ภูธาตุเชสุ รูเปสุ, อสมฺโมหาย โสตุนํ;

นานาวิโธ นโย เอวํ, มยา เอตฺถ ปกาสิโตฯ

เย โลเก อปฺปยุตฺตา วิวิธวิกรณาขฺยาตสทฺเทสฺวเฉกา,

เต ปตฺวาขฺยาตสทฺเท อวิคตวิมตี โหนฺติ ญาณีปิ ตสฺมา;

อจฺจนฺตญฺเญว ธีโร สปรหิตรโต สาสเน ทฬฺหเปโม,

โยคํ เตสํ ปโยเค ปฏุตรมติตํ ปตฺถยาโน กเรยฺยฯ

อิติ นวงฺเค สาฏฺฐกเถ ปิฏกตฺตเย พฺยปฺปถคตีสุ

วิญฺญูนํ โกสลฺลตฺถาย กเต สทฺทนีติปฺปกรเณ

สวิกรณาขฺยาตวิภาโค นาม

ปฐโม ปริจฺเฉโทฯ

2. ภวติกฺริยาปทมาลาวิภาค

อิโต ปรํ ปวกฺขามิ, โสตูนํ มติวฑฺฒนํ;

กฺริยาปทกฺกมํ นาม, วิภตฺตาทีนิ ทีปยํฯ

ตตฺร อาขฺยาติกสฺส กฺริยาลกฺขณตฺตสูจิกา ตฺยาทโย วิภตฺติโย, ตา อฏฺฐวิธา วตฺตมานาปญฺจมีสตฺตมีปโรกฺขาหิยฺยตฺตนชฺชตนีภวิสฺสนฺตี กาลาติปตฺติวเสนฯ

ตตฺถติ อนฺติ, สิ ถ, มิ ม, เต อนฺเต, เส วฺเห, เอ มฺเห อิจฺเจตา วตฺตมานาวิภตฺติโย นามฯ

ตุ อนฺตุ, หิ ถ, มิ ม, ตํ อนฺตํ, สุ วฺโห, เอ อามเส อิจฺเจตา ปญฺจมีวิภตฺติโย นามฯ

เอยฺย เอยฺยุํ, เอยฺยาสิ เอยฺยาถ, เอยฺยามิ เอยฺยาม, เอถ เอรํ, เอโถ เอยฺยาวฺโห, เอยฺยํ เอยฺยามฺเห อิจฺเจตา สตฺตมีวิภตฺติโย นามฯ

อ อุ, เอ ตฺถ, อํ มฺห, ตฺถ เร, ตฺโถ วฺโห, อิํ มฺเห อิจฺเจตา ปโรกฺขาวิภตฺติโย นามฯ

อา อู, โอ ตฺถ, อํ มฺหา, ตฺถ ตฺถุํ, เส วฺหํ, อิํ มฺหเส อิจฺเจตา หิยฺยตฺตนีวิภตฺติโย นามฯ

อี อุํ, โอ ตฺถ, อิํ มฺหา, อา อู, เส วฺหํ, อํ มฺเห อิจฺเจตา อชฺชตนีวิภตฺติโย นามฯ

สฺสติ สฺสนฺติ, สฺสสิ สฺสถ, สฺสามิ สฺสาม, สฺสเต สฺสนฺเต, สฺสเส สฺสวฺเห, สฺสํ สฺสามฺเห อิจฺเจตา ภวิสฺสนฺตีวิภตฺติโย นามฯ

สฺสา สฺสํสุ, สฺเส สฺสถ, สฺสํ สฺสามฺหา, สฺสถ สฺสิสุ, สฺสเส สฺสวฺเห, สฺสิํ สฺสามฺหเส อิจฺเจตา กาลาติปตฺติวิภตฺติโย นามฯ

