อกฺขาติฯ อกฺขาสิ ปุริสุตฺตโมฯ อกฺเขยฺยํ เต อหํ อยฺเยฯ ธมฺโม สงฺขายติฯ อกฺขายติฯ อตฺร ปน กการโลโปฯ สฺวาขาโต ภควตา ธมฺโมฯ สงฺขาโตฯ อกฺขาโตฯ อกฺขาตาโร ตถาคตาฯ สงฺขาตา สพฺพธมฺมานํ วิธุโรฯ สงฺขา, ปฏิสงฺขาฯ กฺริยํ อากฺยาติ กเถตีติ อาขฺยาตํฯ เกจิ ปน ‘‘สฺวาขาโต’’ติ จ ‘‘สฺวากฺขฺยาโต’’ติ จ ‘‘สฺวาขฺยาโต’’ติ จ ปทมิจฺฉนฺติฯ ตตฺถ ปจฺฉิมานิ สกฺกฏภาสาโต นยํ คเหตฺวา วุตฺตานิ, อิตรํ ยถาฐิตรูปนิปฺผตฺติวเสน, อโต ยถาทสฺสิตปทานิเยว ปสตฺถตรานิฯ ตตฺถ สงฺขาสทฺทสฺส อตฺถุทฺธาโร นียเต – สงฺขาสทฺโท ญาณโกฏฺฐาสปญฺญตฺติคณนาสุ ทิสฺสติฯ ‘‘สงฺขาเยกํ ปฏิเสวตี’’ติอาทีสุ หิ ญาเณ ทิสฺสติฯ ‘‘ปปญฺจสญฺญาสงฺขา สมุทาจรนฺตี’’ติอาทีสุ โกฏฺฐาเสฯ ‘‘เตสํ เตสํ ธมฺมานํ สงฺขา สมญฺญา’’ติอาทีสุ ปญฺญตฺติยํฯ ‘‘น สุกรํ สงฺขาตุ’’นฺติอาทีสุ คณนายํฯ เอตฺเถตํ วุจฺจติ –

‘‘ญาณปญฺญตฺติโกฏฺฐาส-คณนาสุ ปทิสฺสติ;

สงฺขาสทฺโทติ ทีเปยฺย, ธมฺมทีปสฺส สาสเน’’ติฯ

ขิ ขเยฯ ขิยนธมฺมํ ขียติฯ สาสนานุรูเปน สเร อิการสฺส อิยฺยาเทโส, ขิยฺยติฯ ‘‘ขโย, ขํ’’ อิจฺจปิ รูปานิ เญยฺยานิฯ ตตฺถ ขโยติ ขิยนํ ขโยฯ อถ วา ขิยนฺติ กิเลสา เอตฺถาติ ขโย, มคฺคนิพฺพานานิฯ ขยสงฺขาเตน มคฺเคน ปาปุณิยตฺตา ผลมฺปิ ขโยฯ ขนฺติ ตุจฺฉํ สุญฺญํ วิวิตฺตํ ริตฺตํ, ขนฺติ วา อากาโสฯ

ขิ นิวาเสฯ ขียติ, ขิยฺยติ วาฯ สาสนานุรูเปน อิการสฺส อีย อิยฺยาเทโส ทฏฺฐพฺโพฯ อยํ ทิวาทิคเณปิ ปกฺขิปิตพฺโพฯ ขํ ขยํฯ อภิรมณียํ ราชกฺขยํฯ ตตฺถ ขียตีติ นิวสติฯ ขนฺติ จกฺขาทิอินฺทฺริยํ จกฺขุวิญฺญาณาทีนํ นิวาสฏฺเฐนฯ ขยนฺติ นิเวสนํฯ ราชกฺขยนฺติ รญฺโญ นิเวสนํฯ อตฺรายํ ปาฬิ –

‘‘สเจ จ อชฺช ธาเรสิ, กุมารํ จารุทสฺสนํ;

กุเสน ชาตขตฺติยํ, สวณฺณมณิเมขลํ;

