13. สวินิจฺฉยสงฺขฺยานามนามิกปทมาลา

อิโต ปรํ ปวกฺขามิ, สงฺขฺยานามิกปนฺติโย;

ภูธาตุเชหิ รูเปหิ, อญฺเญหิ จุปโยชิตุํฯ

ยา หิ สา เหฏฺฐา อมฺเหหิ เอก ทฺวิติ จตุอิจฺเจเตสํ สงฺขฺยาสพฺพนามานํ นามิกปทมาลา กถิตา, ตํ ฐเปตฺวา อิธ อสพฺพนามานํ ปญฺจ ฉ สตฺตาทีนํ สงฺขฺยานามานํ นามิกปทมาลา ภูธาตุมเยหิ อญฺเญหิ จ รูเปหิ โยชนตฺถํ วุจฺจเต –

ปญฺจ, ปญฺจหิ, ปญฺจภิ, ปญฺจนฺนํ, ปญฺจสุฯ สตฺตนฺนํ วิภตฺตีนํ วเสน เญยฺยํฯ ‘‘ปญฺจ ภูตา, ปญฺจ อภิภวิตาโร, ปญฺจ ปุริสา, ปญฺจ ภูมิโย, ปญฺจ กญฺญาโย, ปญฺจ ภูตานิ, ปญฺจ จิตฺตานี’’ติอาทินา สพฺพตฺถ โยเชตพฺพํฯ ฉ, ฉหิ, ฉภิ, ฉนฺนํ, ฉสุ, ฉสฺสุ อิติปิฯ ‘‘ฉสฺสุ โลโก สมุปฺปนฺโน, ฉสฺสุ กฺรุพฺพติ สนฺถว’’นฺติ หิ ปาฬิฯ สตฺต, สตฺตหิ, สตฺตภิ, สตฺตนฺนํ, สตฺตสุฯ อฏฺฐ, อฏฺฐหิ, อฏฺฐภิ, อฏฺฐนฺนํ, อฏฺฐสุฯ นว, นวหิ, นวภิ, นวนฺนํ, นวสุฯ ทส, ทสหิ, ทสภิ, ทสนฺนํ, ทสสุฯ เอวํ เอกาทสฯ ทฺวาทส, พารสฯ เตรส, เตทส, เตฬสฯ จตุทฺทส, จุทฺทสฯ ปญฺจทส, ปนฺนรสฯ โสฬสฯ สตฺตรสฯ อฏฺฐารส, อฏฺฐารสหิ, อฏฺฐารสภิ, อฏฺฐารสนฺนํ, อฏฺฐารสสุฯ สพฺพเมตํ พหุวจนวเสน คเหตพฺพํฯ

เอกูนวีสติ, เอกูนวีสํ อิจฺจาทิปิฯ เอกูนวีสาย, เอกูนวีสายํ, เอกูนวีส ภิกฺขู ติฏฺฐนฺติ, เอกูนวีสํ ภิกฺขู ปสฺสติ, เอวํ ‘‘กญฺญาโย จิตฺตานี’’ติ จ อาทินา โยเชตพฺพํฯ

เอกูนวีสาย ภิกฺขูหิ ธมฺโม เทสิโต, เอกูนวีสาย กญฺญาหิ กตํ, เอกูนวีสาย จิตฺเตหิ กตํ, เอกูนวีสาย ภิกฺขูนํ จีวรํ เทติ, เอกูนวีสาย กญฺญานํ ธนํ เทติ, เอกูนวีสาย จิตฺตานํ รุจฺจติ, เอกูนวีสาย ภิกฺขูหิ อเปติ ฯ เอวํ กญฺญาหิ จิตฺเตหิฯ เอกูนวีสาย ภิกฺขูนํ สนฺตกํ, เอวํ กญฺญานํ จิตฺตานํฯ เอกูนวีสายํ ภิกฺขูสุ ปติฏฺฐิตํฯ เอวํ ‘‘กญฺญาสุ จิตฺเตสู’’ติ โยเชตพฺพํฯ เอกูนวีสติ, เอกูนวีสติํ, เอกูนวีสติยา, เอกูนวีสติยํฯ

วีสติ, วีสติํ, วีสติยา, วีสติยํฯ วีส, วีสํ, วีสาย, วีสายํฯ ตถา เอกวีส ทฺวาวีส พาวีส เตวีส จตุวีส อิจฺจาทีสุปิฯ ติํส, ติํสํ, ติํสาย, ติํสายํฯ จตฺตาลีส, จตฺตาลีสํ, จตฺตาลีสาย, จตฺตาลีสายํฯ จตฺตารีส อิจฺจาทิปิฯ ปญฺญาส, ปญฺญาสํ, ปญฺญาสาย, ปญฺญาสายํฯ ปณฺณาส, ปณฺณาสํ, ปณฺณาสาย, ปณฺณาสายํฯ สฏฺฐิ, สฏฺฐิํ, สฏฺฐิยา, สฏฺฐิยํฯ สตฺตติ, สตฺตติํ, สตฺตติยา, สตฺตติยํฯ สตฺตริ อิจฺจาทิปิฯ อสีติ, อสีติํ, อสีติยา, อสีติยํฯ นวุติฯ นวุติํ, นวุติยา, นวุติยํฯ

อิตฺถญฺจ อญฺญถาปิ สงฺขฺยารูปานิ คเหตพฺพานิฯ เอกูนวีเสหิ, เอกูนวีสานํ, เอกูนวีเสสุฯ ‘‘ฉนฺนวุตีน’’นฺติ จ อาทินาปิ สงฺขฺยารูปานํ กตฺถจิ ทสฺสนโต เกจิ สทฺทสตฺถวิทู อูนวีสติสทฺทํ สพฺพทาปิ เอกวจนนฺตมิตฺถิลิงฺคเมว ปยุญฺชนฺติฯ เกจิ ‘‘วีสติอาทโย อานวุติ เอกวจนนฺตา อิตฺถิลิงฺคา’’ติ วทนฺติฯ เกจิ ปนาหุ –

‘‘สทฺทา สงฺเขฺยยฺยสงฺขาสุ, เอกตฺเต วีสตาทโย;

สงฺขตฺเถ ทฺวิพหุตฺตมฺหิ, ตา ตุ จานวุติตฺถิโย’’ติฯ

เอตฺถ ทฺวิวจนํ ฉฑฺเฑตพฺพํ พุทฺธวจเน ตทภาวโตฯ

สพฺเพสมฺปิ จ เตสํ ยถาวุตฺตวจนํ กิญฺจิ ปาฬิปฺปเทสํ ปตฺวา ยุชฺชติ, กิญฺจิ ปน ปตฺวา น ยุชฺชติ วีสติวีสํติํสํอิจฺจาทีนญฺหิ สงฺขตฺถานํ สทฺทานํ พหุวจนปฺปโยควเสนปิ ปาฬิยํ ทสฺสนโต , กจฺจายเน จ โยวจนสมฺภูตรูปวนฺตตาทสฺสนโตฯ ตสฺมา ยถาสมฺภวํ ยถาปาวจนญฺจ อิตฺถิลิงฺคภาเว เตสเมกวจนนฺตตา เวทิตพฺพา อตฺถิ นตฺถิสทฺทานํ วิยฯ