สพฺพาสเมตาสํ วิภตฺตีนํ ยานิ ยานิ ปุพฺพกานิ ฉ ปทานิ, ตานิ ตานิ ปรสฺสปทานิ นามฯ ยานิ ยานิ ปน ปรานิ ฉ ปทานิ, ตานิ ตานิ อตฺตโนปทานิ นามฯ ตตฺถ ปรสฺสปทานิ วตฺตมานา ฉ, ปญฺจมิโย ฉ, สตฺตมิโย ฉ, ปโรกฺขา ฉ, หิยฺยตฺตนิโย ฉ, อชฺชตนิโย ฉ, ภวิสฺสนฺติโย ฉ, กาลาติปตฺติโย ฉาติ อฏฺฐจตฺตาลีสวิธานิ โหนฺติ, ตถา อิตรานิ, สพฺพานิ ตานิ ปิณฺฑิตานิ ฉนฺนวุติวิธานิฯ

ปรสฺสปทานมตฺตโนปทานญฺจ ทฺเว ทฺเว ปทานิ ปฐมมชฺฌิมุตฺตมปุริสา นามฯ เต วตฺตมานาทีสุ จตฺตาโร จตฺตาโร, อฏฺฐนฺนํ วิภตฺตีนํ วเสน ทฺวตฺติํส, ปิณฺฑิตานิ ปริมาณาเนวฯ

ทฺวีสุ ทฺวีสุ ปเทสุ ปฐมํ ปฐมํ เอกวจนํ, ทุติยํ ทุติยํ พหุวจนํฯ

ตตฺร วตฺตมานวิภตฺตีนนฺติ อนฺติ, สิ ถ, มิ ม อิจฺเจตานิ ปรสฺสปทานิฯ เต อนฺเต, เส วฺเห, เอ มฺเห อิจฺเจตานิ อตฺตโนปทานิฯ ปรสฺสปทตฺตโนปเทสุปิติ อนฺติ อิติ ปฐมปุริสา, สิถ อิติ มชฺฌิมปุริสา, มิ ม อิติ อุตฺตมปุริสา, เต อนฺเต อิติ ปฐมปุริสา, เส วฺเห อิติ มชฺฌิมปุริสา, เอ มฺเห อิติ อุตฺตมปุริสาฯ

ปฐมมชฺฌิมุตฺตมปุริเสสุปิ ติ-อิติ เอกวจนํ, อนฺติ-อิติ พหุวจนนฺติ เอวํ เอกวจนพหุวจนานิ กมโต เญยฺยานิฯ เอวํ เสสาสุ วิภตฺตีสุ ปรสฺสปทตฺตโนปทปฐมมชฺฌิมุตฺตมปุริเสกวจนพหุวจนานิ เญยฺยานิฯ

ตตฺถ วิภตฺตีติ เกนฏฺเฐน วิภตฺติ? กาลาทิวเสน ธาตฺวตฺถํ วิภชตีติ วิภตฺติ, สฺยาทีหิ นามิกวิภตฺตีหิ สห สพฺพสงฺคาหกวเสน ปน สกตฺถปรตฺถาทิเภเท อตฺเถ วิภชตีติ วิภตฺติ, กมฺมาทโย วา การเก เอกวจนพหุวจนวเสน วิภชตีติ วิภตฺติ, วิภชิตพฺพา ญาเณนาติปิ วิภตฺติ, วิภชนฺติ อตฺเถ เอตายาติปิ วิภตฺติ, อถ วา สติปิ ชินสาสเน อวิภตฺติกนิทฺเทเส สพฺเพน สพฺพํ วิภตฺตีหิ วินา อตฺถสฺสา’นิทฺทิสิตพฺพโต วิเสเสน วิวิเธน วา อากาเรน ภชนฺติ เสวนฺติ นํ ปณฺฑิตาติปิ วิภตฺติฯ ตตฺถ อวิภตฺติกนิทฺเทสลกฺขณํ วทาม สห ปโยคนิทสฺสนาทีหิฯ

อวิภตฺติกนิทฺเทโส, นามิเกสุปลพฺภติ;

นาขฺยาเตสูติ วิญฺเญยฺย-มิทเมตฺถ นิทสฺสนํฯ

นิคฺโรโธว มหารุกฺโข, เถร วาทานมุตฺตโม;

อนูนํ อนธิกญฺจ, เกวลํ ชินสาสนํฯ

ตตฺร เถร-อิติ อวิภตฺติโก นิทฺเทโส, เถรานํ อยนฺติ เถโรฯ โก โส? วาโทฯ เถรวาโท อญฺเญสํ วาทานํ อุตฺตโมติ อยมตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

