กการนฺตธาตุ

กุ สทฺเท เก จฯ โกติ, กวติ, กายติ, เอวํ กตฺตุปทานิ ภวนฺติฯ กุยฺยติ, กิยฺยติ, เอวํ กมฺมปทานิฯ กานนํ, กพฺพํ, ชาตกํ, เอวํ นามิกปทานิฯ กุตฺวา, กุตฺวาน, กวิตฺวา, กวิตฺวาน, กาวิตฺวา, กาวิตฺวาน, กายิตุํ, เอวํ อพฺยยปทานิฯ

ตตฺร กานนนฺติ ฐิตมชฺฌนฺหิกสมเย กวติ สทฺทํ กโรตีติ กานนํ, วนํฯ ตถา หิ –

‘‘ฐิเต มชฺฌนฺหิเก กาเล, สนฺนิสีเวสุ ปกฺขิสุ;

สณเตว พฺรหารญฺญํ, สา รติ ปฏิภาติ ม’’นฺติ

วุตฺตํฯ อถ วา โกกิลมยูราทโย กวนฺติ สทฺทายนฺติ กูชนฺติ เอตฺถาติ กานนํฯ มโนหรตาย อวสฺสํ กุยฺยติ ปณฺฑิเตหีติ กพฺพํฯ กาวิยํฯ กาเวยฺยํฯ อญฺญตฺร ปน กวีนํ อิทนฺติ กพฺพนฺติ ตทฺธิตวเสน อตฺโถ คเหตพฺโพฯ เกจิ ตุ กาพฺยนฺติ สทฺทรูปํ อิจฺฉนฺติ, น ตํ ปาวจเน ปมาณํ สกฺกฏภาสาภาวโตฯ สกฺกฏภาสาโตปิ หิ อาจริยา นยํ คณฺหนฺติฯ ชาตํ ภูตํ อตีตํ ภควโต จริยํ, ตํ กียติ กถียติ เอเตนาติ ชาตกํฯ ชาตกปาฬิ หิ อิธ ‘‘ชาตก’’นฺติ วุตฺตาฯ อญฺญตฺร ปน ชาตํ เอว ชาตกนฺติ คเหตพฺพํฯ ตถา หิ ชาตกสทฺโท เทสนายมฺปิ วตฺตติ ‘‘อิติวุตฺตกํ ชาตกํ อพฺภุตธมฺม’’นฺติอาทีสุฯ ชาติยมฺปิ วตฺตติ ‘‘ชาตกํ สโมธาเนสี’’ติอาทีสุฯ

ปกฺก นีจคติยํฯ นีจคมนํ นาม หีนคมนํ หีนปฺปวตฺติ วาฯ นีจสทฺโท หิ หีนวาจโก ‘‘นีเจ กุเล ปจฺจาชาโต’’ติ เอตฺถ วิยฯ ปกฺกติ กฺริยาปทเมตฺถ ทิสฺสติ, น นามิกปทํฯ

ยตฺถ ยตฺถ นามิกปทํ น ทิสฺสติ, ตตฺถ ตตฺถ นามิกปทํ อุปปริกฺขิตฺวา คเหตพฺพํฯ กฺริยาปทเมว หิ ทุทฺทสํ, กฺริยาปเท วิชฺชมาเน นามิกปทํ นตฺถีติ น วตฺตพฺพํ, ตสฺมา อนฺตมโส ‘‘ปกฺกนํ, ตกนํ’’ อิจฺเจวมาทีนิ ภาววาจกานิ นามิกปทานิ สพฺพาสุ ธาตูสุ ยถารหํ ลพฺภนฺตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ

ตก หสเนฯ หสนํ หาโสฯ ตกติฯ

ตกิ กิจฺฉชีวเนฯ กิจฺฉชีวนํ กสิรชีวนํฯ ตงฺกติฯ อาตงฺกติฯ อาตงฺโกฯ อาตงฺโกติ กิจฺฉชีวิตกโร โรโค, ตถา หิ อฏฺฐกถาจริยา ‘‘อปฺปาพาธํ อปฺปาตงฺก’’นฺติ อิมสฺมิํ ปาฬิปฺปเทเส อิติ อตฺถํ สํวณฺเณสุํ ‘‘อาพาโธติ วิสภาคเวทนา วุจฺจติ, ยา เอกเทเส อุปฺปชฺชิตฺวา สกลสรีรํ อยปฏฺเฏน พนฺธิตฺวา วิย คณฺหาติฯ อาตงฺโกติ กิจฺฉชีวิตกโร โรโคฯ อถ วา ยาเปตพฺพโรโค อาตงฺโก, อิตโร อาพาโธฯ ขุทฺทโก วา โรโค อาตงฺโก, พลวา อาพาโธฯ เกจิ ปน ‘อชฺฌตฺตสมุฏฺฐาโน อาพาโธ, พหิทฺธาสมุฏฺฐาโน อาตงฺโก’ติ วทนฺตี’’ติฯ