อตฺถินตฺถิสทฺทา หิ นิปาตตฺตา เอกตฺเตปิ พหุตฺเตปิ ปวตฺตนฺติ ‘‘ปุตฺตา มตฺถิ ธนมฺมตฺถิฯ นตฺถิ อตฺตสมํ เปมํฯ นตฺถิ สมณพฺราหฺมณา’’ติอาทีสุฯ อลิงฺคตฺเตปิ ปเนเตสํ กตฺถจิ อิตฺถิลิงฺคภาโว ทิฏฺโฐฯ อภิธมฺเม หิ ธมฺมเสนาปตินา อนุธมฺมจกฺกวตฺตินา โวหารกุสเลน โวหารกุสลสาธเกน ‘‘อตฺถิยา นวฯ นตฺถิยา นวา’’ติ เอกวจนนฺตํ อิตฺถิลิงฺครูปํ ทสฺสิตํ, ตสฺมา วีสติวีสติมิจฺจาทีนมฺปิ ยถาสมฺภวํ ยถาปาวจนญฺจ อิตฺถิลิงฺคภาเว เอกวจนนฺตตา เวทิตพฺพาฯ

ตตฺเถเก ‘‘เหตุยา อธิปติยา’’ติ จ อิทํ ลิงฺควิปลฺลาสวเสน คเหตพฺพํ มญฺญนฺติฯ ตมฺมติวเสน ‘‘เหตุมฺหิ อธิปติมฺหี’’ติ ปุลฺลิงฺคภาโว ปฏิปาเทตพฺโพ, ‘‘เหตุปจฺจเย อธิปติปจฺจเย’’ อิจฺเจวตฺโถฯ อถ วา ‘‘เหตุยา อธิปติยา’’ติ ทฺวยมิทํ อิตฺถิลิงฺครูปปฏิภาคํ ปุลฺลิงฺครูปนฺติ คเหตพฺพํ ‘‘เหตุโย ชนฺตุโย’’ติอาทีนํ อิตฺถิลิงฺครูปปฏิภาคานํ ปุลฺลิงฺครูปานมฺปิ วิชฺชมานตฺตา, ‘‘อตฺถิยา นตฺถิยา’’ติ อิทํ ปน ลิงฺควิปลฺลาสวเสน วุตฺตนฺติ น คเหตพฺพํ อตฺถิ นตฺถิสทฺทานํ อลิงฺคเภทตฺตาฯ น หิ อตฺถิ นตฺถิสทฺทา ตีสุ ลิงฺเคสุ เอกสฺมิมฺปิ อนฺโตคธาฯ เอเตสุ หิ อตฺถิสทฺโท อาขฺยาตนิปาตวเสน ภิชฺชติ ‘‘อตฺถิ สนฺติ สํวิชฺชติฯ

อตฺถิขีรา พฺราหฺมณี’’ติอาทีสุ , นตฺถิสทฺโท ปน นิปาโตเยวฯ อิจฺเจวํ อตฺถิ นตฺถิสทฺทานํ นิปาตานญฺจ ลิงฺควจนวเสน กถนํ ยุชฺชติ อิตฺถิลิงฺคาทิวเสน เอกตฺตาทิวเสน จ อปฺปวตฺตนโตฯ วุตฺตญฺจ –

‘‘สทิสํ ตีสุ ลิงฺเคสุ, สพฺพาสุ จ วิภตฺติสุ;

วจเนสุ จ สพฺเพสุ, ยํ น พฺเยติ ตทพฺยย’’นฺติฯ

เอตฺถ สิยา – นนุ จ โภ ‘‘อตฺถิ สกฺกา ลพฺภา อิจฺเจเต ปฐมายา’’ติ วจนโต อตฺถิสทฺโท ปฐมาย วิภตฺติยา ยุตฺโต, เอวํ สนฺเต กสฺมา ‘‘สทิสํ ตีสุ ลิงฺเคสู’’ติอาทิ วุตฺตนฺติ? สจฺจํ อตฺถิสทฺโท ปฐมาย วิภตฺติยา ยุตฺโต, ตถา นตฺถิสทฺโท อตฺถิสทฺทสฺส วจนเลเสน คเหตพฺพตฺตา ยุคฬปทตฺตา จฯ อิทํ ปน ‘‘สทิสํ ตีสุ ลิงฺเคสู’’ติอาทิวจนํ อุปสคฺคนิปาตสงฺขาเต อสงฺขฺยาสทฺเท สนฺธาย วุตฺตํ, น เอเกกมสงฺขฺยาสทฺทํ สนฺธายฯ ตถา หิ ‘‘อสงฺขฺยา’’ติ จ ‘‘อพฺยยา’’ติ จ ลทฺธโวหาเรสุ อุปสคฺคนิปาเตสุ อุปสคฺคา สพฺเพปิ สพฺพวิภตฺติวจนกาฯ นิปาตานํ ปน เอกจฺเจ ปฐมาทีสุ ยถารหํ วิภตฺติยุตฺตา, เอกจฺเจ อวิภตฺติยุตฺตาฯ ตตฺถ เย ยทคฺเคน วิภตฺติยุตฺตา, เต ตทคฺเคน ตพฺพจนกาฯ อุปสคฺคนิปาเตสุ หิ ปจฺเจกํ ‘‘อิทํ นาม วจน’’นฺติ ลทฺธุํ น สกฺกา, สพฺพสงฺคาหกวเสน ปน ‘‘สทิสํ ตีสุ ลิงฺเคสู’’ติอาทิ ปุพฺพาจริเยหิ วุตฺตํฯ กจฺจายนาจริเยนปิ อิมเมวตฺถํ สนฺธาย ‘‘สพฺพาสมาวุโสปสคฺคนิปาตาทีหิ จา’’ติ วุตฺตํฯ น หิ อาวุโสสทฺทโต สพฺพาปิ วิภตฺติโย ลพฺภนฺติ, อถ โข อาลปนตฺถวาจกตฺตา เอกวจนิกอเนกวจนิกา ปฐมาวิภตฺติโยเยว ลพฺภนฺติฯ อยมสฺมากํ ขนฺติฯ