‘‘กาโย เต สพฺพ โสวณฺโณ’’, อิจฺจาทิมฺหิปิ นามิเก;

อวิภตฺติกนิทฺเทโส, คเหตพฺโพ นยญฺญุนาฯ

อวิภตฺติกนิทฺเทโส, นนฺวาขฺยาเตปิ ทิสฺสติ;

‘‘โภ ขาท ปิว’’อิจฺจตฺร, วเท โย โกจิ โจทโกฯ

ยทิ เอวํ มเตนสฺส, ภเวยฺย อวิภตฺติกํ;

‘‘ภิกฺขุ, โภ ปุริสิ’’จฺจาทิ, ปทมฺปิ, น หิทํ ตถาฯ

‘‘ภิกฺขุ, โภ ปุริสิ’’จฺจาทิ, สิ ค โลเปน วุจฺจติ;

ตถา ‘‘ขาทา’’ติอาทีนิ, หิ โลเปน ปวุจฺจเรฯ

เอวํ อวิภตฺติกนิทฺเทโส อาขฺยาเตสุ น ลพฺภติ, นาเมสุเยว ลพฺภติฯ ตตฺราปิ ‘‘อฏฺฐ จ ปุคฺคล ธมฺมทสา เต’’ติ เอตฺถ ฉนฺทวเสน ปุคฺคล อิติ รสฺสกรณํ ทฏฺฐพฺพํ, น ‘‘กกุสนฺธ โกณาคมโน จ กสฺสโป’’ติ เอตฺถ กกุสนฺธ อิติ อวิภตฺติกนิทฺเทโส วิย อวิภตฺติกนิทฺเทโส ทฏฺฐพฺโพฯ ‘‘ภิกฺขุ นิสินฺเน มาตุคาโม อุปนิสินฺโน วา โหติ อุปนิปนฺโน วา’’ติ เอตฺถ ปน ภิกฺขูติ อิทํ ภิกฺขุมฺหีติ วตฺตพฺพตฺถตฺตา ภุมฺเม ปจฺจตฺตนฺติปิ อทิฏฺฐวิภตฺติกนิทฺเทโสติปิ วตฺตุํ ยุชฺชติฯ ตตฺถ ปน ฉนฺทวเสน กตรสฺสตฺตา ตานิ ปทานิ อวิภตฺติกนิทฺเทสปกฺขมฺปิ ภชนฺตีติ วตฺตุํ น ยุชฺชติฯ

ตตฺถ ปรสฺสปทานีติ ปรสฺส อตฺถภูตานิ ปทานิ ปรสฺสปทานิฯ เอตฺถุตฺตมปุริเสสุ อตฺตโน อตฺเถสุปิ อตฺตโนปทโวหาโร น กริยติฯ

กิญฺจาปิ อตฺตโน อตฺถา, ปุริสา อุตฺตมวฺหยา;

ตถาปิ อิตเรสาน-มุสฺสนฺนตฺตาว ตพฺพสา;

ตพฺโพหาโร อิเมสานํ, โปราเณหิ นิโรปิโตฯ

อตฺตโนปทานีติ อตฺตโน อตฺถภูตานิ ปทานิ อตฺตโนปทานิฯ เอตฺถ ปน ปฐมมชฺฌิมปุริเสสุ ปรสฺสตฺเถสุปิ ปรสฺสปทโวหาโร น กริยติฯ

ปฐมมชฺฌิมา เจเต, ปรสฺสตฺถา ตถาปิ จ;

อิตเรสํ นิรูฬฺหตฺตา, ตพฺโพหารสฺส สจฺจโตฯ

อิมสฺส ปนิเมสานํ, ปุพฺพโวหารตาย จ;

ตถา สงฺกรโทสสฺส, หรณตฺถาย โส อยํ;

อตฺตโนปทโวหาโร, เอสมาโรปิโต ธุวํฯ

ปรสฺสปทสญฺญาทิ-สญฺญาโย พหุกา อิธ;

โปราเณหิ กตตฺตาตา, สญฺญา โปราณิกา มตาฯ

ตสฺมา อิธ ปฐมปุริสาทีนํ ติณฺณํ ปุริสานํ วจนตฺถํ น ปริเยสามฯ รูฬฺหิยา หิ โปราเณหิ ตฺยาทีนํ ปุริสสญฺญา วิหิตาฯ