อาตงฺโก อามโย โรโค,

พฺยาธา’พาโธ คโท รุชา;

อกลฺลญฺเจว เคลญฺญํ,

นามํ โรคาภิธานกํฯ

สุก คติยํฯ โสกติ, สุโก, สุกีฯ ตตฺร สุโกติ สุโวฯ โสกติ มนาเปน คมเนน คจฺฉตีติ สุโกฯ ตสฺส ภริยา สุกีฯ

พุกฺก ภสฺสเนฯ

อิธ ภสฺสนํ นาม สุนขภสฺสนํ อธิปฺเปตํ ‘‘สุนโข ภสฺสิตฺวา’’ติ เอตฺถ วิย, น ‘‘อาวาโส โคจรํ ภสฺส’’นฺติอาทีสุ วิยฯ วจนสงฺขาตํ ภสฺสนํ, พุกฺกติ สาฯ

ธก ปฏิฆาเต คติยญฺจฯ ปฏิฆาโต ปฏิหนนํฯ ธกติฯ

จก ติตฺติปฏิฆาเตสุฯ ติตฺติ ตปฺปนํ, ปฏิฆาตํ ปฏิหนนํวฯ จกติฯ

อก กุฏิลคติยํฯ อกติฯ เอตา กุอาทิกา อกปริยนฺตา ธาตุโย ปรสฺส ภาสาติ สทฺทสตฺถวิทู วทนฺติฯ เตสํ มเต เอตา ‘‘ติ อนฺติ, ตุ อนฺตุ’’ อิจฺจาทีนํเยว วิสโยฯ ปาฬิยํ ปน นิยโม นตฺถิ, ตสฺมา น ตํ อิธ ปมาณํฯ

อิ อชฺฌยเนฯ อชฺฌยนํ อุจฺจารณํ สิกฺขนํ วา, อยติ, อธียติ, อชฺฌยติ, อธีเต, อชฺเฌนํ, อชฺฌายโกฯ ทิพฺพํ อธียเส มายํฯ อธียนฺติ มหาราช, ทิพฺพมายิธ ปณฺฑิตาฯ อชฺเฌนมริยา ปถวิํ ชนินฺทาฯ ตตฺถ อชฺฌายโกติ อชฺฌยตีติ อชฺฌายโก, มนฺเต ปริวตฺเตตีติ อตฺโถฯ

อุ สทฺเทฯ อวติ, อวนฺติฯ อวสิฯ เอตฺถ ‘‘โย อาตุมานํ สยเมว ปาวา’’ติ ปาฬิ ปปุพฺพสฺส อุธาตุสฺส ปโยโคติ ทฏฺฐพฺโพฯ ปปุพฺพสฺส วทธาตุสฺส ทการโลปปฺปโยโคติปิ วตฺตุํ ยุชฺชติฯ

วงฺก โกฏิลฺเลฯ วงฺกติฯ วงฺกํฯ วงฺกสทฺโท หิ วกฺกสทฺเทน สมานตฺโถ, วกฺกสทฺโท จ วงฺกสทฺเทนฯ ตถา หิ –

‘‘ยํ นิสฺสิตา ชคติรุหํ, สฺวายํ อคฺคิํ ปมุญฺจติ;