เกจิ ปน สพฺเพหิปิ นิปาเตหิ สพฺพวิภตฺติโลปํ วทนฺติ, ตํ น คเหตพฺพํฯ ‘‘อตฺถิ สกฺกา ลพฺภา อิจฺเจเต ปฐมายฯ ทิวา ภิยฺโย นโม อิจฺเจเต ปฐมาย จ ทุติยาย จา’’ติอาทิวจนโต, ปทปูรณมตฺตานญฺจ อวิภตฺติยุตฺตานํ อถ ขลุ วต วถ อิจฺจาทีนํ นิปาตานํ วจนโตฯ เอตฺถาปิ สิยา ‘‘นนุ จ โภ อวิภตฺติยุตฺตานมฺปิ นิปาตานํ สมฺภวโต อตฺถิ นตฺถิสทฺทานํ อวิภตฺติโก นิทฺเทโส กาตพฺโพ, อถ กิมตฺถํ ‘อตฺถิยา นว, นตฺถิยา นวา’ติ สวิภตฺติโก นิทฺเทโส กโต’’ติ? สพฺพถา วิภตฺตีหิ วินา อตฺถสฺส นิทฺทิสิตุมสกฺกุเณยฺยตฺตาติฯ

ยทิ เอวํ ‘‘อตฺถิ สกฺกา ลพฺภา อิจฺเจเต ปฐมายา’’ติ วจนโต อตฺถิ นตฺถิสทฺทา ลุตฺตาย ปฐมาย วิภตฺติยา วเสน ปฐมาวิภตฺติกาเยว นิทฺทิสิตพฺพา, เอวมกตฺวา กสฺมา สตฺตมฺยนฺตวเสน ‘‘อตฺถิยา นตฺถิยา’’ติ นิทฺทิฏฺฐาติ? สจฺจํ, อตฺถิ นตฺถิสทฺทา ปฐมาวิภตฺติยุตฺตาเยว นิทฺทิสิตพฺพา, ตถาปิ ‘‘อตฺถิปจฺจเย นว, นตฺถิปจฺจเย นวา’’ติ เอตสฺสตฺถสฺส ปริทีปเน ปฐมาย โอกาโส นตฺถิ, สตฺตมิยาเยว ปน อตฺถิ, ตสฺมา ‘‘อตฺถิยา นว, นตฺถิยา นวา’’ติ วุตฺตํฯ อิติ อตฺถิยานตฺถิยาสทฺทานํ สตฺตมฺยนฺตภาเว สิทฺเธเยว ตติยาจตุตฺถีปญฺจมีฉฏฺฐิยนฺตภาโวปิ สิทฺโธเยว โหติฯ ตสฺมา ‘‘อตฺถิภาโว อตฺถิตา’’ติอาทีสุปิ อตฺถิยา ภาโว อตฺถิภาโว, นตฺถิยา ภาโว นตฺถิภาโว, อตฺถิยา ภาโว อตฺถิตาภิอาทินา สมาสตทฺธิตวิคฺคโห อวสฺสมิจฺฉิตพฺโพฯ ยทิทมมฺเหหิ วุตฺตํ, ตํ ‘‘ปาฬิยา วิรุชฺฌตี’’ติ น วตฺตพฺพํ ปาฬินยานุสาเรน วุตฺตตฺตาติฯ

เอวํ โหตุ, กสฺมา โภ ‘‘อตฺถิยา, นตฺถิยา’’ติ อิตฺถิลิงฺคนิทฺเทโส กโต, นนุ นิปาโตปสคฺคา อลิงฺคเภทาติ? สจฺจํ, อิทํ ปน ฐานํ อตีว สุขุมํ, ตถาปิ ปุพฺพาจริยานุภาวญฺเญว นิสฺสาย วินิจฺฉยํ พฺรูมฯ ยถา หิ วีสติอิจฺจาทีนํ สงฺขฺยาสทฺทานํ สรูปโต อทพฺพวาจกตฺเตปิ ทพฺพวาจกานํ ลตามติรตฺติอิตฺถี ยาคุวธูสทฺทานํ วิย อิตฺถิลิงฺคภาโว สทฺทสตฺถวิทูหิ อนุมโต, เอวํ อทพฺพวาจกตฺเตปิ อตฺถิ นตฺถิสทฺทานํ กตฺถจิ อิตฺถิลิงฺคภาโว สทฺธมฺมวิทูหิ อนุมโตฯ เตนาห อายสฺมา ธมฺมเสนาปติ ‘‘อตฺถิยา นว, นตฺถิยา นวา’’ติฯ อถ วา ‘‘อตฺถิยา, นตฺถิยา’’ติ อิมานิ ลิงฺคภาววินิมุตฺตานิ สตฺตมิยนฺตานิ นิปาตปทานีติปิ คเหตพฺพานิ, น เอตฺถ โจเทตพฺพํ, เอวรูปานิ นิปาตปทานิ ปุพฺพาจริเยหิ วุตฺตานิ น สนฺติ, ตสฺมา ฉฑฺเฑตพฺพมิทํ วจนนฺติฯ

ปาวจนสฺมิญฺหิ ครูหิ อนิทฺทิฏฺฐานิปิ อเนกวิหิตานิ นิปาตปทานิ สนฺทิสฺสนฺติ, นาปิ ‘‘เหตุยา, อธิปติยา, อตฺถิยา, นตฺถิยา’’ติ เอวมาทีสุ ‘‘อปสทฺทา อิเม’’ติ วิโรโธ อุปฺปาเทตพฺโพฯ น หิ อจินฺเตยฺยานุภาเวน ปารมิตาปุญฺเญน นิปฺผนฺเนน อนาวรณญาเณน สพฺพํ เญยฺยมณฺฑลํ หตฺถตเล อามลกํ วิย ปจฺจกฺขํ กตฺวา ปสฺสโต พุทฺธสฺส วจเน อญฺเญสํ วาจาวิปฺปลาโป อวสฺสํ ลพฺภตีติฯ นนุ จ โภ ‘‘เหตุยา, อธิปติยา, อตฺถิยา, นตฺถิยา’’ติ จ อิทํ สาริปุตฺตตฺเถรวจนํ เตน นิกฺขิตฺตตฺตาฯ ตถาคเตน หิ ตาวติํสภปเน เทสิตกาเล อิมานิ ปทานิ น สนฺติ, เอวํ สนฺเต กสฺมา ‘‘พุทฺธวจน’’นฺติ วทถาติ? พุทฺธวจนํเยว นามฯ อายสฺมโต หิ สาริปุตฺตสฺส ตถาคเตน นโย ทินฺโน, เตนปิ ปภินฺนปฏิสมฺภิเทน สตฺถุกปฺเปน อคฺคสาวเกน สตฺถุ สนฺติกา นยํ ลภิตฺวา พฺยญฺชนํ สุโรปิตํ กตํฯ สพฺเพปิ หิ ปฏิสมฺภิทปฺปตฺตา อริยา ทุนฺนิรุตฺติํ น วทนฺติ นิรุตฺติปเภทสฺมิํ สุกุสลตฺตา, ตสฺมา อญฺเญสมวิสโย เอส อริยานํ โวหาโรติ ทฏฺฐพฺพํฯ

