เมนู

ลพิ อวสํสเนฯ อวสํสนํ อวลมฺพนํฯ ลมฺพติ, วิลมฺพติ, พฺยาลมฺพติฯ นีเจ โจ’ลมฺพเต สูริโยฯ อาลมฺพติ ฯ อาลมฺพนํ, ตทาลมฺพนํ, ตทาลมฺพณํ, ตทาลมฺพํ วาฯ ลาพุฯ อลาพุ วา, กาโร หิ ตพฺภาเวฯ

การนฺตธาตุรูปานิฯ

ภการนฺตธาตุ

ภา ทิตฺติยํฯ จนฺโท ภาติ, ปญฺหา มํ ปฏิภาติฯ รตฺติ วิภาติฯ ภาณุ, ปฏิภานํฯ วิภาตา รตฺติฯ

ภี ภเยฯ ภายติฯ ภยํ, ภยานโก, ภีโม, ภีมเสโน, ภีรุ, ภีรุโก, ภีรุกชาติโกฯ การิเต ‘‘ภาเยติ, ภายยติ, ภายาเปติ, ภายาปยตี’’ติ รูปานิฯ

สภุ สมฺภุ หิํสายํฯ สภติฯ สมฺภติฯ

สุมฺภ ภาสเน จฯ จกาโร หิํสาเปกฺขโกฯ สุมฺภติฯ สุมฺโภฯ กุสุมฺโภฯ

เอตฺถ สุมฺโภติ อาวาโฏฯ ‘‘สุมฺภํ นิกฺขนาหี’’ติ อิทเมตฺถ นิทสฺสนํฯ กุสุมฺโภติ ขุทฺทกอาวาโฏ, ‘‘ปพฺพตกนฺทรปทรสาขาปริปูรา กุสุมฺเภ ปริปูเรนฺตี’’ติ อิทเมตฺถ นิทสฺสนํฯ

อพฺภ วพฺภ มพฺภ คติยํฯ อพฺภติฯ อพฺโภฯ วพฺภติฯ มพฺภติฯ

เอตฺถ อพฺโภติ เมโฆฯ โส หิ อพฺภติ อเนกสตปฏโล หุตฺวา คจฺฉตีติ ‘‘อพฺโภ’’ติ วุจฺจติฯ ‘‘วิชฺชุมาลี สตกฺกกู’’ติ วุตฺตํฯ สตกฺกกูติ จ อเนกสตปฏโลฯ เอตฺถ จ อพฺภสทฺโท ติลิงฺคิโก ทฏฺฐพฺโพฯ

ตถา หิ อยํ ‘‘อพฺภุฏฺฐิโตว ส ยาติ, ส คจฺฉํ น นิวตฺตตี’’ติ เอตฺถ ปุลฺลิงฺโคฯ ‘‘อพฺภา, มหิกา, ธูโม, รโช, ราหู’’ติ เอตฺถ อิตฺถิลิงฺโคฯ ‘‘อพฺภานิ จนฺทมณฺฑลํ ฉาเทนฺตี’’ติ เอตฺถ นปุํสกลิงฺโคฯ

อิมานิ ปน เมฆสฺส นามานิ –

เมโฆ วลาหโก ลงฺฆิ, ชีมูโต อมฺพุโท ฆโน;

ธาราธโร อมฺพุธโร, ปชฺชุนฺโน หิมคพฺภโกฯ

ยภ เมถุเนฯ มิถุนสฺส ชนทฺวยสฺส อิทํ กมฺมํ เมถูนํ, ตสฺมิํ เมถุเน ยภธาตุ วตฺตติฯ ยภติฯ ยาภสฺสํฯ

