อาเทสวเสน หิ สิทฺธตฺตา วิสุํ เอการนฺตํ อิตฺถิลิงฺคํ นาม นตฺถิ, ตสฺมา อิตฺถิลิงฺคานํ ยถาวุตฺตา ฉพฺพิธตาเยว คเหตพฺพาฯ

อิจฺเจวํ อิตฺถิลิงฺคานํ, ปกิณฺณนยสาลินี;

ปทมาลา วิภตฺตา เม, สาสนตฺถํ สยมฺภุโนฯ

สทฺทนีติสูริโยยํ,

อเนกสุวินิจฺฉยรสฺมิกลาโป;

สํสยนฺธการนุโท,

กสฺส มติปทุมํ น วิกาเสฯ

อิติ นวงฺเค สาฏฺฐกเถ ปิฏกตฺตเย พฺยปฺปถคตีสุ วิญฺญูนํ

โกสลฺลตฺถาย กเต สทฺทนีติปฺปกรเณ

อิตฺถิลิงฺคานํ นามิกปทมาลาวิภาโค

อฏฺฐโม ปริจฺเฉโทฯ

9. นปุํสกลิงฺคนามิกปทมาลา

อถ ปุพฺพาจริยมตํ ปุเรจรํ กตฺวา นิคฺคหีตนฺตนปุํสกลิงฺคานํ ‘‘ภูตํ’’อิจฺจาทิกสฺส ปกติรูปสฺส นามิกปทมาลํ วกฺขาม –

จิตฺตํ, จิตฺตานิฯ จิตฺตํ, จิตฺตานิฯ จิตฺเตน, จิตฺเตหิ, จิตฺเตภิฯ จิตฺตสฺส, จิตฺตานํฯ จิตฺตา, จิตฺตสฺมา, จิตฺตมฺหา, จิตฺเตหิ, จิตฺเตภิฯ จิตฺตสฺส, จิตฺตานํฯ จิตฺเต, จิตฺตสฺมิํ, จิตฺตมฺหิ, จิตฺเตสุฯ โภ จิตฺต, โภ จิตฺตา, ภวนฺโต จิตฺตานิฯ ยมกมหาเถรมตํฯ

เอตฺถ กิญฺจาปิ ‘‘จิตฺตา’’ติ ปจฺจตฺตพหุวจนํ ‘‘จิตฺเต’’ติ อุปโยคพหุวจนญฺจ อนาคตํ, ตถาปิ ตตฺถ ตตฺถ อญฺเญสมฺปิ ตาทิสานํ นิคฺคหีตนฺตนปุํสกรูปานํ ทสฺสนโต วิภงฺคปาฬิยญฺจ ‘‘ฉ จิตฺตา อพฺยากตา’’ติอาทิทสฺสนโต คเหตพฺพเมว , ตสฺมา ‘‘จิตฺตํ, จิตฺตานิ, จิตฺตาฯ จิตฺตํ, จิตฺตานิ, จิตฺเต’’ติ กโม เวทิตพฺโพฯ นิคฺคหีตนฺตานญฺหิ นปุํสกลิงฺคานํ กตฺถจิ โอการนฺตปุลฺลิงฺคานํ วิย ปจฺจตฺโตปโยคพหุวจนานิ ภวนฺติฯ ตานิ จ ปุลฺลิงฺเคน วา สลิงฺเคน วา อลิงฺเคน วา สทฺธิํ สมานาธิกรณานิ หุตฺวา เกวลานิ วา ปาวจเน สญฺจรนฺติฯ อตฺร ‘‘จตฺตาโร สติปฏฺฐานาฯ จตฺตาโร สมฺมปฺปธานาฯ สพฺเพ มาลา อุเปนฺติมํฯ ยสฺส เอเต ธนา อตฺถิฯ จตฺตาโร มหาภูตาฯ ตีณินฺทฺริยาฯ ทฺเว อินฺทฺริยาฯ ทสินฺทฺริยาฯ ทฺเว มหาภูเต นิสฺสาย ทฺเว มหาภูตา, ปญฺจ วิญฺญาณา, จตุโร องฺเค อธิฏฺฐาย, เสมิ วมฺมิกมตฺถเก, รูปา สทฺทา รสา คนฺธาฯ รูเป จ สทฺเท จ อโถ รเส จฯ จกฺขุญฺจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิญฺญาณ’’นฺติ เอวมาทโย อเนกสตา ปาฬิปฺปเทสา ทฏฺฐพฺพาฯ

เอตฺถ ปน ‘‘สติปฏฺฐานา’’ติอาทีนิ ปทานิ ลิงฺควิปลฺลาสวเสน วุตฺตานีติ น คเหตพฺพานิ สติปฏฺฐานสทฺทาทีนํ ปฐเมกวจนฏฺฐาเน โอการนฺตปุลฺลิงฺคภาเวน ฐิตภาวสฺส อทสฺสนโตฯ ‘‘จตฺตาโร’’ติอาทีนิเยว ปน ปทานิ ลิงฺควิปลฺลาสวเสน วุตฺตานีติ คเหตพฺพานิ นิโยคา นิคฺคหีตนฺเตหิ นปุํสกลิงฺเคหิ สติปฏฺฐานสทฺทาทีหิ สทฺธิํ เตสํ สมานาธิกรณภาวสฺส ทสฺสนโตติฯ