อิทานิ สตาทีนํ นามิกปทมาลา วุจฺจเต –

สตํ, สตานิ, สตาฯ สตํ, สตานิ, สเตฯ สเตน, สเตหิ, สเตภิฯ สตสฺส, สตานํฯ สตา, สตสฺมา, สตมฺหา, สเตหิ, สเตภิฯ สตสฺส, สตานํฯ สเต, สตสฺมิํ, สตมฺหิ, สเตสุฯ เอวํ สหสฺสํ, สหสฺสานีติ โยเชตพฺพํฯ ทสสหสฺสํ สตสหสฺสํ ทสสตสหสฺสนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ อยํ ปเนตฺถ ปโยโค ‘‘สตํ ภิกฺขู, สตํ อิตฺถิโย, สตํ จิตฺตานิฯ ภิกฺขูนํ สตํ, อิตฺถีนํ สตํ, จิตฺตานํ สตํฯ สหสฺสาทีสุปิ เอเสว นโยฯ อิตฺถญฺจ อญฺญถาปิ สทฺทรูปานิ ภวนฺติฯ โกฏิ, โกฏี, โกฏิโยฯ รตฺตินเยน เญยฺยํฯ

เอกปฺปภุติโต ยาว, ทสกา ยา ปวตฺตติ;

สงฺขฺยา ตาว สา สงฺเขฺยยฺย-ปฺปธานาติ ครู วทุํฯ

วีสติโต ยาว สตา, ยา สงฺขฺยา ตาว สา ปน;

สงฺขฺยาปฺปธานา สงฺเขฺยยฺย-ปฺปธานาติ จ วณฺณยุํฯ

อปิจ –

วีสโต ยาว โกฏิยา, สงฺขฺยา ตาว หิ สา ขลุ;

สงฺขฺยาปฺปธานา สงฺเขฺยยฺย-ปฺปธานา จาติ นิทฺทิเสฯ

ตถา หิ ‘‘อสีติ โกฏิโย หิตฺวา, หิรญฺญสฺสาปิ ปพฺพชิ’’นฺติ, ‘‘ขีณาสวา วีตมลา, สมิํสุ สตโกฏิโย’’ติ จ ปาฬิ ทิสฺสติฯ

อิมสฺมิํ ปน ฐาเน สพฺเพสํ สงฺขฺยาสทฺทรูปานํ ปากฏีกรเณน วิญฺญูนํ สุขุมญาณปฏิลาภตฺถํ สาฏฺฐกถํ อุทานปาฬิปฺปเทสํ อญฺญญฺจ ปาฬิปฺปเทสมฏฺฐกถาวจนญฺจ อาหริตฺวา ทสฺสยิสฺสามิ –

‘‘เยสํ โข วิสาเข สตํ ปิยานิ, สตํ เตสํ ทุกฺขานิ, เยสํ นวุติ ปิยานิ, นวุติ เตสํ ทุกฺขานิฯ เยสํ อสีติ…เป.… เยสํ สตฺตติฯ เยสํ สฏฺฐิฯ เยสํ ปญฺญาสํ, เยสํ จตฺตารีสํ, เยสํ ติํสํฯ เยสํ โข วิสาเข วีสํ ปิยานิ, วีสติ เตสํ ทุกฺขานิฯ เยสํ ทสฯ เยสํ นวฯ เยสํ อฏฺฐฯ เยสํ สตฺตฯ เยสํ ฉฯ เยสํ ปญฺจฯ เยสํ จตฺตาริฯ เยสํ ตีณิฯ เยสํ ทฺเวฯ เยสํ เอกํ ปิยํ, เตสํ เอกํ ทุกฺข’’นฺติฯ

ตตฺถ สตํ ปิยานีติ สตํ ปิยายิตพฺพวตฺถูนิฯ ‘‘สตํ ปิย’’นฺติปิ เกจิ ปฐนฺติฯ เอตฺถ จ ยสฺมา เอกโต ปฏฺฐาย ยาว ทส, ตาว สงฺขฺยาสงฺเขฺยยฺยปฺปธานา, ตสฺมา ‘‘เยสํ ทส ปิยานิ, ทส เตสํ ทุกฺขานี’’ติอาทินา ปาฬิ อาคตาฯ เกจิ ปน ‘‘เยสํ ทส ปิยานํ, ทส เตสํ ทุกฺขาน’’นฺติอาทินา ปฐนฺติ, ตํ น สุนฺทรํฯ ยสฺมา ปน วีสติโต ปฏฺฐาย ยาว สตํ, ตาว สงฺเขฺยยฺยปฺปธานา สงฺขฺยาปฺปธานา จ, ตสฺมา ตตฺถาปิ สงฺเขฺยยฺยปฺปธานํเยว คเหตฺวา ‘‘เยสํ โข วิสาเข สตํ ปิยานิ, สตํ เตสํ ทุกฺขานี’’ติอาทินา ปาฬิ อาคตาฯ สพฺเพสมฺปิ จ เยสํ เอกํ ปิยํ, เอกํ เตสํ ทุกฺขนฺติ ปาโฐ, น ปน ทุกฺขสฺสาติฯ เอกสฺมิญฺหิ ปทกฺกเม เอกรสาว ภควโต เทสนา โหตีติฯ ตสฺมา ยถาวุตฺตนยาว ปาฬิ เวทิตพฺพาฯ อยํ ตาว สาฏฺฐกโถ อุทานปาฬิปฺปเทโสฯ

อิทานิ อญฺโญ ปาฬิปฺปเทโส อฏฺฐกถาปาฐปฺปเทโส จ นียเต –

‘‘สตํ หตฺถี สตํ อสฺสา, สตํ อสฺสตรีรถา;

สตํ กญฺญา สหสฺสานิ, อามุกฺกมณิกุณฺฑลา;