ปูชิตา ญาติสงฺเฆหิ, น คจฺฉสิ ยมกฺขย’’นฺติฯ

ตตฺถ ยมกฺขยนฺติ ยมนิเวสนํฯ

ขุ สทฺเทฯ โขติ ขวติฯ

เข ขาทนสตฺตาสุฯ ขายติฯ อุนฺทูรา ขายนฺติฯ วิกฺขายิตกํฯ โคขายิตกํฯ อสฺสิรี วิย ขายติฯ ทิสาปิ เม น ปกฺขายนฺติฯ เอตฺถาทิมฺหิ กายตีติ ขาทติฯ อถ วา อุปฏฺฐาติ ปญฺญายติฯ

สุข ทุกฺข ตกฺริยายํฯ ตกฺริยาติ สุขทุกฺขานํ เวทนานํ กฺริยา, สุขนํ ทุกฺขนนฺติ วุตฺตํ โหติฯ อกมฺมกา อิเม ธาตโวฯ สุขติ, ทุกฺขติฯ สุขํ, ทุกฺขํฯ สุขิโต, ทุกฺขิโตฯ สุขํ สาตํ ปีณนํ, ทุกฺขํ วิฆาตํ อฆํ กิเลโสฯ ตตฺถ สุขนฺติ สุขยตีติ สุขํฯ ยสฺสุปฺปชฺชติ, ตํ สุขิตํ กโรตีติ อตฺโถฯ ทุกฺขนฺติ ทุกฺขยตีติ ทุกฺขํฯ ยสฺสุปฺปชฺชติ, ตํ ทุกฺขิตํ กโรตีติ อตฺโถฯ อิมานิ นิพฺพจนานิ การิตวเสน วุตฺตานีติ ทฏฺฐพฺพํ อฏฺฐกถายํ สุขทุกฺขสทฺทตฺถํ วทนฺเตหิ ครูหิ สุขยติ ทุกฺขยติสทฺทานํ กมฺมตฺถมาทาย วิวรณสฺส กตตฺตาฯ ตถา หิ ‘‘สุเขติ สุขยติ, สุขาเปติ สุขาปยติ, ทุกฺเขติ ทุกฺขยติ, ทุกฺขาเปติ ทุกฺขาปยตี’’ติ อิมานิ เตสํ การิตปทรูปานิ, อตฺตานํ สุเขติ ปีเณตีติ จ, สุขยติ สุขํ, ทุกฺขยตีติ ทุกฺขนฺติ จ,

‘‘สเจ จ กิมฺหิจิ กาเล,

มรณํ เม ปุเร สิยา;

ปุตฺเต จ เม ปปุตฺเต จ,

สุขาเปยฺย มโหสโธ’’ติ จ

ปาฬิอาทิทสฺสนโตฯ สทฺทสตฺเถ ปน ธาตุปาฐสงฺเขเป จ อิเม ธาตโว จุราทิคเณเยว วุตฺตาฯ ‘‘สุขยติ ทุกฺขยตี’’ติ จ อการิตานิ สุทฺธกตฺตุปทานิ อิจฺฉิตานิฯ มยํ ตุ เตสํ ตพฺพจนํ สุทฺธกตฺตริ จ ตานิ ปทรูปานิ น อิจฺฉาม ปาฬิอาทีหิ วิรุทฺธตฺตา, ตสฺมาเยว เต อิมสฺมิํ ภูวาทิคเณ วุตฺตาฯ อยญฺหิ สุทฺธกตฺตุวิสเย อสฺมากํ รุจิ ‘‘สุขตีติ สุขิโต, ทุกฺขตีติ ทุกฺขิโต’’ติฯ