เกเจตฺถ วเทยฺยุํ – นนุ ‘‘สติปฏฺฐาโน ธมฺโม, จิตฺโต ธมฺโม, จิตฺตา ธมฺมา’’ติอาทิปฺปโยคทสฺสนโต สติปฏฺฐานสทฺทาทีนํ โอการนฺตปุลฺลิงฺคภาโว ลพฺภติฯ เอวํ สนฺเต กสฺมา ตุมฺเหหิ ‘‘สติปฏฺฐานสทฺทาทีนํ ปฐเมกวจนฏฺฐาเน โอการนฺตปุลฺลิงฺคภาเวน ฐิตภาวสฺส อทสฺสนโต’’ติ วุตฺตํ, กสฺมา จ เอกนฺตโต สติปฏฺฐานสทฺทาทีนํ นิคฺคหีตนฺตนปุํสกลิงฺคตา อนุมตา, นนุ ‘‘สติปฏฺฐาโน ธมฺโม, จิตฺโต ธมฺโม, จิตฺตา ธมฺมา’’ติอาทิทสฺสนโต ‘‘จตฺตาโร สติปฏฺฐานา’’ติอาทีสุปิ ‘‘สติปฏฺฐานสทฺทาทโย ลิงฺควิปลฺลาสวเสน วุตฺตา’’ติ วตฺตพฺพาติ? น วตฺตพฺพา, กสฺมาติ เจ? ‘‘สติปฏฺฐาโน ธมฺโม, จิตฺโต ธมฺโม, จิตฺตา ธมฺมา’’ติอาทีสุปิ สติปฏฺฐานจิตฺตสทฺทาทีนํ ลิงฺควิปลฺลาสวเสน อนิจฺฉิตพฺพโตฯ ตตฺถ หิ ปุลฺลิงฺเคน ธมฺมสทฺเทน โยเชตุํ ธมฺมิสฺสโร ภควา ธมฺมาเปกฺขํ กตฺวา ‘‘สติปฏฺฐาโน, จิตฺโต, จิตฺตา’’ติ จ อภาสิฯ เกวลา หิ สติปฏฺฐาน จิตฺตสทฺทาทโย โอการนฺตปุลฺลิงฺคภาเวน กตฺถจิปิ โยชิตา น สนฺติ, นิคฺคหีตนฺตนปุํสกภาเวน ปน โยชิตา สนฺติฯ

ตถา หิ ‘‘จิตฺโต คหปตี’’ติ เอตฺถาปิ ปุลฺลิงฺคคหปติสทฺทํ อเปกฺขิตฺวา วิญฺญาเณ ปวตฺตํ จิตฺตนามํ ปณฺณตฺติวเสน ปุคฺคเล อาโรเปตฺวา ปุคฺคลวาจกํ กตฺวา ‘‘จิตฺโต’’ติ วุตฺตํฯ ยทิ ปน วิญฺญาณสงฺขาตํ จิตฺตมธิปฺเปตํ สิยา, ‘‘จิตฺต’’มิจฺเจว วุจฺเจยฺยฯ ตสฺมา ‘‘จิตฺโต คหปติ, จิตฺตา อิตฺถี’’ติอาทีสุ ลิงฺควิปลฺลาโส น อิจฺฉิตพฺโพ สาเปกฺขตฺตา จิตฺตสทฺทาทีนํฯ ยถา จ เอตฺถ, เอวํ ‘‘สติปฏฺฐาโน ธมฺโม, จิตฺโต ธมฺโม, จิตฺตา ธมฺมา’’ติอาทีสุปิ ลิงฺควิปลฺลาโส น อิจฺฉิตพฺโพฯ

‘‘จตฺตาโร สติปฏฺฐานา’’ติอาทีสุ ปน สติปฏฺฐานสทฺทาทีนํ อเปกฺขิตพฺพานิ ปทานิ น สนฺติ, เยหิ เต ปุลฺลิงฺคานิ สิยุํ, ตสฺมา ‘‘จตฺตาโร’’ติอาทีนิเยว ปทานิ ปริวตฺเตตฺวา ‘‘จตฺตาริ, สพฺพานิ, เอตานี’’ติ นปุํสกลิงฺควเสน คเหตฺวา ‘‘สติปฏฺฐานา , สมฺมปฺปธานา’’ติอาทีหิ ปเทหิ โยเชตพฺพานิฯ อีทิเสสุ ฐาเนสุ เกจิ อฏฺฐกถาจริยา นิการโลปํ อิจฺฉนฺติ ‘‘ยา ปุพฺเพ โพธิสตฺตานํ, ปลฺลงฺกวรมาภุเช, นิมิตฺตานิ ปทิสฺสนฺตี’’ติ เอตฺถ วิยฯ อทสฺสนญฺหิ โลโป, ตสฺมา ‘‘จตฺตาริ สติปฏฺฐานานิ, จตฺตาริ สมฺมปฺปธานานิ, สพฺพานิ มาลานี’ติอาทิกา โยชนา กาตพฺพาฯ