เอกสฺส ปทวีติหารสฺส, กลํ นาคฺฆนฺติ โสฬสิ’’นฺติ

ปาฬิฯ เอตฺถ ‘‘สตํ หตฺถี’’ติอาทีนิ วิเสสิตานิ, ‘‘สหสฺสานี’’ติ วิเสสนํ, ตสฺมา สตํสทฺทํ สหสฺสสทฺเทน โยเชตฺวา ‘‘หตฺถี’’ติอาทีนิ ปน อุปปทํ กตฺวา อตฺโถ คเหตพฺโพฯ หตฺถี สตํ สหสฺสานิฯ อสฺสา สตํ สหสฺสานิฯ อสฺสตรีรถา สตํ สหสฺสานิฯ อามุกฺกมณิกุณฺฑลา กญฺญา สตํ สหสฺสานิฯ อิทํ สงฺเขฺยยฺยปฺปธานวเสนตฺถคหณํฯ สงฺขฺยาปฺปธานวเสน ปน อยมฺปิ อตฺโถ คเหตพฺโพ ‘‘หตฺถีนํ สตสหสฺสํ, อสฺสานํ สตสหสฺสํ, อสฺสตรีรถานํ สตสหสฺสํ, อามุกฺกมณิกุณฺฑลานํ กญฺญานํ สตสหสฺส’’นฺติฯ อยํ นโย อญฺเญสุปิ อีทิเสสุ ฐาเนสุ เนตพฺโพฯ ‘‘โยชนานํ สตานุจฺโจ, หิมวา ปญฺจ ปพฺพโต’’ติ อยมฏฺฐกถาปาโฐฯ เอตฺถ ‘‘ปญฺจา’’ติ สทฺทํ สตสทฺเทน สทฺธิํ โยเชตฺวา ‘‘สิปฺปิกานํ สตํ นตฺถี’’ติ เอตฺถ วิย หิมวา ปพฺพโต โยชนานํ ปญฺจ สตานิ อุจฺโจติ สงฺขฺยาปฺปธานวเสน อตฺโถ คเหตพฺโพฯ ‘‘ปญฺจ สตานี’’ติ จ อทฺธุโน อจฺจนฺตสํโยควเสน อุปโยควจนํฯ อยํ นโย อญฺเญสุปิ อีทิเสสุ ฐาเนสุ เนตพฺโพฯ สตมิติ สทฺโท ‘‘สตํ โหมิ, สหสฺสํ โหมี’’ติอาทีสุ เอกวจโนฯ ‘‘อเถตฺเถกสตํ ขตฺยา, อนุยนฺตา ยสสฺสิโน’’ติอาทีสุ พหุวจโนฯ เอวํ สหสฺสาทีนมฺปิ เอกวจนพหุวจนตา ลพฺภติฯ ตถา หิ ‘‘ภิยฺโย นํ สตสหสฺสํ, ยกฺขานํ ปยิรุปาสตี’’ติ เอตฺถ ‘‘สตสหสฺส’’นฺติ เอกวจนํฯ ‘‘ปโรสหสฺสํ โข ปนสฺส ปุตฺตา ภวิสฺสนฺตี’’ติ เอตฺถ สหสฺสนฺติ พหุวจนนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

‘‘กปฺเป จ สตสหสฺเส, จตุโร จ อสงฺขิเย;

อมรํ นาม นครํ, ทสฺสเนยฺยํ มโนรม’’นฺติ

ปาฬิฯ เอตฺถ ‘‘กปฺเป จ สตสหสฺเส จตุโร จ อสงฺขิเยติ สามิอตฺเถ อุปโยคพหุวจนํ, ตสฺมา ‘‘มหากปฺปานํ สตสหสฺสานํ จตุนฺนํ อสงฺขิยานํ มตฺถเก’’ติ อตฺโถ คเหตพฺโพ, ‘‘มตฺถเก’’ติ เจตฺถ วจนเสโสฯ ‘‘กปฺปสตสหสฺสาธิกานํ จตุนฺนํ อสงฺขิยานํ มตฺถเก’’อิจฺเจวตฺโถฯ อยํ นโย อญฺเญสุปิ อีทิเสสุ ฐาเนสุ เนตพฺโพฯ

‘‘กปฺเป จ สตสหสฺเส, จตุโร จ อสงฺขิเย;

เอตฺถนฺตเร ยํ จริตํ, สพฺพํ ตํ โพธิปาจน’’นฺติ

ปาฬิฯ เอตฺถ ‘‘กปฺเป’’ติ อจฺจนฺตสํโยควเสน อุปโยคพหุวจนํฯ ‘‘สตสหสฺเส กปฺเป’’ติ กปฺปสทฺทสมฺพนฺเธน จายํ ปุลฺลิงฺคนิทฺเทโส อุปโยคนิทฺเทโส จฯ สมานาธิกรณญฺหิ อิทํ กปฺปสทฺเทนฯ ‘‘จตุโร จ อสงฺขิเย’’ติ อจฺฉนฺตสํโยควเสน อุปโยคพหุวจนานิฯ กสฺส ปน อสงฺขิเยติ? อญฺญสฺส อวุตฺตตฺตา กปฺปสฺส จ วุตฺตตฺตา ปกรณโต ‘‘กปฺปาน’’นฺติ อยมตฺโถ วิญฺญายเตวฯ น หิ วุตฺตํ วชฺเชตฺวา อวุตฺตสฺส กสฺสจิ คหณํ ยุตฺตนฺติฯ จสทฺโท สมฺปิณฺฑนตฺโถ ‘‘มหากปฺปานํ จตุโร อสงฺเขฺยยฺเย สตสหสฺเส จ มหากปฺเป’’ติฯ อยํ นโย อญฺเญสุปิ อีทิเสสุ ฐาเนสุ เนตพฺโพฯ

‘‘ฆฏาเนกสหสฺสานิ, กุมฺภีนญฺจ สตา พหู’’ติ ปาฬิฯ เอตฺถ ฆฏาติ ฆฏานํฯ สามิอตฺเถ หิ อิทํ ปจฺจตฺตวจนํฯ ‘‘ฆฏานํ อเนกสหสฺสานิ’’ อิจฺเจวตฺโถฯ กุมฺภีนญฺจ สตา พหูติ อเนกานิ จ กุมฺภีนํ สตานิฯ เอตฺถ นิการโลโป ทฏฺฐพฺโพฯ อยํ นโย อญฺเญสุปิ อีทิเสสุ ฐาเนสุ เนตพฺโพฯ

‘‘ทสวีสสหสฺสานํ , ธมฺมาภิสมโย อหุ;

เอกทฺวินฺนํ อภิสมโย, คณนาโต อสงฺขิโย’’ติ

ปาฬิฯ เอตฺถ ทสวีสสหสฺสานนฺติ ทสสหสฺสานํ วีสสหสฺสานญฺจฯ ธมฺมาภิสมโยติ จตุสจฺจปฺปฏิเวโธฯ เอกทฺวินฺนนฺติ สีสมตฺตกถนํ, เตน ‘‘เอกสฺส เจว ทฺวินฺนญฺจ ติณฺณํ จตุนฺนํ…เป.… ทสนฺน’’นฺติอาทินา นเยน อสงฺเขฺยยฺโยติ อตฺโถฯ อยํ นโย อญฺเญสุปิ อีทิเสสุ ฐาเนสุ เนตพฺโพฯ