ทิสา ภชถ วกฺกงฺคา, ชาตํ สรณโต ภย’’นฺติฯ

ปาฬิ ทิสฺสติฯ อยํ ปน วกฺกสทฺโท สกฺกฏภาสํ ปตฺวา กการรการสญฺโญคกฺขริโก ภวติ, ธาตุภาโว ปนสฺส โปราเณหิ น วุตฺโต, ตสฺมา กฺริยาปทํ น ทิฏฺฐํฯ อิมสฺส ปน วงฺกสทฺทสฺส ‘‘วงฺก โกฏิลฺเล’’ติ ธาตุภาโว วุตฺโต, ‘‘วงฺกตี’’ติ กฺริยาปทญฺจ, ปาฬิยํ ตุ ‘‘วงฺกตี’’ติ กฺริยาปทํ น ทิฏฺฐํ, ตถา ภาววาจโก วงฺกสทฺโทปิฯ วาจฺจลิงฺโค ปน อเนเกสุ ฐาเนสุ ทิฏฺโฐฯ ตตฺต วงฺกตีติ กฺริยาปทํ ปาฬิยํ อวิชฺชมานมฺปิ คเหตพฺพเมว นาถตีติ กฺริยาปทมิวฯ ภาววาจกสฺส ปน วงฺกสทฺทสฺส อตฺถิตา นตฺถิตา จ ปาฬิอาทีสุ ปุนปฺปุนํ อุปปริกฺขิตพฺพาฯ เกเจตฺถ วเทยฺยุํ ‘‘ยทิ ภาววาจโก วงฺกสทฺโท นตฺถิ, กถํ ‘อฏฺฐวงฺกํ มณิรตนํ อุฬาร’นฺติ เอตฺถ สมาโส’’ติฯ เอตฺถ ปน อฏฺฐสุ ฐาเนสุ วงฺกํ อฏฺฐวงฺกํ, น อฏฺฐวงฺกานิ ยสฺสาติฯ ทพฺพวาจโก หิ วงฺกสทฺโท, น ภาววาจโกติ ทฏฺฐพฺพํฯ

วงฺกํ วกฺกญฺจ กุฏิลํ, ชิมฺหญฺจ ริมฺหมนุชุ;

วงฺกสทฺทาทโย เอเต, วาจฺจลิงฺคา ติลิงฺคิกาฯ

อถ วา วงฺกสทฺโทยํ, ‘‘วงฺกฆสฺตา’’ติอาทิสุ;

พฬิเส คิริเภเท จ, วตฺตเต ส ปุมา ตทาฯ

อยญฺหิ ‘‘เต’เม ชนา วงฺกฆสฺตา สยนฺติฯ ยถาปิ มจฺโฉ พฬิสํ, วงฺกํ มํเสน ฉาทิตํฯ วงฺกฆสฺโตว อมฺพุโช’’ติอาทีสุ พฬิเส วตฺตติฯ

เอตฺถ สิยา ‘‘นนุ จ โภ ‘ยถาปิ มจฺโฉ พฬิสํ, วงฺกํ มํเสน ฉาทิต’นฺติ เอตฺถ วงฺกสทฺโท คุณวาจโก วิเสสนสโท, เยน พฬิโส วิเสสิโต, เตน วงฺกํ กุฏิลํ พฬิสนฺติ อตฺโถ วิญฺญายตี’’ติ? ตนฺน, วงฺกสทฺเท อวุตฺเตปิ พฬิสสภาวสฺส วงฺกตฺตา กุฏิลตฺโถ ปากโฏติ นตฺถิ วิเสสนสทฺเทน ปโยชนํฯ อิทํ ปน ‘‘พฬิสํ วงฺก’’นฺติ วจนํ ‘‘หตฺถิ นาโคฯ สโรรุหํ ปทุมํฯ หตฺถี จ กุญฺชโร นาโค’’ติอาทิวจนมิว ปริยายวจนํ, ตสฺมา ‘‘วงฺก’’นฺติ ปทสฺส ‘‘กุฏิล’’นฺติ อตฺโถ น คเหตพฺโพฯ อถ วา ยถา ‘‘ยถา อารญฺญกํ นาคํ, ทนฺติํ อนฺเวติ หตฺถินี’’ติ เอตฺถ นาคสทฺทสฺส ทนฺตีสทฺทสฺส จ อญฺญมญฺญปริยา ยวจนตฺเตปิ ทนฺตินฺติ มโนรมทนฺตยุตฺตนฺติ อตฺโถ สํวณฺณิโต, ตถา ‘‘พฬิสํ วงฺก’’นฺติ อิเมสมฺปิ อญฺญมญฺญํ ปริยายวจนตฺเตปิ วงฺกนฺติ กุฏิลนฺติ อตฺโถ วตฺตพฺโพฯ เอวญฺหิ สติ อตฺโถ สาลราชา วิย สุผุลฺลิโต โหติ, เทสนา จ วิลาสปฺปตฺตา, น ปน ‘‘วงฺกํ พฬิส’’นฺติ สทฺทานํ คุณคุณีวเสน สมานาธิกรณภาโว อิจฺฉิตพฺโพ ‘‘พุทฺโธ ภควา เวรญฺชายํ วิหรตี’’ติอาทีสุ ‘‘พุทฺโธ ภควา’’ติ อิเมสํ วิย สมานาธิกรณภาวสฺส อนิจฺฉิตพฺพตฺตาฯ น หิ อีทิเสสุ ฐาเนสุ สมานาธิกรณภาโว โปราเณหิ อนุมโตฯ