เอกวจนพหุวจเนสุ ปน เอกสฺสตฺถสฺส วจนํ เอกวจนํฯ พหูนมตฺถานํ วจนํ พหุวจนํฯ อถ วา พหุตฺเตปิ สติ สมุทายวเสน ชาติวเสน วา จิตฺเตน สมฺปิณฺเฑตฺวา เอกีกตสฺสตฺถสฺส เอกสฺส วิย วจนมฺปิ เอกวจนํ, พหุตฺเต นิสฺสิตสฺส นิสฺสยโวหาเรน วุตฺตสฺส นิสฺสยวเสน เอกสฺส วิย วจนมฺปิ เอกวจนํ, เอกตฺตลกฺขเณน พวฺหตฺถานํ เอกวจนํ วิย วจนมฺปิ เอกวจนํฯ

อพหุตฺเตปิ สติ อตฺตครุการาปริจฺเฉทมาติกานุสนฺธินยปุจฺฉาสภาคปุถุจิตฺต- สมาโยคปุถุอารมฺมณวเสน เอกตฺถสฺส พหูนํ วิย วจนํ พหุวจนํ, ตถา เย เย พหโว ตนฺนิวาสตํปุตฺตสงฺขาตสฺเสกสฺสตฺถสฺส รูฬฺหีวเสน พหูนํ วิย วจนมฺปิ พหุวจนํ, เอกสฺสตฺถสฺส อญฺเญนตฺเถน เอกาภิธานวเสน พหูนํ วิย วจนมฺปิ พหุวจนํ, เอกสฺสตฺถสฺส นิสฺสิตวเสน พหูนํ วิย วจนมฺปิ พหุวจนํ, เอกสฺสตฺถสฺส อารมฺมณเภทกิจฺจเภทวเสน พหูนํ วิย วจนมฺปิ พหุวจนํฯ เอวมิเมหิ อากาเรหิ เอกมฺหิ วตฺตพฺเพ, เอกมฺหิ วิย จ วตฺตพฺเพ เอกวจนํ, พหุมฺหิ วตฺตพฺเพ, พหุมฺหิ วิย จ วตฺตพฺเพ พหุวจนํ โหตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ ปุถุวจนํ, อเนกวจนนฺติ จ อิมสฺเสว นามํฯ

วจเนสุ อยํ อตฺโถ, นามาขฺยาตวิภตฺตินํ;

วเสน อธิคนฺตพฺโพ, สาสนตฺถคเวสินาฯ

ตสฺมา ตทตฺถวิญฺญาปนตฺถํ อิธ นามิกปโยเคหิ สเหวาขฺยาตปโยเค ปวกฺขาม – ‘‘ราชา อาคจฺฉติ, สหาโย เม อาคจฺฉติ, เอกํ จิตฺต’’ มิจฺเจวมาทโย เอกสฺสตฺถสฺส เอกวจนปโยคาฯ ‘‘ราชาโน อาคจฺฉนฺติ, สหายา เม อาคจฺฉนฺติ, น เม เทสฺสา อุโภ ปุตฺตา, ทฺเว ตีณิ’’ อิจฺเจวมาทโย พวฺหตฺถานํ พหุวจนปโยคาฯ

‘‘สา เสนา มหตี อาสิ, พหุชฺชโน ปสนฺโนสิ, สพฺโพ ตํ ชโน โอชินายตุ, อิตฺถิคุมฺพสฺส ปวรา, พุทฺธสฺสาหํ วตฺถยุคํ อทาสิํ, ทฺวยํ โว ภิกฺขเว เทเสสฺสามิ, เปมํ มหนฺตํ รตนตฺตยสฺส, กเร ปสาทญฺจ นโร อวสฺสํ, ภิกฺขุสงฺโฆ, พลกาโย, เทวนิกาโย, อริยคโณ’’- อิจฺเจวมาทโย, ‘‘ทฺวิกํ ติก’’มิจฺจาทโย จ สมุทายวเสน พวฺหตฺถานํ เอกวจนปโยคาฯ