นนุ จ โภ ‘‘สุขติ ทุกฺขตี’’ติ กฺริยาปทานิ พุทฺธวจเน น ทิสฺสนฺตีติ? สจฺจํ, เอวํ สนฺเตปิ อฏฺฐกถานยวเสน คเหตพฺพตฺตา ทิสฺสนฺติเยว นามฯ น หิ สพฺพถา สพฺเพสํ ธาตูนํ รูปานิ สาสเน โลเก วา ลพฺภนฺติ, เอกจฺจานิ ปน ลพฺภนฺติ, เอกจฺจานิ น ลพฺภนฺติฯ เอวํ สนฺเตปิ นยวเสน ลพฺภนฺติเยวฯ ‘‘กปฺปยวฺโห ปติสฺสตา’’ติ หิ ทิฏฺเฐ ‘‘จรวฺโห ภุญฺชวฺโห’’ติอาทีนิปิ นยวเสน ทิฏฺฐานิเยว นามฯ

ตตฺร ปนายํ นโยฯ วิสุทฺธิมคฺคาทีสุ หิ ‘‘เอกทฺวิโยชนมตฺตมฺปิ อทฺธานํ คตสฺส วาโย กุปฺปติ, คตฺตานิ ทุกฺขนฺตี’’ติ เอวํ ภูวาทิคณิกํ อกมฺมกํ สุทฺธกตฺตุวาจกํ ‘‘ทุกฺขนฺตี’’ติ กฺริยาปทํ ทิสฺสติฯ ตสฺมิํ ทิฏฺฐิเยว ‘‘สุขติ, สุขนฺติฯ สุขสิ, สุขถฯ สุขามิ, สุขามา’’ติอาทีนิ จ ‘‘ทุกฺขติ, ทุกฺขนฺติฯ ทุกฺขสิ, ทุกฺขถา’’ติอาทีนิจ ทิฏฺฐานิ นาม โหนฺติ ทิฏฺเฐน อทิฏฺฐสฺส ตาทิสสฺส อนวชฺชสฺส นยสฺส คเหตพฺพตฺตา, ตสฺมา ‘‘สุขตีติ สุขิโต, ทุกฺขตีติ ทุกฺขิโต’’ติ ภูวาทินโย เอว คเหตพฺโพ, น ปน จุราทินโยฯ

อปรมฺเปตฺถ นิพฺพจนํ, สุขํ สญฺชาตํ เอตสฺสาติ สุขิโต, สญฺชาตสุโขติ อตฺโถฯ เอส นโย ทุกฺขิโตติ เอตฺถาปิฯ อถ วา สุเขน อิโต ปวตฺโตติ สุขิโตฯ เอส นโย ‘‘ทุกฺขิโต’’ติ เอตฺถาปิฯ ทุลฺลภายํ นีติ สาธุกํ มนสิ กาตพฺพาฯ

โมกฺข มุจฺจเนฯ อกมฺมโกยํ ธาตุฯ โมกฺขติฯ โมกฺโขฯ ปาติโมกฺโขฯ การิเต ‘‘โมกฺเขติ, โมกฺขยติ, โมกฺขาเปติ, โมกฺขาปยตี’’ติ รูปานิฯ เกจิ ปนิมํ ‘‘โมกฺข โมจเน’’ติ ปฐิตฺวา จุราทิคเณ ปกฺขิปนฺติฯ เตสํ มเต ‘‘โมกฺเขติ, โมกฺขยตี’’ติ สุทฺธกตฺตุปทานิ ภวนฺติฯ เอตานิ ปาฬิยา อฏฺฐกถาย จ วิรุชฺฌนฺติฯ ตถา หิ ‘‘โมกฺขนฺติ มารพนฺธนาฯ น เม สมเณ โมกฺขสิฯ มหายญฺญํ ยชิสฺสาม, เอวํ โมกฺขาม ปาปกา’’ติ ปาฬิยา วิรุชฺฌนฺติฯ ‘‘โย นํ ปาติ รกฺขติ, ตํ โมกฺเขติ โมเจติ อาปายิกาทีหิ ทุกฺเขหีติ ปาติโมกฺโข’’ติ อฏฺฐกถาย จ วิรุชฺฌนฺติ, ตสฺมา ปาฬิยํ ‘‘โมกฺเขสิ โมกฺเขมา’’ติ จ อวตฺวา ‘‘โมกฺขสิ, โมกฺขามา’’ติ สุทฺธกตฺตุวาจกํ วุตฺตํ, ตญฺจ โข อปาทานวิสยํ กตฺวาฯ อฏฺฐกถายํ ปน ‘‘โมกฺเขติ, โมเจตี’’ติ เหตุกตฺตุวาจกํ วุตฺตํ, ตมฺปิ อปาทานวิสยํเยว กตฺวาฯ เอวํ อิมสฺส ธาตุโน สุทฺธกตฺตุวิสเย อกมฺมกภาโว วิทิโต, เหตุกตฺตุวิสเย เอกกมฺมกภาโว วิทิโต มุจ ปจ ฉิทาทโย วิยฯ โมกฺขธาตุ ทฺวิคณิโกติ เจ? น, อเนเกสุ สาฏฺฐกเถสุ ปาฬิปฺปเทเสสุ ‘‘โมกฺเขติ, โมกฺขยตี’’ติ สุทฺธกตฺตุรูปานํ อทสฺสนโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ

กกฺข หสเนฯ กกฺขติฯ

โอข ราข ลาข ทาข ธาข โสสนาลมตฺเถสุฯ โอขติฯ ราขติฯ ลาขติฯ ทาขติฯ ธาขติฯ

สาข พฺยาปเนฯ สาขติฯ สาขาฯ

อุข นข มข รข ลข รขิ ลขิ อิขิ ริขิ คตฺยตฺถาฯ อุขติฯ นขติฯ มขติฯ รขติฯ ลขติฯ รงฺขติฯ ลงฺขติฯ อิงฺขติฯ ริงฺขติฯ

รกฺข ปาลเนฯ รกฺขติฯ รกฺขา, รกฺขณํ, สีลํ รกฺขิโต เทวทตฺโต, สีลํ รกฺขิตํ เทวทตฺเตน, สีลํ รกฺขโก เทวทตฺโตฯ

อกฺข พฺยตฺติสงฺขาเตสุฯ อกฺขติ, อกฺขิ, อกฺขํฯ

นิกฺข จุมฺพเนฯ นิกฺขติ, นิกฺขํฯ

นกฺข คติยํฯ นกฺขติฯ นกฺขตฺตํฯ เอตฺถ นกฺขตฺตนฺติ เอตฺโต อิโต จาติ วิสมคติยา อคนฺตฺวา อตฺตโน วีถิยาว คมเนน นกฺขนํ คมนํ ตายติ รกฺขตีติ นกฺขตฺตํฯ โปราณา ปน ‘‘นกฺขรนฺติ น นสฺสนฺตีติ นกฺขตฺตานี’’ติ กถยิํสุฯ ‘‘นกฺขตฺตํ, โชติ, นิริกฺขํ, ภํ’’ อิจฺเจเต ปริยายาฯ

เวกฺข เวกฺขเนฯ เวกฺขติฯ

มกฺข สงฺขเตฯ มกฺขติฯ

ตกฺข ตปเนฯ ตปนํ สํวรณํฯ ตกฺขติฯ

สุกฺข อนาทเรฯ สุกฺขติฯ

กขิ วขิ มขิ กงฺขายํฯ สตฺถริ กงฺขติฯ วงฺขติ, มงฺขติฯ ‘‘กงฺขา กงฺขายนา กงฺขายิตตฺตํ วิมติ วิจิกิจฺฉา ทฺเวฬฺหกํ ทฺเวธาปโถ สํสโย อเนกํสคาโห อาสปฺปนา ปริสปฺปนา อปริโยคาหนา ถมฺภิตตฺตํ จิตฺตสฺส มโนวิเลโข’’ อิจฺเจเต กงฺขาปริยายาฯ เอเตสุ ปน –

วตฺตนฺติ โลกโวหาเร, ‘‘กงฺขา วิมติ สํสโย;