เอตฺถ จ ‘‘เมถุน’’นฺติ เอสา สพฺภิวาจา, ลชฺชาสมฺปนฺเนหิ ปุคฺคเลหิ วตฺตพฺพภาสาภาวโตฯ ตถา หิ ‘‘เมถุโน ธมฺโม น ปฏิเสวิตพฺโพ’’ติ จ ‘‘น เม ราชา สขา โหติ, น ราชา โหติ เมถุโน’’ติ จ โสภเน วาจาวิสเย อยํ ภาสา อาคตาฯ ‘‘ยภตี’’ติอาทิกา ปน ภาสา ‘‘สิขรณี’’ติอาทิกา ภาสา วิย อสมฺภิวาจาฯ น หิ หิโรตฺตปฺปสมฺปนฺโน โลกิยชโนปิ อีทิสิํ วาจํ ภาสติฯ เอวํ สนฺเตปิ อธิมตฺตุกฺกํสคตหิโรตฺตปฺโปปิ ภควา มหากรุณาย สญฺโจทิตหทโย โลกานุกมฺปาย ปริสมชฺเฌ อภาสิฯ อโห ตถาคตสฺส มหากรุณาติฯ

อิมานิ ปน เมถุนธมฺมสฺส นามานิ –

สํเวสนํ นิทฺธุวนํ, เมถุนํ สูรตํ รตํ;

พฺยถโย คามธมฺโม จ, ยาภสฺสํ โมหนํ รติฯ

อสทฺธมฺโม จ วสล-ธมฺโม มีฬฺหสุขมฺปิ จ;

ทฺวยํทฺวยสมาปตฺติ, ทฺวนฺโท คมฺโม’ทกนฺติโกฯ

สิภ วิภ กตฺถเนฯ สิภติฯ วิภติฯ

เทภ อภิ ทภิ สทฺเทฯ เทภติฯ อมฺภติฯ อมฺโภฯ ทมฺภติฯ

เอตฺถ จ อมฺโภ วุจฺจติ อุทกํฯ ตญฺหิ นิชฺชีวมฺปิ สมานํ โอฆกาลาทีสุ วิสฺสนฺทมานํ อมฺภติ สทฺทํ กโรตีติ อมฺโภติ วุจฺจติฯ

อิมานิสฺส นามานิ –

ปานียํ อุทกํ โตยํ, ชลํ ปาโต จ อมฺพุ จ;

ทกํ กํ สลิลํ วาริ, อาโป อมฺโภ ปปมฺปิ จฯ

นีรญฺจ เกปุกํ ปานิ, อมตํ เอลเมว จ,

อาโปนามานิ เอตานิ, อาคตานิ ตโต ตโตฯ

เอตฺถ จ ‘‘วาลคฺเคสุ จ เกปุเกฯ ปิวิตญฺจ เตสํ ภุสํ โหติ ปานี’’ติอาทโย ปโยคา ทสฺเสตพฺพาฯ

ถภิ ขภิ ปฏิพทฺเธ ถมฺภติ, วิตฺถมฺภติฯ ขมฺภติ, วิกฺขมฺภติฯ ถมฺโภฯ ถทฺโธ, อุปตฺถมฺโภฯ อุปตฺถมฺภินีฯ วิกฺขมฺโภฯ วิกฺขมฺภิตกิเลโสฯ

ชภ ชภิ คตฺตวินาเมฯ ชภติฯ ชมฺภติ, วิชมฺภติฯ วิชมฺภนํ, วิชมฺภิตาฯ วิชมฺภนฺโต, วิชมฺภมาโน, วิชมฺภิโตฯ

สพฺภ กถเนฯ สพฺภติฯ

วพฺภ โภชเนฯ วพฺภติฯ

คพฺภ ธารเณฯ คพฺภติฯ คพฺโภฯ

เอตฺถ คพฺโภติ มาตุกุจฺฉิปิ วุจฺจติ กุจฺฉิคตปุตฺโตปิฯ ตถา หิ ‘‘ยเมกรตฺติํ ปฐมํ, คพฺเภ วสติ มาณโว’’ติ เอตฺถ มาตุกุจฺฉิ ‘‘คพฺโภ’’ติ วุจฺจติฯ ‘‘คพฺโภ เม เทว ปติฏฺฐิโตฯ คพฺโภ จ ปติโต ฉมา’’ติ จ เอตฺถ ปน กุจฺฉิคตปุตฺโตฯ อปิจ คพฺโภติ อาวาสวิเสโสฯ