เกจิ ปน ‘‘สพฺเพ มาลา อุเปนฺติ ม’’นฺติ เอตฺถ มาลาสทฺทํ อิตฺถิลิงฺคนฺติ มญฺญิตฺวา ปุลฺลิงฺคภูตํ สพฺเพสทฺทํ อิตฺถิลิงฺควเสน ปริวตฺเตตฺวา ‘‘สพฺพา มาลา’’ติ อตฺถํ กเถนฺติฯ ตํ กิญฺจาปิ ยุตฺตตรํ วิย ทิสฺสติ, ตถาปิ น คเหตพฺพํฯ น หิ โส ภควา ลิงฺคํ นญฺญาสิ, น จ ‘‘สพฺพา มาลา อุเปนฺติ ม’’นฺติ ทฺเว ปทานิ อิตฺถิลิงฺคานิ กตฺวา วตฺตุํ น สกฺขิฯ โย เอวํ วิสทิสลิงฺคานิ ปทานิ อุจฺจาเรสิฯ ชานนฺโตเยว ปน ภควา วตฺตุํ สกฺโกนฺโตเยว จ ‘‘สพฺเพ มาลา อุเปนฺติ ม’’นฺติ วิสทิสลิงฺคานิ ปทานิ อุจฺจาเรสิ, ตสฺมา ปุลฺลิงฺคภูตํ สพฺเพสทฺทํ ‘‘สพฺพานี’’ติ นปุํสกลิงฺควเสน ปริวตฺเตตฺวา วิภงฺคปาฬิยํ ‘‘ตีณินฺทฺริยา’’ติ ปทํ วิย ลุตฺตนิกาเรน นปุํสกลิงฺเคน มาลาสทฺเทน โยเชตฺวา ‘‘สพฺพานิ มาลานี’’ติ อตฺโถ คเหตพฺโพ กตฺถจิ ‘‘ยสฺส เอเต ธนา อตฺถี’’ติ เอตฺถ วิยฯ เอตฺถ หิ ยสฺส เอตานิ ธนานีติ อตฺโถฯ อิทมฺเปตฺถ สลฺลกฺขิตพฺพํฯ มาลาสทฺโท ทฺวิลิงฺโค อิตฺถินปุํสกวเสนฯ ติฏฺฐตุ ตสฺสิตฺถิลิงฺคตฺตํ สุวิญฺเญยฺยตฺตา, นปุํสกตฺเต ปน ตีณิ มาลานิฯ ‘‘มาเลหิ จ คนฺเธหิ จ ภควโต สรีรํ ปูเชนฺตี’’ติอาทโย นปุํสกปฺปโยคานิปิ พหู สนฺทิสฺสนฺตีติฯ

ยทิ ปน โภ มาลสทฺโท อิตฺถินปุํสกวเสน ทฺวิลิงฺโค, ‘‘สพฺเพ มาลา อุเปนฺติ ม’’นฺติ เอตฺถ มาลาสทฺทสฺส อิตฺถิลิงฺคภาวปริกปฺปเน โก โทโส อตฺถีติ? อตฺเถว อิตฺถิลิงฺคสทฺทสฺส ปุลฺลิงฺคภูเตน สพฺพนามิกปเทน สทฺธิํ สมานาธิกรณภาวสฺสาภาวโต, นปุํสกลิงฺคสฺส ปน ปุลฺลิงฺคภูเตน สพฺพนามิกปเทน สทฺธิํ สมานาธิกรณภาวสฺส อุปลพฺภนโตฯ เตเนว จ ‘‘เอเต ธนา’’ติอาทโย ปโยคา ปาวจเน พหุธา ทิฏฺฐาฯ เอตฺถาปิ ปน วเทยฺยุํ ‘‘ธนาติอาทีนิ วิปลฺลาสวเสน ปุลฺลิงฺคานิเยว ‘‘เอเต’’ติอาทีหิ สมานาธิกรณปเทหิ โยชิตตฺตา’’ติฯ น, นปุํสกานิเยเวตานิฯ ยทิ หิ ‘‘ธนา’’ติอาทีนิ ปุลฺลิงฺคานิ สิยุํ, กตฺถจิ ปจฺจตฺเตกวจนฏฺฐาเน ‘‘เอโส’’ติอาทีหิ โอการนฺตสมานาธิกรณปเทหิ โยชิตา โอการนฺตธนสทฺทาทโย สิยุํฯ ตถารูปานํ อภาวโต ปน ‘‘ธนา อินฺทฺริยา วิญฺญาณา’’ติอาทโย สทฺทา นปุํสกลิงฺคานิเยว โหนฺติฯ อยํ นโย ปจฺจตฺตพหุวจนฏฺฐาเนเยว ลพฺภติฯ นปุํสกลิงฺคานิ หิ วิสทาการานิ ปุลฺลิงฺครูปานิ วิย หุตฺวา ปุลฺลิงฺเคหิปิ สทฺธิํ จรนฺติ, นปุํสกา วิย ปุริสเวสธาริโน ปุริเสหีติ นิฏฺฐเมตฺถาวคนฺตพฺพํฯ