กตฺถจิ ปน อีทิเสสุ ฐาเนสุ พหุวจนปโยคาปิ ทิสฺสนฺติฯ

ตถา หิ ‘‘ปูชิตา ญาติสงฺเฆหิ, เทวกายา สมาคตา, สพฺเพเต เทวนิกายา, ทฺเว เทวสงฺฆา, ตีณิ ทุกานิ, จตฺตาริ นวกานิ’’ อิจฺเจวมาทโย ปโยคาปิ ทิสฺสนฺติฯ อิเม เอกวจนวเสน วตฺตพฺพสฺส สมุทายสฺส พหุสมุทายวเสน พหุวจนปโยคาติ คเหตพฺพา, สงฺคยฺหมานา จ พวฺหตฺถพหุวจเน สงฺคหํ คจฺฉนฺติ วิสุํเยว วา, ตสฺมา พหุสมุทายาเปกฺขพหุวจนนฺติ เอเตสํ นามํ เวทิตพฺพํฯ

‘‘ปาณํ น หเน, สสฺโส สมฺปชฺชติ’’ อิจฺเจวมาทโย ชาติวเสน พวฺหตฺถานํ เอกวจนปโยคา, ตพฺภาวสามญฺเญน พวฺหตฺถานํ เอกวจนปโยคาติปิ วตฺตุํ วฏฺฏติฯ

‘‘นาคํ รฏฺฐสฺส ปูชิตํ, สาวตฺถี สทฺธา อโหสิ ปสนฺนา’’ อิจฺเจวมาทโย นิสฺสยวเสน ปวตฺตานํ นิสฺสยโวหาเรน วุตฺตานเมกวจนปโยคาฯ

‘‘ติลกฺขณํ, กุสลากุสลํ, วิญฺญาณปจฺจยา นามรูปํ, นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ, ธมฺมวินโย, จิตฺตเสโน จ คนฺธพฺโพ, นติยา อสติ อาคติคติ น โหติ, อาคติคติยา อสติ จุตูปปาโต น โหติ’’ อิจฺเจวมาทโย เอกตฺตลกฺขเณ พวฺหตฺถานํ เอกวจนปโยคาฯ

‘‘เอวํ มยํ คณฺหาม, อมฺหากํ ปกติ, ปธานนฺติ โข เมฆิย วทมานํ กินฺติ วเทยฺยาม’’ อิจฺเจวมาทโย เอกสฺสตฺถสฺส อตฺตวเสน พหุวจนปโยคาฯ

‘‘เต มนุสฺสา ตํ ภิกฺขุํ เอตทโวจุํ ‘ภุญฺชถ ภนฺเต’ติ, อหํ มนุสฺเสสุ มนุสฺสภูตา, อพฺภาคตานา’สนกํ อทาสิํ’’ อิจฺเจวมาทโย เอกสฺสตฺถสฺส ครุการวเสน พหุวจนปโยคาฯ

‘‘อปฺปจฺจยา ธมฺมา, อสงฺขตา ธมฺมา’’ อิจฺเจวมาทโย เอกสฺสตฺถสฺส อปริจฺเฉทวเสน พหุวจนปโยคา, อนิยมิตสงฺขาวเสน พหุวจนปโยคา วาฯ

เกจิ ปน ‘‘เทสนาโสตปาตวเสน พหุวจนปโยคา’’ติปิ วทนฺติ, ตํ น คเหตพฺพํฯ น หิ ตถาคโต สติสมฺปชญฺญรหิโต ธมฺมํ เทเสติ, ยุตฺติ จ น ทิสฺสติ ‘‘มาติกายํ ปุจฺฉายํ วิสฺสชฺชเน จาติ ตีสุปิ ฐาเนสุ อปฺปจฺจยาทิธมฺเม เทเสนฺโต สตฺถา ปุนปฺปุนํ พหุวจนวเสน เทสนาโสเต ปติตฺวา ธมฺมํ เทเสตี’’ติฯ

‘‘กตเม ธมฺมา อปฺปจฺจยา’’ อิจฺเจวมาทโย เอกสฺสตฺถสฺส มาติกานุสนฺธินเยน พหุวจนปโยคาฯ

‘‘อิเม ธมฺมา อปฺปจฺจยา’’ อิจฺเจวมาทโย เอกสฺสตฺถสฺส ปุจฺฉานุสนฺธินเยน พหุวจนปโยคาฯ