‘‘จตฺตาริ สตสหสฺสานิ, ฉฬภิญฺญา มหิทฺธิกา;

ทีปงฺกรํ โลกวิทุํ, ปริวาเรนฺติ สพฺพทา’’ติ

ปาฬิฯ เอตฺถ จตฺตาริ สตสหสฺสานีติ อิทํ ลิงฺคเภทวเสน ‘‘ฉฬภิญฺญา มหิทฺธิกา’’ติ อิเมหิ ทฺวีหิ ปเทหิ สมานาธิกรณํฯ อีทิเสสุ หิ ฐาเนสุ อสงฺเขฺยยฺย วาจโกปิ สทฺโท นปุํสโกว โหติ, ตสฺมา ‘‘จตฺตาริ สตสหสฺสานี’’ติ จ ‘‘ฉฬภิญฺญา’’ติ จ ‘‘มหิทฺธิกา’’ติ จ เอตํ ปทตฺตยํ สมานาธิกรณํฯ อถ วา ฉฬภิญฺญา มหิทฺธิกาติ ฉฬภิญฺญานํ มหทฺธิกานนฺติ สามิอตฺเถ ปจฺจตฺตวจนํ ทฏฺฐพฺพํฯ อิมสฺมิํ ปนตฺเถ ‘‘จตฺตาริ สตสหสฺสานี’’ติ อยํ สงฺขฺยาวจโน ภวติฯ ‘‘ตีณิ สตสหสฺสานิ, นาริโย สมลงฺกตา’’ติอาทีสุปิ อยํ นโย เนตพฺโพฯ ‘‘ตา จ สตฺต สตา ภริยา, ทาสฺโย สตฺต สตานิ จา’’ติ ปาฬิฯ เอตฺถ สตาติ ‘‘สตานี’’ติ นปุํสกวเสน คเหตพฺพํ, น อิตฺถิลิงฺควเสนฯ ‘‘สตา’’ติ หิ ‘‘ปญฺจ จิตฺตา วิปากา’’ติอาทีนิ วิย นปุํสกรูปํฯ อิตฺถิลิงฺคภูตา หิ สตสทฺโท นตฺถิ, ตถา ปุลฺลิงฺคภูโตฯ

ยทิ จ ทฺวิลิงฺโค สตสทฺโท สิยา , เอวญฺจ สติ ‘‘ปุริโส, กญฺญา’’ติ จ โอการนฺตปุลฺลิงฺคอาการนฺติตฺถิรูเปหิปิภวิตพฺพํฯ รูปทฺวยมฺปิ สตสทฺทสฺส นตฺถิ, เตน ญายติ ‘‘สตสทฺโท เอกนฺตนปุํสโก’’ติฯ

นนุ จ โภ ‘‘ตา เทวตา สตฺตสตา อุฬารา’’ติ เอตฺถ สตสทฺโท อิตฺถิลิงฺโค หุตฺวา ทิสฺสตีติ? น, นปุํสโกเยวาติฯ นนุ จ โภ เทวตาสทฺเทน สมานาธิกรโณติ? สจฺจํ สมานาธิกรโณ, ตถาปิ นปุํสโกเยวฯ อีทิเสสุ หิ สงฺขฺยาวิสเยสุ สมานาธิกรณภาโว อปฺปมาโณฯ ตถา หิ ‘‘ปญฺจ ปจฺเจกพุทฺธสตานิ อิมสฺมิํ อิสิคิลิสฺมิํ ปพฺพเต จิรวาสิโน อเหสุ’’นฺติ นปุํสกลิงฺเคน ปุลฺลิงฺคสฺส สมานาธิกรณตา ทิสฺสติ, ตสฺมา ‘‘ตา เทวตา สตฺตสตา อุฬารา’’ติ เอตฺถาปิ ‘‘สตฺตสตานี’’ติ นปุํสกภาโวเยวาติ อวคนฺตพฺโพฯ ‘‘สตฺต หตฺถิสเต ทตฺวา’’ติอาทีสุปิ สตสทฺโท นปุํสโกเยวฯ อยํ นโย อญฺเญสุปิ อีทิเสสุ ฐาเนสุ เนตพฺโพฯ

‘‘นวุติโกฏิสหสฺเสหิ, ปริวาเรสิ มหามุนี’’ติ ปาฬิฯ เอตฺถ ‘‘นวุติโกฏิสหสฺเสหิ ภิกฺขูหี’’ติ วา ‘‘ภิกฺขูนํ นวุติโกฏิสหสฺเสหี’’ติ วา สงฺเขฺยยฺยสงฺขฺยาปธานวเสน อตฺโถ คเหตพฺโพฯ อยํ นโย อญฺเญสุปิ อีทิเสสุ ฐาเนสุ เนตพฺโพฯ

‘‘สตสหสฺสวสฺสานิ, อายุ ตสฺส มเหสิโน’’ติ ปาฬิฯ เอตฺถ ‘‘สตสหสฺสวสฺสานี’’ติ กาลสฺส อจฺจนฺตสํโยควเสน อุปโยควจนํฯ ตถา ‘‘ทสวสฺสสหสฺสานิ, อคาร’มชฺฌ โส วสี’’ติ ปาฬิยมฺปิฯ อยํ นโย อญฺเญสุปิ อีทิเสสุ ฐาเนสุ เนตพฺโพฯ

‘‘อิโต สตสหสฺสมฺหิ, กปฺเป อุปฺปชฺชิ นายโก’’ติ ปาฬิ, ‘‘เอกนวุเต อิโต กปฺเป’’ติ ปาฬิ จฯ เอตฺถ สตสหสฺสมฺหิ กปฺเปติ สตสหสฺสานํ กปฺปานํ มตฺถเกฯ เอกนวุเต กปฺเปติ เอกนวุติยา กปฺปานํ มตฺถเกติ ภุมฺมวจนสฺส สามิภุมฺมวจนวเสน อตฺโถ คเหตพฺโพฯ ตถา หิ ‘‘ภควติ พฺรหฺมจริยํ วุสฺสตี’’ติ เอตฺถ ภุมฺมวจนสฺส ‘‘ภควโต สนฺติเก’’ติ สามิภุมฺมวจนวเสน อตฺโถ คหิโตฯ อยํ นโย อญฺเญสุปิ อีทิเสสุ ฐาเนสุ เนตพฺโพฯ

‘‘ยทิ ตตฺถ สหสฺสานิ, สตานิ นหุตานิ จ;