อถาปิ เต ปุพฺเพ วุตฺตวจนํ ปุน ปริวตฺเตตฺวา เอวํ วเทยฺยุํ ‘‘จิตฺโต คหปติ, จิตฺตา อิตฺถี’’ติอาทีสุ จิตฺตํ เอตสฺส อตฺถีติ จิตฺโต, จิตฺตํ เอติสฺสา อตฺถีติ จิตฺตา ยถา ‘‘สทฺโธ, สทฺธา’’ติ เอวํ อสฺสตฺถีติ อตฺถวเสน คเหตพฺพโต ลิงฺควิปลฺลาโส นิจฺฉิตพฺโพ, ‘‘สติปฏฺฐาโน ธมฺโม, จิตฺโต ธมฺโม, จิตฺตา ธมฺมา’’ติอาทีนิ ปน เอวรูปสฺส อตฺถสฺส อคฺคเหตพฺพโต ‘‘สติปฏฺฐานํ ธมฺโม, จิตฺตํ ธมฺโม, จิตฺตานิ ธมฺมา’’ติ วตฺตพฺเพ ลิงฺควิปลฺลาเสน ‘‘สติปฏฺฐาโน ธมฺโม, จิตฺโต ธมฺโม, จิตฺตา ธมฺมา’’ติอาทิ วุตฺตนฺติ ลิงฺควิปลฺลาโส อิจฺฉิตพฺโพ’’ติ? ตนฺน, ‘‘จิตฺโต คหปตี’’ติอาทีสุ ปน ‘‘สติปฏฺฐาโน ธมฺโม’’ติอาทีสุ จ จิตฺตสติปฏฺฐานสทฺทาทีนํ คหปติ ธมฺมาทีนํ อเปกฺขนวเสน นิจฺจํ ปุลฺลิงฺคภาวสฺส อิจฺฉิตตฺตาฯ

ตถา หิ เอกนฺตนปุํสกลิงฺโคปิ ปุญฺญสทฺโท อภิสงฺขาราเปกฺขนวเสน ‘‘ปุญฺโญ อภิสงฺขาโร’’ติ ปุลฺลิงฺโค ชาโต, ตถา เอกนฺตนปุํสกลิงฺคาปิ ปทุม มงฺคลสทฺทาทโย อญฺญสฺสตฺถสฺสาเปกฺขนวเสน ‘‘ปทุโม ภควา, ปทุมา เทวี, มงฺคโล ภควา, มงฺคลา อิตฺถี’’ติ จ ปุมิตฺถิลิงฺคา ชาตาฯ เอกนฺตปุลฺลิงฺคาปิ หตฺถิวิเสสวาจกา กาลาวก คงฺเคยฺยสทฺทาทโย กุลาเปกฺขนวเสน ‘‘กาลาวกญฺจ คงฺเคยฺย’’นฺติอาทินา นปุํสกลิงฺคา ชาตาฯ ตทเปกฺขนวเสน หิ อฏฺฐกถายํ ‘‘กาลาวโก จ คงฺเคยฺโย’’ติอาทิ ปุลฺลิงฺคนิทฺเทโส ทิสฺสติฯ เอวํ ตํตทตฺถานมเปกฺขนวเสน ตํตํปกติลิงฺคํ นาเสตฺวา อปรํ ลิงฺคํ ปติฏฺฐาเปตฺวา นิทฺเทโส ทิสฺสติ, น จ ตานิ สพฺพานิปิ ลิงฺคานิ ตทฺธิตวเสน อญฺญลิงฺคานิ ชาตานิ, อถ โข คหปติธมฺมาทีนํ อเปกฺขนวเสเนว อญฺญลิงฺคานิ ชาตานิ, ตสฺมา ‘‘เปตานิ โภติ ปุตฺตานิ, ขาทมานา ตุวํ ปุเรฯ สิวิปุตฺตานิ จวฺหยฯ เอวํ ธมฺมานิ สุตฺวาน, วิปฺปสีทนฺติ ปณฺฑิตา’’ติอาทีสุเยว ลิงฺควิปลฺลาโส อิจฺฉิตพฺโพ อนญฺญาเปกฺขกตฺตา วุตฺตธมฺมสทฺทาทีนํ, น ปน ‘‘จิตฺโต คหปติ, จิตฺตา อิตฺถี, สติปฏฺฐาโน ธมฺโม, จิตฺโต ธมฺโม, จิตฺตา ธมฺมา’’ติอาทีสุ จิตฺตสทฺทาทีนํ วิปลฺลาโส อิจฺฉิตพฺโพ คหปติ ธมฺมาทีนํ อเปกฺขกตฺตา เตสนฺติ นิฏฺฐเมตฺถาวคนฺตพฺพํ, อิทญฺจ เอกจฺจานํ สมฺโมหฏฺฐานํ, ตสฺมา สทฺธมฺมฏฺฐิติยา อยํ นีติ สทฺธาสมฺปนฺเนหิ กุลปุตฺเตหิ สาธุกํ มนสิ กาตพฺพาฯ