‘‘คพฺภํ ปวิฏฺโฐ’’ติอาทีสุ หิ โอวรโก ‘‘คพฺโภ’’ติ วุจฺจติฯ

รภ ราภสฺเสฯ อาปุพฺโพ รภ หิํสากรณวายมเนสุฯ ราภสฺสํ ราภสภาโวฯ ตํสมงฺคิโน ปน ปาฬิยํ ‘‘จณฺฑา รุทฺธา รภสา’’ติ เอวํ อาคตาฯ

ตตฺถ รภสาติ กรณุตฺตริยาฯ รภติ, อารภติ, สมารภติ, อารมฺภติฯ รภโสฯ อารมฺโภฯ สมารมฺโภ, อารภนฺโตฯ สมารภนฺโตฯ อารทฺธํ เม วีริยํฯ สารมฺภํฯ อนารมฺภํฯ สารมฺโภ เต น วิชฺชติฯ ปการณารมฺโภฯ วีริยารมฺโภฯ อารภิตุํฯ อารภิตฺวาฯ อารพฺภฯ

เอตฺถ วีริยารมฺโภติ วีริยสงฺขาโต อารมฺโภฯ อารมฺภสทฺโท กมฺเม อาปตฺติยํ กฺริยาย วีริเย หิํสาย วิโกปเนติ อเนเกสุ อตฺเถสุ อาคโตฯ

‘‘ยํ กิญฺจิ ทุกฺขํ สมฺโภภิ, สพฺพํ อารมฺภปจฺจยา;

อารมฺภานํ นิโรเธน, นตฺถิ ทุกฺขสฺส สมฺภโว’’ติ

เอตฺถ หิ กมฺมํ อารมฺโภติ อาคตํฯ ‘‘อารมฺภติ จ วิปฺปฏิสารี จ โหตี’’ติ เอตฺถ อาปตฺติฯ ‘‘มหายญฺญา มหารมฺภา, น เต โหนฺติ มหปฺผลฺลา’’ติ เอตฺถ ยูปุสฺสาปนาทิกฺริยาฯ ‘‘อารมฺภถ นิกฺกมถ, ยุญฺชถ พุทฺธสาสเน’’ติ เอตฺถ วีริยํฯ ‘‘สมณํ โคตมํ อุทฺทิสฺส ปาณํ อารมฺภนฺตี’’ติ เอตฺถ หิํสาฯ ‘‘พีชคามภูตคามสมารมฺภา ปฏิวิรโต โหตี’’ติ เอตฺถ เฉทนภญฺชนาทิกํ วิโกปนํฯ อิจฺเจวํ –

กมฺเม อาปตฺติยญฺเจว, วีริเย หิํสากฺริยาสุ จ;

วิโกปเน จ อารมฺภ-สทฺโท โหตีติ นิทฺทิเส;

ลภ ลาเภฯ ลภติ, ลพฺภติฯ ลาโภ, ลทฺธํ, อลตฺถ, อลตฺถุํฯ

สุภ ทิตฺติยํฯ โสภติฯ โสภา, โสภนํ, โสภิโตฯ

ขุภ สญฺจลเนฯ โขภติ, สงฺโขภติฯ หตฺถินาเค ปทินฺนมฺหิ, ขุพฺภิตฺถ นครํ ตทาฯ โขภา, สงฺโขโภฯ

นภ ตุภ หิํสายํฯ นภติฯ ตุภติฯ

สมฺภ วิสฺสาเสฯ สมฺภติฯ สมฺภตฺติ, สมฺภตฺโตฯ

ลุภ วิโมหเนฯ โลภติ, ปโลภติฯ ถุลฺลกุมารีปโลภนํฯ การิเต ปน ‘‘โลเภติ, ปโลเภติ, ปโลเภตฺวา’’ติ รูปานิ ภวนฺติฯ ทิวาทิคณํ ปน ปตฺวา คิทฺธิยตฺเถ ‘‘ลุพฺภตี’’ติ รูปํ ภวติฯ