วิจิกิจฺฉา’’ติ เอตานิ, นามานิเยว ปายโตฯ

กขิ อิจฺจายํฯ ธนํ กงฺขติ, อภิกงฺขติ, นาภิกงฺขามิ มรณํฯ อภิกงฺขิตํ ธนํฯ

ทขิ ธขิ โฆรวาสิเต กงฺขายญฺจฯ ทงฺขติฯ ธงฺขติฯ

อุกฺข เสจเนฯ อุกฺขติฯ

กข หสเนฯ กขติฯ

ชกฺข ภกฺขเณ จฯ หสนานุกฑฺฒนตฺถํ จกาโรฯ ชกฺขติฯ

ลิข เลขเนฯ ลิขติ, สลฺเลขติฯ อติสลฺเลขเตวายํ สมโณฯ เลขา, เลขนํ, เลขโก, ลิขิตํ, สลฺเลขปฏิปตฺติ, เอตา ทขิอาทิกา ลิขปริยนฺตา ‘‘ปรสฺสภาสา’’ติ สทฺทสตฺถวิทู วทนฺติฯ

ธุกฺข ธิกฺข สนฺทีปนกิเลสนชีวเนสุฯ ธุกฺขติฯ ธิกฺขติฯ สทฺทสตฺถวิทู ปน ‘‘ธุกฺขเต ธิกฺขเต’’ติ อตฺตโนภาสํ วทนฺติฯ ตถา อิโต ปรานิ รูปานิปิฯ

รุกฺข วกฺข วรเณฯ วรณํ สํวรณํฯ รุกฺขติฯ วกฺขติฯ รุกฺโข, วกฺโขฯ เอตฺถ จ วกฺโขติ รุกฺโขเยวฯ ตถา หิ ‘‘สาทูนิ รมณียานิ, สนฺติ วกฺขา อรญฺญชา’’ติ ชาตกปาโฐ ทิสฺสติฯ อิมานิ ปน รุกฺขสฺส นามานิ –

‘‘รุกฺโข มหีรุโห วกฺโข, ปาทโป ชคตีรุโห;

อโค นโค กุโช สาขี, สาโล จ วิฏปี ตรุ;

ทุโม ผลี ตุ ผลวา, คจฺโฉ ตุ ขุทฺทปาทโป’’ติฯ

เกเจตฺถ วเทยฺยุํ ‘‘นนุ จ สาลสทฺเทน สาลรุกฺโขเยว วุตฺโต, นาญฺโญ ‘สาลา ผนฺทนมาลุวา’ติ ปโยคทสฺสนโต, อถ กิมตฺถํ สาลสทฺเทน โย โกจิ รุกฺโข วุตฺโต’’ติ? น สาลรุกฺโขเยว สาลสทฺเทน วุตฺโต, อถ โข สาลรุกฺเขปิ วนปฺปติเชฏฺฐรุกฺเขปิ ยสฺมิํ กสฺมิญฺจิ รุกฺเขปิ ‘‘สาโล’’ติ โวหารสฺส ทสฺสนโต อญฺเญปิ รุกฺขา วุตฺตาฯ ตถา หิ สาลรุกฺโขปิ ‘‘สาโล’’ติ วุจฺจติฯ ยถาห ‘‘เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว คามสฺส วา นิคมสฺส วา อวิทูเร มหนฺตํ สาลวนํ, ตญฺจสฺส เอลณฺเฑหิ สญฺฉนฺนํฯ อนฺตเรน ยมกสาลาน’’นฺติฯ วนปฺปติเชฏฺฐรุกฺโขปิฯ ยถาห –

‘‘ตเวว เทว วิชิเต, ตเววุยฺยานภูมิยา;

อุชุวํสา มหาสาลา, นีโลภาสา มโนรมา’’ติฯ

โย โกจิ รุกฺโขปิฯ ยถาห ‘‘อถ โข ตํ ภิกฺขเว มาลุวพีชํ อญฺญตรสฺมิํ สาลมูเล นิปเตยฺยา’’ติฯ อตฺริทํ วุจฺจติ –