พทรติตฺถวิหารวาสี อาจริยธมฺมปาโล ปน ‘‘อปริมาณา ปทา อปริมาณา อกฺขรา อปริมาณา พฺยญฺชนาติ ปาฬิปฺปเทเส ‘ปทา อกฺขรา พฺยญฺชนา’ติ ลิงฺควิปลฺลาโส กโตติ ทฏฺฐพฺพ’’นฺติ อาหฯ เอตฺถาปิ มยํ ‘‘ปทา’’ติ อิทํ ‘‘อินฺทฺริยา รูปา’’ติอาทีนิ วิย นปุํสกลิงฺคเมวาติ วทาม โอการนฺตวเสน ปฐเมกวจนนฺตภาวาภาวโต, อิตรทฺวยํ ปน นปุํสกลิงฺคนฺติปิ ปุลฺลิงฺคนฺติปิ คเหตพฺพํ นิคฺคหีตนฺโตการนฺตวเสน ปฐเมกวจนนฺตภาวสฺสูปลพฺภนโตฯ ตถา หิ ‘‘ปุตฺตานิ ลตานิ ปพฺพตานิ ธมฺมานี’’ติอาทีนํเยว ลิงฺควิปลฺลาสานิ อิจฺฉิตพฺพานิ นิคฺคหีตนฺตวเสน ปฐเมกวจนนฺตตาย อนุปลทฺธิโต, เตสญฺโจการนฺตาการนฺตวเสน ปฐเมกวจนนฺตตาทสฺสนโตฯ ‘‘ชราธมฺมํ มา ชีรี’’ติ อิทํ ปน อญฺญปทตฺถวเสน นปุํสกํ ชาตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

ภูตํ, ภูตานิ, ภูตาฯ ภูตํ, ภูตานิ, ภูเตฯ ภูเตน, ภูเตหิ, ภูเตภิฯ ภูตสฺส, ภูตานํฯ ภูตา, ภูตสฺมา, ภูตมฺหา, ภูเตหิ, ภูเตภิฯ ภูตสฺส, ภูตานํฯ ภูเต, ภูตสฺมิํ, ภูตมฺหิ, ภูเตสุฯ โภ ภูต, ภวนฺโต ภูตานิ, ภวนฺโต ภูตาฯ เอวํ จิตฺตนเยน นามิกปทมาลา ภวติฯ

อิมินา นเยน ‘‘มหาภูตํ ภวิตฺตํ ภูนํ ภวน’’มิจฺจาทีนํ ภูธาตุมยานํ นิคฺคหีตนฺตปทานํ อญฺเญสญฺจ ‘‘วตฺต’’มิจฺจาทีนํ นิคฺคหีตนฺตปทานํ นามิกปทมาลา เวทิตพฺพาฯ

วตฺตํ รูปํ โสตํ ฆานํ, ทุกฺขํ ปุปฺผํ ฌานํ ญาณํ;

ทานํ สีลํ ปุญฺญํ ปาปํ, วชฺชํ สจฺจํ ยานํ ฉตฺตํฯ

สกฏํ กนกํ ตครํ นครํ, ตรณํ จรณํ ธรณํ มรณํ;

นยนํ วทนํ กรณํ ลวนํ, วสนํ ปวนํ ภวนํ คคนํฯ

อมตํ ปุฬินํ มาลํ, อาสนํ สวนํ มุขํ;

ปทุมํ อุปฺปลํ วสฺสํ, โลจนํ สาธนํ สุขํฯ

ตาณํ มูลํ ธนํ กูลํ, มงฺคลํ นฬินํ ผลํ;

หิรญฺญํ อมฺพุชํ ธญฺญํ, ชาลํ ลิงฺคํ ปทํ ชลํฯ

องฺคํ ปณฺณํ สุสานํ สํ, อาวุธํ หทยํ วนํ;

โสปานํ จีวรํ ปาณํ, อลาตํ อินฺทฺริยํ กุลํฯ

โลหํ กณํ พลํ ปีฐํ, อณฺฑํ อารมฺมณํ ปุรํ;

อรญฺญํ ตีรมสฺสตฺถ-มิจฺจาทีนิ สมุทฺธเรฯ

อิมานิ จิตฺตสทฺเทน สพฺพถาปิ สทิสานิ, อิมานิ ปน วิสทิสานิฯ เสยฺยถิทํ –

‘‘จมฺมํ เวสฺม’’นฺติอาทีนิ, เอกธาเยว ภิชฺชเร;

‘‘กมฺมํ ถามํ คุณว’’นฺติ-อาทีนิ ตุ อเนกธาฯ

กถํ?

จมฺเม, จมฺมสฺมิํ, จมฺมมฺหิ, จมฺมนิ, เวสฺเม, เวสฺมสฺมิํ, เวสฺมมฺหิ, เวสฺมนิ, ฆมฺเม, ฆมฺมสฺมิํ, ฆมฺมมฺหิ, ฆมฺมนิฯ เอวํ อญฺญานิปิ โยเชตพฺพานิฯ

กมฺมํ, กมฺมานิ, กมฺมาฯ กมฺมํ, กมฺมานิ, กมฺเมฯ กมฺเมน, กมฺมุนา, กมฺมนา, กมฺเมหิ, กมฺเมภิฯ กมฺมสฺส, กมฺมุโน, กมฺมานํฯ กมฺมสฺมา, กมฺมมฺหา, กมฺมุนา, กมฺเมหิ, กมฺเมภิฯ กมฺมสฺส, กมฺมุโน, กมฺมานํฯ กมฺเม, กมฺมสฺมิํ, กมฺมมฺหิ, กมฺมนิ, กมฺเมสุฯ โภ กมฺม, ภวนฺโต กมฺมานิ, ภวนฺโต กมฺมาฯ

ถามสทฺทสฺส ปน ตติเยกวจนฏฺฐานาทีสุ ‘‘ถาเมน, ถามุนา, ถามสฺส, ถามุโน’’ติ จ, ‘‘ถามา, ถามสฺมา, ถามมฺหา, ถามุนา’’ติ จ โยเชตพฺพํฯ