ทภิ คนฺถเนฯ ทมฺภติฯ ทมฺภนํฯ

รุภิ นิวารเณฯ รุมฺภติ, สนฺนิรุมฺภติฯ สนฺนิรุมฺโภ, สนฺนิรุมฺภิตฺวาฯ

อุภ อุพฺภ อุมฺภ ปูรเณฯ อุภติฯ อุพฺภติฯ อุมฺภติฯ อุภนาฯ อุพฺภนาฯ อุมฺภนาฯ โอโภฯ เกฏุภํฯ อุพฺภํฯ กุมฺโภฯ กุมฺภีฯ การิเต ‘‘โอเภติฯ อุพฺเภติฯ อุมฺเภตี’’ติ รูปานิ ภวนฺติฯ

ตตฺถ เกฏุภนฺติ กฺริยากปฺปวิกปฺโป กวีนํ อุปการิยสตฺถํฯ อิทํ ปเนตฺถ นิพฺพจนํ กิเฏติ คเมติ กฺริยาทิวิภาคํ, ตํ วา อนวเสสปริยาทานโต เกเฏนฺโต คเมนฺโต โอเภติ ปูเรตีติ เกฏุตํ กิฏอุภธาตุวเสนฯ

อุพฺภติ อุพฺเภติ ปูเรตีติ อุพฺภํ, ปูรณนฺติ อตฺโถฯ จริยาปิฏเกปิ หิ อีทิสี สทฺทคติ ทิสฺสติ, ตํ ยถา? ‘‘มหาทานํ ปวตฺเตสิ, อจฺจุพฺภํ สาครูปม’’นฺติฯ ตตฺถ จ อจฺจุพฺภนฺติ อติวิย ยาจกานํ อชฺฌาสยํ ปูรณํฯ อกฺขุมฺภนฺติปิ ปาโฐฯ กุมฺโภติ กํ วุจฺจติ อุทกํ, เตน อุพฺเภตพฺโพติ กุมฺโภ, โส เอว อิตฺถิลิงฺควเสน กุมฺภีฯ เอตฺถ จ ‘‘กุมฺภี โธวติ โอนโต’’ติ ปโยโคฯ

กุมฺภสทฺโท ฆเฏ หตฺถิ-สิโรปิณฺเฑ ทสมฺพเณ;

ปวตฺตตีติ วิญฺเญยฺโย, วิญฺญุนา นยทสฺสินาฯ

การนฺตธาตุรูปานิฯ

มการนฺตธาตุ

มา มาเน สทฺเท จฯ มาติฯ มาตาฯ เอตฺถ มาตาติ ชนิกา วา จูฬมาตา วา มหามาตา วาฯ

มู พนฺธเนฯ มวติฯ กิยาทิคณสฺส ปนสฺส ‘‘มุนาตี’’ติ รูปํฯ

เม ปฏิทานอาทาเนสุฯ เมติ, มยติฯ เมธาฯ

เอตฺถ เมธาติ ปญฺญาฯ สา หิ สุขุมมฺปิ อตฺถํ ธมฺมญฺจ ขิปฺปเมว เมติ จ ธาเรติ จาติ เมธาติ วุจฺจติฯ เอตฺถ ปน เมตีติ คณฺหาติฯ ตถา หิ อฏฺฐสาลินิยํ วุตฺตํ ‘‘อสนิ วิย สิลุจฺจเย กิเลเส เมธติ หิํสตีติ เมธา, ขิปฺปํ คหณธารณฏฺเฐน วา เมธา’’ติฯ สงฺคมตฺถวาจกสฺส ปน เมธธาตุสฺส วเสน เมธติ สีลสมาธิอาทีหิ สทฺธมฺเมหิ สิริยา จ สงฺคจฺฉตีติ เมธาติ อตฺโถ คเหตพฺโพฯ เอตฺเถตํ วุจฺจติ –