‘‘ยตฺถ เอตาทิโส สตฺถา, โลเก อปฺปฏิปุคฺคโล;

ตถาคโต พลปฺปตฺโต, สมฺพุทฺโธ ปรินิพฺพุโต’’ติ,

‘‘พุทฺธํ พุทฺธํ นิขิลวิสยํ สุทฺธิยา ยาว สุทฺธิ’’นฺติ จ อาทีสุ ปน อนุมโตฯ เอตฺถ หิ ‘‘เอตาทิโส’’ติ จ ‘‘อปฺปฏิปุคฺคโล’’ติ จ ‘‘ตถาคโต’’ติ จ ‘‘พลปฺปตฺโต’’ติ จ ‘‘สมฺพุทฺโธ’’ติ จ ‘‘ปรินิพฺพุโต’’ติ จ อิมานิ ‘‘สตฺถา’’ติ อเนน ปเทน สมานาธิกรณานิฯ ตถา ‘‘พุทฺธํ พุทฺธ’’นฺติ ทฺวินฺนํ ปทานํ ปจฺฉิมํ ปุริเมน สมานาธิกรณํ ภวติฯ

อิติ ‘‘ยถาปิ มจฺโฉ พฬิสํ, วงฺกํ มํเสน ฉาทิต’’นฺติ เอตฺถ วงฺกสทฺโท พฬิสสฺสาภิธานนฺตรํ, น คุณวาจโกฯ เอวํ วงฺกสทฺโท พฬิเส วตฺตติฯ ‘‘กงฺกํ คจฺฉาม ปพฺพตํฯ

ทูเร วงฺกตปพฺพโต’’ติอาทีสุ ปน คิริวิเสเส วตฺตติฯ เอตฺถ จ ‘‘วงฺกปพฺพโต’’ติ วตฺตพฺเพ สุขุจฺจารณตฺถํ นิรุตฺตินเยน มชฺเฌ อนิมิตฺตํ ตการาคมํ กตฺวา ‘‘วงฺกตปพฺพโต’’ติ วุตฺตํฯ อถ วา วงฺโกเยว วงฺกตา, ยถา เทโว เอว เทวตาฯ ยถา จ ทิสา เอว ทิสตาติ, เอวํ ตาปจฺจยวเสน วงฺกตา จ สา ปพฺพโต จาติ ‘‘วงฺกตปพฺพโต’’ติ วุตฺตํ, มชฺเฌ รสฺสวเสน เจตํ ทฏฺฐพฺพํฯ อถ วา วงฺกมสฺส สณฺฐานมตฺถีติ วงฺกโตติ มนฺตุอตฺเถ ตปจฺจโย, ยถา ปพฺพมสฺส อตฺถีติ ปพฺพโตติฯ เอวํ วงฺกโต จ โส ปพฺพโต จาติ วงฺกตปพฺพโตฯ ‘‘วงฺกปพฺพโต’’ อิจฺเจว วา ปณฺณตฺติ, ปาทกฺขรปาริปูริยา ปน ‘‘ทูเร วงฺกตปพฺพโต’’ติ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

โลก ทสฺสเนฯ โลกติฯ โลโกฯ อาโลโกติ อญฺญานิปิ รูปานิ คเหตพฺพานิฯ จุราทิคณํ ปน ปตฺวา อิมิสฺสา ‘‘โลเกติ, โลกยติ, โอโลเกติ, โอโลกยตี’’ติอาทินา รูปานิ ภวนฺติฯ โลโกติ ตโย โลกา สงฺขารโลโก สตฺตโลโก โอกาสโลโกติฯ ตตฺถ ‘‘เอโก โลโก, สพฺเพ สตฺตา อาหารฏฺฐิติกา’’ติ อาคโต สงฺขาโร เอว โลโก สงฺขารโลโกฯ สตฺตา เอว โลโก สตฺตโลโกฯ จกฺกวาฬสงฺขาโต โอกาโส เอว โลโก โอกาสโลโก, โย ‘‘ภาชนโลโก’’ติปิ วุจฺจติฯ เตสุ สงฺขาโร ลุชฺชตีติ โลโกติฯ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา ‘‘ลุชฺชติ ปลุชฺชตีติ โข ภิกฺขุ ตสฺมา โลโกติ วุจฺจตี’’ติฯ โลกิยติ เอตฺถ ปุญฺญปาปํ ตพฺพิปาโก จาติ สตฺโต โลโกฯ โลกิยติ วิจิตฺตาการโต ทิสฺสตีติ จกฺกวาฬสงฺขาโต โอกาโส โลโกฯ