‘‘สาลรุกฺเข เชฏฺฐรุกฺเข,

ยสฺมิํ กสฺมิญฺจิ ปาทเป;

สาโล อิติ รโว สาลา,

สนฺธาคาเร ถิยํ สิยา’’ติฯ

สิกฺข วิชฺโชปาทาเนฯ สิกฺขติฯ สิกฺขา, สิกฺขนํ, สิกฺขิตํ สิปฺปํ, สิกฺขโก, สิกฺขิโต, เสกฺโข, อเสกฺโขฯ กการโลเป ‘‘เสโข อเสโข’’ติ รูปานิ ภวนฺติฯ ตตฺถ สิกฺขิโตติ สญฺชาตสิกฺโข, อสิกฺขีติ วา สิกฺขิโต, ตถา หิ กตฺตุปฺปโยโค ทิสฺสติ ‘‘อหํ โข ปน สุสิกฺขิโต อนวโย สเก อาจริยเก กุมฺภการกมฺเม’’ติฯ

ภิกฺข ยาจเนฯ ภิกฺขติฯ ภิกฺขุ, ภิกฺขา, ภิกฺขนํ, ภิกฺขโก, ภิกฺขิตํ โภชนํฯ

เอตฺถ ปน ‘‘ภิกฺขุ ยติ สมโณ มุนิ ปพฺพชิโต อนคาโร ตปสฺสี ตโปธโน’’ อิจฺเจตานิ ปริยายวจนานิฯ เอเตสุ สาสเน ‘‘ภิกฺขู’’ติ อุปสมฺปนฺโน วุจฺจติฯ กทาจิ ปน ‘‘ภิกฺขุสตํ โภเชสิ, ภิกฺขุสหสฺสํ โภเชสี’’ติอาทีสุ สามเณเรปิอุปาทาย ‘‘ภิกฺขู’’ติ โวหาโร ปวตฺตติ, ตาปสาปิ จ สมณสทฺทาทีหิ วุจฺจนฺติ, ‘‘อหู อตีตมทฺธาเน, สมโณ ขนฺติทีปโน’’ติอาทิ เอตฺถ นิทสฺสนํฯ

ทกฺข วุทฺธิยํ สีฆตฺเต จฯ ทกฺขติ, ทกฺขิณา, ทกฺโขฯ ทกฺขนฺติ วทฺธนฺติ สตฺตา เอตาย ยถาธิปฺเปตาหิ สมฺปตฺตีหิ อิทฺธา วุทฺธา อุกฺกํสคตา โหนฺตีติ ทกฺขิณา, ทาตพฺพวตฺถุฯ ทกฺขติ กุสลกมฺเม อญฺญสฺมิญฺจ กิจฺจากิจฺเจ อทนฺธตาย สีฆํ คจฺฉตีติ ทกฺโข, เฉโก, โย ‘‘กุสโล’’ติปิ วุจฺจติฯ

ทิกฺข มุณฺฑิโอปนยนนิยมพฺพตาเทเสสุฯ ทิกฺขธาตุ มุณฺฑิเย, อุปนยเน, นิยเม, วเต, อาเทเส จ ปวตฺตติฯ ทิกฺขติฯ ทิกฺขิโต มุณฺโฑฯ เอตฺถ สิยา – นนุ จ โภ สรภงฺคชาตเก ‘‘คนฺโธ อิสีนํ จิรทิกฺขิตานํ, กายา จุโต คจฺฉติ มาลุเตนา’’ติ เอตสฺมิํ ปเทเส อฏฺฐกถาจริเยหิ ‘‘จิรทิกฺขิตานนฺติ จิรปพฺพชิตาน’’นฺติ วุตฺตํฯ น หิ ตตฺถ ‘‘จิรมุณฺฑาน’’นฺติ วุตฺตํฯ เอวํ สนฺเต กสฺมา อิธ ‘‘ทิกฺขธาตุ มุณฺฑิเย วุตฺตา’’ติ? สจฺจํ, ตตฺถ ปน ทิกฺขิตสทฺทสฺส ปพฺพชิเต วตฺตนโต ‘‘จิรปพฺพชิตาน’’นฺติ วุตฺตํ, น ธาตุอตฺถสฺส วิภาวนตฺถํฯ อิท ปน ธาตุอตฺถวิภาวนตฺถํ มุณฺฑิเย วุตฺตาฯ ตาปสา หิ มุณฺฑิยตฺถวาจเกน ทิกฺขิตสทฺเทน วตฺตุํ ยุตฺตาฯ