เนวมฺหากํ ภยํ โกจิ, วเน วาเฬสุ วิชฺชตี’’ติ

ปาฬิฯ อยเมตสฺสา อตฺโถ – ตตฺถ วเน วาฬานํ สหสฺสานิ จ สตานิ จ นหุตานิ จ ยทิ วิชฺชนฺติฯ อถ วา สหสฺสานิ สตานีติ สตสหสฺสานิ, วาฬานํ สตสหสฺสานิ จ นหุตานิ จ ยทิ วิชฺชนฺติ, เอวํ วิชฺชนฺเตสุปิ วาเฬสุ โกจีติ กฺวจิฯ โกจิสทฺโท หิ ‘‘โก เต พลํ มหาราชา’’ติ เอตฺถ โกสทฺโท วิย กฺวสทฺทตฺเถ วตฺตติ, นิมิตฺตตฺเถ จายํ นิทฺเทโสฯ เตน ‘‘โกจิ กฺวจิ กิสฺมิญฺจิ วาเฬ เอกสฺสปิ วาฬมิคสฺส การณา เนวมฺหากํ ภยํ วิชฺชตี’’ติ อตฺโถ คเหตพฺโพฯ อถ วา โกจีติ กิญฺจิ อปฺปมตฺตกมฺปิฯ เอตฺถ ปน ‘‘วาเฬสู’’ติ นิมิตฺตตฺเถ ภุมฺมํฯ วาฬานํ การณา อปฺปมตฺตกมฺปิ อมฺหากํ ภยํ น วิชฺชตีติฯ อยํ นโย อญฺเญสุปิ อีทิเสสุ ฐาเนสุ เนตพฺโพฯ

‘‘สพฺพํ สตสหสฺสานิ, ฉตฺติํสปริมณฺฑลํ;

ทสญฺเจว สหสฺสานิ, อฑฺฒุฑฺฒานิ สตานิ จา’’ติ

อฏฺฐกถาปาโฐ ฯ เอตฺถ ยสฺมา สทฺทโต สมานวิภตฺติลิงฺควจนานํ ปทานํ อสมานวิภตฺติลิงฺควจนานํ วา อตฺถโต ปน สมานานํ ทูเร ฐิตานมฺปิ เอกสมฺพนฺโธ โหติ, อิตเรสํ สมีเป ฐิตานมฺปิ น โหติ, ตสฺมา ‘‘สพฺพ’’นฺติทํ ‘‘ปริมณฺฑล’’นฺติมินา สมฺพนฺธิตพฺพํฯ ‘‘ฉตฺติํสา’’ติ อิทํ ปน ‘‘สตสหสฺสานี’’ติมินา สมฺพนฺธิตพฺพํฯ อยํ นโย อญฺเญสุปิ อีทิเสสุ ฐาเนสุ เนตพฺโพฯ

‘‘ทุเว สตสหสฺสานิ, จตฺตาริ นหุตานิ จ;

เอตฺตกํ พหลตฺเตน, สงฺขาตายํ วสุนฺธรา’’ติ

อฏฺฐกถาปาโฐฯ เอตฺถ ‘‘ทุเว’’ติ วิเสสนํ, ‘‘สตสหสฺสานี’’ติ วิเสสิตพฺพํฯ ตถา ‘‘จตฺตารี’’ติ วิเสสนํ, ‘‘นหุตานี’’ติ วิเสสิตพฺพํฯ ตถา หิ ‘‘สตสหสฺสานิ นหุตานิ จา’’ติ อิมานิ ‘‘ทุเว จตฺตารี’’ติ อิเมหิ วิเสสิตพฺพตฺตา ‘‘ทฺวิสตสหสฺสํ จตุนหุต’’นฺติ อตฺถปฺปกาสนานิ ภวนฺติฯ เอวํ สนฺเตปิ ‘‘ทุเว’’อิจฺจาทีนํ สงฺขฺยาสทฺทานํ ‘‘สตสหสฺสานี’’ติอาทีหิ สงฺขฺยาสทฺเทหิ สมานาธิกรณตา ปุพฺพาจริเยหิ น วุตฺตาฯ ยสฺมา ปน ยถา ‘‘ทุเว ปุถุชฺชนา วุตฺตาฯ สตสหสฺสํ ภิกฺขู’’ติอาทีสุ สมานาธิกรณตา ลพฺภติ ทพฺพวาจกตฺตา วิเสสิตพฺพปทานํ, น ตถา ‘‘ทุเว สตสหสฺสานี’’ติอาทีสุ อทพฺพวาจกตฺตา วิเสสิตพฺพปทานํ, ตสฺมา อีทิเสสุ ฐาเนสุ สมานาธิกรณตา น อิจฺฉิตพฺพา ยุตฺติยา อภาวโตฯ ยทิ เอวํ ‘‘กุสลา, รูปํ, จกฺขุมา’’ติอาทีนํ วิย อิเมสมญฺญมญฺญสมฺพนฺธรหิตา สิยาติ? น, วิเสสนวิเสสิตพฺพภาเวน คหิตตฺตาฯ ยชฺเชวํ สมานาธิกรณภาโว ลทฺธพฺโพติ? น, นิยมาภาวโตฯ

เอกนฺเตน หิ คุณคุณีนํเยว วิเสสนวิเสสิตพฺพานํ สมานาธิกรณภาโว, น อิตเรสํ วิเสสนวิเสสิตพฺพตฺเตปิฯ

ตตฺถ ‘‘เอตฺตก’’นฺติ ปมาณวจนํฯ ‘‘พหลตฺเตนา’’ติ วิเสสเน ตติยาฯ อุภเยน อิมมตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘อยํ วสุนฺธรา พหลตฺเตน โยชนานํ ทุเว สตสหสฺสานิ จตฺตาริ นหุตานิ จ เอตฺตกํ สงฺขาตา’’ติฯ ‘‘เอตฺตก’’นฺติ ปทสฺส จ ‘‘ทุเว สตสหสฺสานิ จตฺตาริ นหุตานิ จา’’ติ อิเมหิ วา ‘‘วสุนฺธรา’’ติ อิมินา วา สมานาธิกรณตา น อิจฺฉิตพฺพาฯ เอตฺตกนฺติ หิ ภาวนปุํสกํ, ยํ สทฺทสตฺเถ กฺริยาวิเสสนนฺติ วทนฺติฯ ตสฺส ‘‘เอตฺตเกน ปมาเณน’’อิจฺเจวตฺโถฯ อปิจ ‘‘ทุเว สตสหสฺสานิ จตฺตาริ น หุตานิ จา’’ติ อิเมสมฺปิ ‘‘วสุนฺธรา’’ติ อิมินา สมานาธิกรณตา น อิจฺฉิตพฺพา ‘‘ภิกฺขูนํ สต’’นฺติ เอตฺถ สตสทฺทสฺส วิย สงฺขฺยาวจนมตฺตตฺตาฯ ตถา หิ ‘‘เอตฺตก’’นฺติ วุตฺตํฯ ‘‘สงฺขาตา’’ติ ปน ‘‘อย’’นฺติ จ อิเมสํ ‘‘วสุนฺธรา’’ติ อิมินา สมานาธิกรณตา ลพฺภติฯ สพฺโพปายํ นโย อญฺเญสุปิ อีทิเสสุ ฐาเนสุ เนตพฺโพฯ