ยสฺมา ปน โลกสทฺโท สมูเหปิ ทิสฺสติ, ตสฺมา โลกิยติ สมุทายวเสน ปญฺญาปิยตีติ โลโก, สมูโหติ อยมฺปิ อตฺโถ คเหตพฺโพฯ อถ วา โลโกติ ตโย โลกา กิเลสโลโก ภวโลโก อินฺทฺริยโลโกติฯ เตสํ สรูปํ จุราทิคเณ กเถสฺสาม พหุวิธตญฺจฯ พหิทฺธา ปน กวีหิ ‘‘โลโก ตุ ภุวเน ชเน’’ติ เอตฺตกเมว วุตฺตํฯ

สิโลก สงฺฆาเตฯ สงฺฆาโต ปิณฺฑนํฯ สิโลกติ, สิโลโก, สิโลกมนุกสฺสามิฯ อกฺขรปทนิยมิโต วจนสงฺฆาโต สิโลโกฯ โส ปชฺชนฺติ วุจฺจติ, ตถา หิ ‘‘สิโลโก ยสสฺสิ ปชฺเช’’ติ กวโย วทนฺติฯ

เทก เธก สทฺทุสฺสาเหสุฯ สทฺโท รโว, อุสฺสาโห วายาโมฯ เทกติฯ เธกติฯ

เรก สกิ สงฺกายํฯ เรกติฯ สงฺกติ, ตสฺมิํ เม สงฺกเต มโนฯ สงฺกาฯ

อกิ ลกฺขเณฯ องฺกติ, องฺโก, สสงฺโกฯ

มกิ มณฺฑเนฯ มณฺฑนํ ภูสนํ, มงฺกติฯ

กต โลลิเยฯ โลลภาโว โลลิยํ ยถา ทกฺขิยํฯ กกติ, กาโก, กากีฯ เอตฺถ ‘‘กาโก, ธงฺโก, วายโส, พลิ, โภชิ, อริฏฺโฐ’’ติ อิมานิ กากาภิธานานิฯ

กุก วก อาทาเนฯ กุกติ, วกติ, โกโก, วโกฯ เอตฺถ โกโกติ อรญฺญสุนโขฯ วโกติ ขุทฺทกวนทีปิโก, พฺยคฺโฆติปิ วทนฺติฯ

วก ทิตฺติยํ ปฏิฆาเต จฯ ทิตฺติ โสภา, วกติฯ

กกิ วกิ สกฺก ติก ฏิก เสก คตฺยตฺถาฯ กงฺกติ, วงฺกติ, สกฺกติ, นิสกฺกติ, ปริสกฺกติ, โอสกฺกติ, วธาย ปริสกฺกนํฯ พิฬารนิสกฺกมตฺตมฺปิฯ เตกติ, เฏกติ, ฏีกา เสกติฯ เอตฺถ ฏีกาติ ฏิกิยติ ชานิยติ สํวณฺณนาย อตฺโถ เอตายาติ ฏีกาฯ เอตา อิธาตุอาทิกา เสกปริยนฺตา ธาตุโย ‘‘อตฺตโนภาสา’’ติ สทฺทสตฺถวิทู วทนฺติฯ เตสํ มเต เอตา ‘‘เต อนฺเต, ตํ อนฺตํ’’อิจฺจาทีนํเยว วิสโย, ปาวจเน ปน นิยโม นตฺถิฯ

หิกฺก อพฺยตฺตสทฺเทฯ อพฺยตฺตสทฺโท อวิภาวิตตฺถสทฺโท นิรตฺถกสทฺโท จฯ หิกฺกติ, หิกฺกเตฯ อิมํ ‘‘อุภยโตภาสา’’ติ วทนฺติฯ อิทํ ตุ ปาวจเนน สํสนฺทติฯ ปรสฺสตฺตโนภาสานญฺหิ ธาตูนํ ‘‘ภวติ, ภวเต, พาธเต, พาธตี’’ติอาทินา เยภุยฺเยน ทฺวิธา ทฺวิธา รูปานิ สาสเน ทิสฺสนฺติฯ