ตถา หิ อฏฺฐกถาจริเยหิ จกฺกวตฺติสุตฺตตฺถวณฺณนายํ ‘‘เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวา กาสายานิ วตฺถานิ อจฺฉาเทตฺวา’’ติ อิมิสฺสา ปาฬิยา อตฺถวิวรเณ ‘‘ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชนฺตาปิ หิ ปฐมํ เกสมสฺสุํ โอหาเรนฺติ, ตโต ปฏฺฐาย ปรูฬฺหเกเส พนฺธิตฺวา วิวรนฺติ, เตน วุตฺตํ เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวา’’ติ เอวํ อตฺโถ สํวณฺณิโตฯ

อิกฺข ทสฺสนงฺเกสุฯ อิกฺขติ, อุเปกฺขติ, อเปกฺขติฯ อุเปกฺขา, อเปกฺขา, ปจฺจเวกฺขณาฯ กการโลเป ‘‘อุเปขา, อเปขา, อุปสมฺปทาเปโข’’ติ รูปานิ ภวนฺติฯ

ทุกฺข หิํสาคตีสุฯ ทกฺขติฯ ทกฺขโกฯ

จิกฺข จกฺข วิยตฺติยํ วาจายํฯ จิกฺขติ, อาจิกฺขติ, อพฺภาจิกฺขติฯ อาจิกฺขโกฯ จกฺขติ, จกฺขุฯ เอตฺถ จกฺขูติ จกฺขตีติ จกฺขุ, สมวิสมํ อภิพฺยตฺตํ วทนฺตํ วิย โหตีติ อตฺโถฯ อถ วา ‘‘สูปํ จกฺขติ, มธุํ จกฺขตี’’ติอาทีสุ วิย ยสฺมา อสฺสาทตฺโถปิ จกฺขุสทฺโท ภวติ, ตสฺมา ‘‘จกฺขติ วิญฺญาณาธิฏฺฐิตํ รูปํ อสฺสาเทนฺตํ วิย โหตี’’ติ อสฺสาทตฺโถปิ คเหตพฺโพฯ ‘‘จกฺขุํ โข มาคณฺฑิยํ รูปารามํ รูปรตํ รูปสมฺมุทิต’’นฺติ หิ วุตฺตํฯ สติปิ โสตาทีนํ สทฺทารามตาทิภาเว นิรูฬฺหตฺตา นยเน เอว จกฺขุสทฺโท ปวตฺตติ ปงฺกชาทิสทฺทา วิย ปทุมาทีสุฯ

จกฺข’กฺขิ นยนํ, โลจนํ ทิฏฺฐิ ทสฺสนํ;

เปกฺขนํ อจฺฉิ ปมฺหํ ตุ, ‘‘ปขุม’’นฺติ ปวุจฺจติฯ

เอตา รุกฺขาทิกา จกฺขปริยนฺตา ‘‘อตฺตโนภาสา’’ติ สทฺทสตฺถวิทู วทนฺติฯ

ขการนฺตธาตุรูปานิฯ

คการนฺตธาตุ

คุ กรีสุสฺสคฺเคฯ กรีสุสฺสคฺโค วจฺจกรณํฯ ควติฯ เค สทฺเทฯ คายติฯ คีตํฯ