‘‘ทเสตฺถ ราชิโย เสตา, ทสฺสนียา มโนรมา;

ฉ ปิงฺคลา ปนฺนรส, หลิทฺทา ตา จตุทฺทสา’’ติ

ปาฬิฯ เอตฺถ ฉ ปิงฺคลา ปนฺนรสาติ ฉ จ ปนฺนรส จาติ เอกวีสติ ปิงฺคลา ราชิโยติ อตฺโถ คเหตพฺโพฯ

ตถา –

‘‘ปุตฺตาปิ ตสฺส พหโว, ‘เอกนามา’ติ เม สุตํ;

อสีติ ทส เอโก จ, อินฺทนามา มหพฺพลา’’ติ

ปาฬิ ฯ เอตฺถ ปน ‘‘เอกนวุตี’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘อสีติ ทส เอโก จา’’ติ วุตฺตํฯ วิจิตฺรสทฺทรจนญฺหิ ปาวจนํฯ อยํ นโย อญฺเญสุปิ อีทิเสสุ ฐาเนสุ เนตพฺโพฯ

‘‘ติํสปุริสนาวุตฺโย, สพฺเพเวเกกนิจฺจิตา;

เยสํ สมํ น ปสฺสามิ, เกวลํ มหิ’มํ จร’’นฺติ

ปาฬิฯ เอตฺถ ‘‘ปุริสานํ ติํสสหสฺสานิ นวุติ จ สตานิ ติํส นาวุตฺโย’’ติ วุจฺจนฺติฯ อิมสฺมิํ ปน ฐาเน ติํสสทฺทโต สหสฺสสทฺทสฺส นวุติสทฺทโต จ สตสทฺทสฺส โลปํ กตฺวา ‘‘ติํส นาวุตฺโย’’ติ วุตฺตนฺติ น คเหตพฺพํฯ เอวญฺหิ คหเณ สติ ยตฺถ กตฺถจิปิ เอทิสี สทฺทรจนา กาตพฺพา สิยา, กตาย จ เอทิสาย สทฺทรจนาย อตฺถาวคโม วินา อุปเทเสน สุณนฺตานํ น สิยา, ตสฺมา เนวํ คเหตพฺพํฯ เอวํ ปน คเหตพฺพํ – ‘‘ติํส นาวุตฺโย’’ติ อิทํ โลกสงฺเกตรูฬฺหํ วจนํ, สงฺเกตรูฬฺหสฺส ปน วจนสฺสตฺโถ ยสฺมา คหิตปุพฺพสงฺเกเตหิ สุตฺวา ญายเต, น อุปเทสโต, ตสฺมา พฺรหฺมทตฺเตน รญฺญา วุตฺตกาเลปิ สตฺถารา ตํ กถํ อาหริตฺวา วุตฺตกาเลปิ สพฺเพ มนุสฺสา วินาปิ อุปเทเสน วจนตฺถํ ชานนฺตีติ คเหตพฺพํฯ

ติํสญฺเจว สหสฺสานิ, นวุติ จ สตานิ ตุ;

ติํส นาวุติโย นาม, วุตฺตา อุมงฺคชาตเกฯ

ยสฺมา ปาวจเน สนฺติ, นยา เจว อจินฺติยา;

โวหารา จ สุคุฬฺหตฺถา, ทยาปนฺเนน เทสิตาฯ

ตสฺมา สาฏฺฐกเถ ธีโร, คมฺภีเร ชินภาสิเต;

อุปเทสํ สทา คณฺเห, ครุํ สมฺมา อุปฏฺฐหํฯ

ครูปเทสหีโน หิ, อตฺถสารํ น วินฺทติ;

อตฺถสารวิหีโน โส, สทฺธมฺมา ปริหายติฯ

ครูปเทสลาภี จ, อตฺถสารสมายุโต;

สทฺธมฺมํ ปริปาเลนฺโต, สทฺธมฺมสฺมา น หายติฯ

สทฺธมฺมตฺถาย เม ตสฺมา, สงฺขฺยามาลาปิ ภาสิตา;

สปฺปโยคา ยถาโยคํ, สเหวตฺถวินิจฺฉยาฯ

อิติ นวงฺเค สาฏฺฐกเถ ปิฏกตฺตเย พฺยปฺปถคตีสุ วิญฺญูนํ

โกสลฺลตฺถาย กเต สทฺทนีติปฺปกรเณ

สวินิจฺฉโย สงฺขฺยานามานํ นามิกปทมาลาวิภาโค

นาม

เตรสโม ปริจฺเฉโทฯ

14. อตฺถตฺติกวิภาค

ภูธาตุ ตาย นิปฺผนฺน-รูปญฺจาติ อิทํ ทฺวยํ;

กตฺวา ปธานมมฺเหหิ, สพฺพเมตํ ปปญฺจิตํฯ

ภวติสฺส วสา ทานิ, วกฺขามตฺถตฺติกํ วรํ;

อตฺถุทฺธาโร ตุมนฺตญฺจ, ตฺวาทิยนฺตํ ติกํ อิธฯ

ตสฺมา ตาว ภูธาตุโต ปวตฺตสฺส ภูตสทฺทสฺส อตฺถุทฺธาโร นียเต –

ขนฺธสตฺตามนุสฺเสสุ, วิชฺชมาเน จ ธาตุยํ;

ขีณาสเว รุกฺขาทิมฺหิ, ภูตสทฺโท ปวตฺตติฯ

อุปฺปาเท จาปิ วิญฺเญยฺโย, ภูตสทฺโท วิภาวินา;

วิปุเล โสปสคฺโคยํ, หีฬเน วิธเมปิ จ;

ปราชเย เวทิยเน, นาเม ปากฏตาย จฯ

วุตฺตญฺเหตํ – ภูตสทฺโท ปญฺจกฺขนฺธามนุสฺสธาตุวิชฺชมานขีณาสวสตฺตรุกฺขาทีสุ ทิสฺสติฯ ‘‘ภูตมิทนฺติ ภิกฺขเว สมนุปสฺสถา’’ติอาทีสุ หิ อยํ ปญฺจกฺขนฺเธสุ ทิสฺสติฯ