อิมานิ กการนฺตธาตุรูปานิฯ

ขการนฺตธาตุ

ขา ปกถเน ขฺยา จฯ ปกถนํ อาจิกฺขนํ เทสนํ วาฯ ขาติ, สงฺขาติฯ อาปุพฺพตฺเต วิสทิสภาเวน ขาตฺยกฺขรสฺส ทฺวิตฺตํ, อาการสฺส จ สญฺโญคปุพฺพตฺตา รสฺสตฺตํ, อกฺขาติฯ อกฺขาสิ ปุริสุตฺตโมฯ อกฺเขยฺยํ เต อหํ อยฺเยฯ ธมฺโม สงฺขายติฯ อกฺขายติฯ อตฺร ปน กการโลโปฯ สฺวาขาโต ภควตา ธมฺโมฯ สงฺขาโตฯ อกฺขาโตฯ อกฺขาตาโร ตถาคตาฯ สงฺขาตา สพฺพธมฺมานํ วิธุโรฯ สงฺขา, ปฏิสงฺขาฯ กฺริยํ อากฺยาติ กเถตีติ อาขฺยาตํฯ เกจิ ปน ‘‘สฺวาขาโต’’ติ จ ‘‘สฺวากฺขฺยาโต’’ติ จ ‘‘สฺวาขฺยาโต’’ติ จ ปทมิจฺฉนฺติฯ ตตฺถ ปจฺฉิมานิ สกฺกฏภาสาโต นยํ คเหตฺวา วุตฺตานิ, อิตรํ ยถาฐิตรูปนิปฺผตฺติวเสน, อโต ยถาทสฺสิตปทานิเยว ปสตฺถตรานิฯ ตตฺถ สงฺขาสทฺทสฺส อตฺถุทฺธาโร นียเต – สงฺขาสทฺโท ญาณโกฏฺฐาสปญฺญตฺติคณนาสุ ทิสฺสติฯ ‘‘สงฺขาเยกํ ปฏิเสวตี’’ติอาทีสุ หิ ญาเณ ทิสฺสติฯ ‘‘ปปญฺจสญฺญาสงฺขา สมุทาจรนฺตี’’ติอาทีสุ โกฏฺฐาเสฯ ‘‘เตสํ เตสํ ธมฺมานํ สงฺขา สมญฺญา’’ติอาทีสุ ปญฺญตฺติยํฯ ‘‘น สุกรํ สงฺขาตุ’’นฺติอาทีสุ คณนายํฯ เอตฺเถตํ วุจฺจติ –

‘‘ญาณปญฺญตฺติโกฏฺฐาส-คณนาสุ ปทิสฺสติ;

สงฺขาสทฺโทติ ทีเปยฺย, ธมฺมทีปสฺส สาสเน’’ติฯ

ขิ ขเยฯ ขิยนธมฺมํ ขียติฯ สาสนานุรูเปน สเร อิการสฺส อิยฺยาเทโส, ขิยฺยติฯ ‘‘ขโย, ขํ’’ อิจฺจปิ รูปานิ เญยฺยานิฯ ตตฺถ ขโยติ ขิยนํ ขโยฯ อถ วา ขิยนฺติ กิเลสา เอตฺถาติ ขโย, มคฺคนิพฺพานานิฯ ขยสงฺขาเตน มคฺเคน ปาปุณิยตฺตา ผลมฺปิ ขโยฯ ขนฺติ ตุจฺฉํ สุญฺญํ วิวิตฺตํ ริตฺตํ, ขนฺติ วา อากาโสฯ

ขิ นิวาเสฯ ขียติ, ขิยฺยติ วาฯ สาสนานุรูเปน อิการสฺส อีย อิยฺยาเทโส ทฏฺฐพฺโพฯ อยํ ทิวาทิคเณปิ ปกฺขิปิตพฺโพฯ ขํ ขยํฯ อภิรมณียํ ราชกฺขยํฯ ตตฺถ ขียตีติ นิวสติฯ ขนฺติ จกฺขาทิอินฺทฺริยํ จกฺขุวิญฺญาณาทีนํ นิวาสฏฺเฐนฯ ขยนฺติ นิเวสนํฯ ราชกฺขยนฺติ รญฺโญ นิเวสนํฯ อตฺรายํ ปาฬิ –