วนฺตุ มนฺตุ อิมนฺตุปจฺจยวตํ ปน นิคฺคหีตนฺตสทฺทานํ ‘‘คุณวํ จิตฺตํ, รุจิมํ ปุปฺผํ, ปาปิมํ กุลํ’’ อิจฺจาทิปโยควเสน –

คุณวํ , คุณวนฺตานิ, คุณวนฺตา, คุณวนฺติฯ คุณวนฺตํ, คุณวนฺตานิ, คุณวนฺเต คุณวนฺติฯ คุณวตา, คุณวนฺเตน, คุณวนฺเตหิ, คุณวนฺเตภิฯ คุณวโต, คุณวนฺตสฺส, คุณวตํ, คุณวนฺตานํฯ คุณวตา, คุณวนฺตา, คุณวนฺตสฺมา, คุณวนฺตมฺหา, คุณวนฺเตหิ, คุณวนฺเตภิฯ คุณวโต, คุณวนฺตสฺส, คุณวตํ, คุณวนฺตานํฯ คุณวติ, คุณวนฺเต, คุณวนฺตสฺมิํ, คุณวนฺตมฺหิ, คุณวนฺเตสุฯ โภ คุณว, ภวนฺโต คุณวนฺตานิ, คุณวนฺติฯ

เอวํ ‘‘รุจิมํ, รุจิมนฺตานิ, รุจิม’’นฺติอิจฺจาทินา, ‘‘ปาปิมํ, ปาปิมนฺตานิ, ปาปิม’’นฺติ อิจฺจาทินา จ โยเชตพฺพํฯ อปิเจตฺถ ‘‘คุณวํ พลวํ ยสวํ สติมํ คติมํ’’อิจฺจาทินา ปโยคา วิตฺถาเรตพฺพาฯ

กโรนฺตสทฺทสฺส ‘‘กโรนฺตํ จิตฺตํ, กโรนฺตํ กุล’’นฺติ ปโยควเสน –

กโรนฺตํ, กโรนฺตานิ, กโรนฺตา, กโรนฺติฯ กโรนฺตํ, กโรนฺตานิ, กโรนฺเต, กโรนฺติฯ กโรตา, กโรนฺเตน, กโรนฺเตหิ, กโรนฺเตภิฯ กโรโต, กรโต, กโรนฺตสฺส, กโรนฺตานํ, กโรตํฯ กโรตา, กโรนฺตา, กโรนฺตสฺมา, กโรนฺตมฺหา, กโรนฺเตหิ, กโรนฺเตภิฯ กโรโต, กรโต, กโรนฺตสฺส, กโรนฺตานํ, กโรตํฯ กโรติ, กโรนฺเต, กโรนฺตสฺมิํ, กโรนฺตมฺหิ, กโรนฺเตสุฯ โภ กโรนฺต, ภวนฺโต, กโรนฺตานิ, กโรนฺตา, กโรนฺตีติ โยเชตพฺพํฯ

คจฺฉนฺตสทฺทสฺส ตุ ‘‘คจฺฉนฺตํ จิตฺตํ, คจฺฉนฺตํ กุล’’นฺติ ปโยควเสน –

คจฺฉนฺตํ, คจฺฉนฺตานิ, คจฺฉนฺตาฯ คจฺฉนฺตํ, คจฺฉนฺตานิ, คจฺฉนฺเตฯ คจฺฉตา, คจฺฉนฺเตน, คจฺฉนฺเตหิ, คจฺฉนฺเตภิฯ คจฺฉโต, คจฺฉนฺตสฺส, คจฺฉนฺตานํ, คจฺฉตํฯ

คจฺฉตา, คจฺฉนฺตา, คจฺฉนฺตสฺมา, คจฺฉนฺตมฺหา, คจฺฉนฺเตหิ , คจฺฉนฺเตภิฯ คจฺฉโต, คจฺฉนฺตสฺส, คจฺฉนฺตานํ, คจฺฉตํฯ คจฺฉติ, คจฺฉนฺเต, คจฺฉนฺตสฺมิํ, คจฺฉนฺตมฺหิ, คจฺฉนฺเตสุฯ โภ คจฺฉํ, โภ คจฺฉนฺตา, ภวนฺโต คจฺฉนฺตานิ, คจฺฉนฺตาติ โยเชตพฺพํฯ

เอวํ ‘‘จรนฺตํ ททนฺตํ ติฏฺฐนฺตํ จินฺตยนฺต’’นฺติอาทีสุปิ นามิกปทมาลา โยเชตพฺพาฯ

มหนฺตสทฺทสฺส ปน โกจิ เภโท, ตถา หิ ‘‘พาราณสิรชฺชํ นาม มหา’’ติ เอวํ ‘‘มหา’’อิติ นปุํสกปโยคทสฺสนโต ‘‘มหนฺตํ, มหา, มหนฺตานิ, มหนฺตาฯ มหนฺตํ, มหนฺตานิ, มหนฺเตฯ มหตา’’ติ กโม เวทิตพฺโพฯ สพฺพาเนตานิ จิตฺตสทฺเทน วิสทิสานิฯ

สวินิจฺฉโยยํ นิคฺคหีตนฺตนปุํสกลิงฺคานํ ปกติรูปสฺส นามิกปทมาลาวิภาโคฯ

อวณฺณุการนฺตตาปกติกํ นิคฺคหีตนฺตํ

นปุํสกลิงฺคํ นิฏฺฐิตํฯ

อิทานิ ตสฺสีลตฺถสฺส กตรสฺสสฺส อตฺถวิภาวิ อิจฺเจตสฺส สทฺทสฺส นามิกปทมาลํ วกฺขาม ปุพฺพาจริยมตํ ปุเรจรํ กตฺวา –

อฏฺฐิ, อฏฺฐี, อฏฺฐีนิฯ อฏฺฐิํ, อฏฺฐี, อฏฺฐีนิฯ อฏฺฐินา, อฏฺฐีหิ, อฏฺฐีภิฯ อฏฺฐิสฺส, อฏฺฐิโน, อฏฺฐีนํฯ อฏฺฐินา, อฏฺฐีหิ, อฏฺฐีภิฯ อฏฺฐิสฺส, อฏฺฐิโน, อฏฺฐีนํฯ อฏฺฐิสฺมิํ, อฏฺฐิมฺหิ, อฏฺฐีสุฯ โภ อฏฺฐิ, ภวนฺโต อฏฺฐี, ภวนฺโต อฏฺฐีนิฯ ยมกมหาเถรมตํฯ

กิญฺจาเปตฺถ นิสฺสกฺกวจนฏฺฐาเน ‘‘อฏฺฐิสฺมา, อฏฺฐิมฺหา’’ติ ปทานิ อนาคตานิ, ตถาปิ ตตฺถ ตตฺถ ตํสทิสปฺปโยคทสฺสนา คเหตพฺพานิฯ ยถา ปน อฏฺฐิสทฺทสฺส, เอวํ ‘‘สตฺถิ ทธิ วาริ อกฺขิ อจฺฉิ’’อิจฺจาทีนมฺปิ รูปานิ ภวนฺติฯ

อตฺถวิภาวิ , อตฺถวิภาวี, อตฺถวิภาวีนิฯ อตฺถวิภาวิํ, อตฺถวิภาวี, อตฺถวิภาวีนิฯ อตฺถวิภาวินา, อตฺถวิภาวีหิ, อตฺถวิภาวีภิฯ อตฺถวิภาวิสฺส, อตฺถวิภาวิโน, อตฺถวิภาวีนํฯ อตฺถวิภาวินา, อตฺถวิภาวิสฺมา อตฺถวิภาวิมฺหา, อตฺถวิภาวีหิ, อตฺถวิภาวีภิฯ อตฺถวิภาวิสฺส, อตฺถวิภาวิโน, อตฺถวิภาวีนํฯ อตฺถวิภาวิสฺมิํ, อตฺถวิภาวิมฺหิ, อตฺถวิภาวีสุฯ โภ อตฺถวิภาวิ, ภวนฺโต อตฺถวิภาวี, ภวนฺโต อตฺถวิภาวีนิฯ

เอวํ ‘‘ธมฺมวิภาวิ, จิตฺตานุปริวตฺติ, สุขการิ’’อิจฺจาทีนิปิฯ ตตฺถ อฏฺฐิ สตฺถิอาทีนิ ปธานลิงฺคานิ อนญฺญาเปกฺขกตฺตา, อตฺถวิภาวิ ธมฺมวิภาวิอาทีนิ อปฺปธานลิงฺคานิ อญฺญาเปกฺขกตฺตาฯ

สวินิจฺฉโยยํ อิการนฺตนปุํสกลิงฺคานํ ปกติรูปสฺส นามิกปทมาลาวิภาโคฯ

อิวณฺณนฺตตาปกติกํ อิการนฺตนปุํสกลิงฺคํ นิฏฺฐิตํฯ

อิทานิ กตรสฺสสฺส โคตฺรภุ อิจฺเจตสฺส สทฺทสฺส นามิกปทมาลํ วกฺขาม ปุพฺพาจริยมตํ ปุเรจรํ กตฺวา –

อายุ, อายู, อายูนิฯ อายุํ, อายู, อายูนิฯ อายุนา, อายูหิ, อายูภิฯ อายุสฺส, อายุโน, อายูนํฯ อายุนา, อายูหิ, อายูภิฯ อายุสฺส, อายุโน, อายูนํฯ อายุสฺมิํ, อายุมฺหิ, อายูสุฯ โภ อายุ, ภวนฺโต อายู, ภวนฺโต อายูนิฯ ยมกมหาเถรมตํฯ

กิญฺจาเปตฺถ นิสฺสกฺกวจนฏฺฐาเน ‘‘อายุสฺมา, อายุมฺหา’’ติ ปทานิ อนาคตานิ, ตถาปิ ตตฺถ ตตฺถ ตํสทิสปฺปโยคทสฺสนโต คเหตพฺพานิฯ เอตฺถ จ อายุสทฺโท ปุํนปุํสกลิงฺโค ทฏฺฐพฺโพฯ

ตถา หิ ปาฬิยํ อฏฺฐกถาสุ จ ตสฺส ทฺวิลิงฺคตา ทิสฺสติฯ ‘‘ปุนรายุ จ เม ลทฺโธ, เอวํ ชานาหิ มาริสฯ อายุ จสฺสา ปริกฺขีโณ อโหสี’’ติอาทีสุ หิ อายุสทฺโท ปุลฺลิงฺโค, ตพฺพเสน ‘‘อายุ, อายู, อายโว’’ติอาทินา ภิกฺขุนเยน ยถาสมฺภวํ นามิกปทมาลา โยเชตพฺพาฯ ‘‘อคฺคํ อายุ จ วณฺโณ จฯ กิตฺตกํ ปนสฺส อายู’’ติอาทีสุ ปน นปุํสกลิงฺโค, ตพฺพเสน ‘‘อายุ, อายู, อายูนี’’ติ โยชิตาฯ

โคตฺรภุ, โคตฺรภู, โคตฺรภูนิฯ โคตฺรภุํ, โคตฺรภู, โคตฺรภูนิฯ โคตฺรภุนา, โคตฺรภูหิ, โคตฺรภูภิฯ โคตฺรภุสฺส, โคตฺรภุโน, โคตฺรภูนํฯ โคตฺรภุนา, โคตฺรภุสฺมา, โคตฺรภุมฺหา, โคตฺรภูหิ, โคตฺรภูภิฯ โคตฺรภุสฺส, โคตฺรภุโน, โคตฺรภูนํฯ โคตฺรภุสฺมิํ, โคตฺรภุมฺหิ, โคตฺรภูสุฯ โภ โคตฺรภุ, ภวนฺโต โคตฺรภู, ภวนฺโต โคตฺรภูนิฯ โภ โคตฺรภู, โภ โคตฺรภูนิ, เอวํ พหุวจนํ วาฯ อยมมฺหากํ มตํ, เอวํ ‘‘จิตฺตสหภุ’’อิจฺจาทีนํ ภูธาตุมยานํ อุการนฺตสทฺทานํ อญฺเญสมฺปิ ตํสทิสานํ นามิกปทมาลา โยเชตพฺพาฯ ปุคฺคลวาจโก ปน อูการนฺโต โคตฺรภูสทฺโท ปุลฺลิงฺคปริยาปนฺนตฺตา สพฺพญฺญูนเย ปวิฏฺโฐฯ ตตฺรญฺเญ สทฺทา นาม ‘‘จกฺขุ วสุ ธนุ ทารุ ติปุ มธุ สิงฺคุ หิงฺคุ จิตฺตคุ’’อิจฺจาทโยฯ

สวินิจฺฉโยยํ อุการนฺตนปุํสกลิงฺคานํ ปกติรูปสฺส นามิกปทมาลาวิภาโคฯ

อุวณฺโณการนฺตตาปกติกํ

อุการนฺตนปุํสกลิงฺคํ นิฏฺฐิตํฯ

เอวํ นิคฺคหีตนฺต อิการนฺต อุการนฺตวเสน ติวิธานิ นปุํสกลิงฺคานิ นิรวเสสโต คหิตาเนว โหนฺติฯ

เตสุ เกสญฺจิ นิคฺคหีตนฺตานํ กฺวจิ ปจฺจตฺเตกวจนสฺส พหุวจนสฺส เอการาเทสวเสน เภโท ทิสฺสติฯ เสยฺยถิทํ? ‘‘สุเข ทุกฺเขฯ เอกูนปญฺญาส อาชีวกสเต เอกูนปญฺญาส ปริพฺพาชกสเต’’อิจฺเจวมาทิฯ นนุ โภ เอวํวิธานํ รูปานํ ปาฬิยํ ทสฺสนโต ‘‘เอการนฺตมฺปิ นปุํสกลิงฺคํ อตฺถี’’ติ วตฺตพฺพนฺติ? น วตฺตพฺพํ นิคฺคหีตนฺโตคธรูปวิเสสตฺตา เตสํ รูปานํฯ อาเทสวเสน หิ สิทฺธตฺตา วิสุํ เอการนฺตํ นปุํสกลิงฺคํ นาม นตฺถิฯ ตสฺมา นปุํสกลิงฺคานํ ยถาวุตฺตา ติวิธตาเยว คเหตพฺพาติฯ

นปุํสกานมิจฺเจวํ, ลิงฺคานํ นยสาลินี;

ปทมาลา วิภตฺตา เม, สาสนตฺถํ มเหสิโนฯ

ยสฺเสสา ปคุณา สทฺท-นีติเรสา สุภาวิตา;

สาสเน กุลปุตฺตานํ, สรณํ โส ปรายณํฯ

อิติ นวงฺเค สาฏฺฐกเถ ปิฏกตฺตเย พฺยปฺปถคตีสุ วิญฺญูนํ

โกสลฺลตฺถาย กเต สทฺทนีติปฺปกรเณ

นปุํสกลิงฺคานํ ปกติรูปสฺส นามิกปทมาลาวิภาโค

นวโม ปริจฺเฉโทฯ

10. ลิงฺคตฺตยมิสฺสกนามิกปทมาลา

อธิกูนกโต เจก-กฺขรโต จ อิโต ปรํ;

ตีณิ ลิงฺคานิ มิสฺเสตฺวา, ปทมาลมนากุลํฯ

นานาสุขุมสงฺเกต-คเตสฺวตฺเถสุ วิญฺญุนํ;

คมฺภีรพุทฺธิจารตฺถํ, ปวกฺขามิ ยถาพลํฯ

อิตฺถี ถี จ ปภา ภา จ, คิรา รา ปวนํ วนํ;

อุทกญฺจ ทกํ กญฺจ, วิตกฺโก อิติ จาทโยฯ