‘‘กตเม ธมฺมา โน ปรามาสา, เต ธมฺเม ฐเปตฺวา อวเสสา กุสลากุสลาพฺยากตา ธมฺมา’’ อิจฺเจวมาทโย เอกสฺสตฺถสฺส ปุจฺฉาสภาเคน พหุวจนปโยคาฯ

‘‘อตฺถิ ภิกฺขเว อญฺเญว ธมฺมา คมฺภีรา ทุทฺทสา ทุรนุโพธา สนฺตา ปณีตา อตกฺกาวจรา นิปุณา ปณฺฑิตเวทนียา, เย ตถาคโต สยํ อภิญฺญา สจฺฉิกตฺวา ปเวเทตี’’ติ อยเมกสฺสตฺถสฺส ปุถุจิตฺตสมาโยคปุถุอารมฺมณวเสน พหุวจนปโยโคฯ

‘‘เอกํ สมยํ ภควา สกฺเกสุ วิหรติ กปิลวตฺถุสฺมิํ มหาวเน,

สนฺติ ปุตฺตา วิเทหานํ, ทีฆาวุ รฏฺฐวฑฺฒโน;

เต รชฺชํ การยิสฺสนฺติ, มิถิลายํ ปชาปติ’’ –

อิจฺเจวมาทโย สทฺทา เย เย พหโว, ตนฺนิวาสตํปุตฺตสงฺขาตสฺเสกตฺถสฺส รูฬฺหีวเสน พหุวจนปโยคาฯ

‘‘สาริปุตฺตโมคฺคลฺลาเน อามนฺเตสิ ‘คจฺฉถ ตุมฺเห สาริปุตฺตา กีฏาคิริํ คนฺตฺวา อสฺสชิปุนพฺพสุกานํ ภิกฺขูนํ กีฏาคิริสฺมา ปพฺพาชนียกมฺมํ กโรถ, ตุมฺหากํ เอเต สทฺธิวิหาริโน’ติ’’, ‘‘กจฺจิ โว กุลปุตฺตา, เอถ พฺยคฺฆา นิวตฺตวฺโห’’ อิจฺเจวมาทโย เอกสฺสตฺถสฺส อญฺเญนตฺเถน เอกาภิธานวเสน พหุวจนปโยคาฯ

‘‘มญฺจา อุกฺกุฏฺฐิํ กโรนฺติ’’ อิจฺเจวมาทโย เอกสฺสตฺถสฺส นิสฺสิตวเสน พหุวจนปโยคาฯ

‘‘จตฺตาโร สติปฏฺฐานา’’ติ อยมารมฺมณเภเทน เอกสฺสตฺถสฺส พหุวจนปโยโคฯ

‘‘จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา’’ติ อยํ ปน กิจฺจเภเทน เอกสฺสตฺถสฺส พหุวจนปโยโคฯ

ตตฺถ เอกตฺเถกวจนํ, สมุทายาเปกฺเขกวจนํ, ชาตฺยาเปกฺเขกวจนํ, ตนฺนิสฺสยาเปกฺเขกวจนํ, เอกตฺตลกฺขเณกวจนนฺติ ปญฺจวิธํ เอกวจนํ ภวติฯ เอตฺถ ปน ชาตฺยาเปกฺเขกวจนํ อตฺถโต สามญฺญาเปกฺเขกวจนเมวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ

พวฺหตฺถพหุวจนํ, พหุสมุทายาเปกฺขพหุวจนํ, อตฺตพหุวจนํ, ครุการพหุวจนํ, อปริจฺเฉทพหุวจนํ, มาติกานุสนฺธินยพหุวจนํ, ปุจฺฉานุสนฺธินยพหุวจนํ, ปุจฺฉาสภาคพหุวจนํ, ปุถุจิตฺตสมาโยคปุถุอารมฺมณพหุวจนํ, ตนฺนิวาสพหุวจนํ, ตํปุตฺตพหุวจนํ, เอกาภิธานพหุวจนํ, ตนฺนิสฺสิตาเปกฺขพหุวจนํ , อารมฺมณเภทพหุวจนํ, กิจฺจเภทพหุวจนนฺติ ปนฺนรสวิธํ พหุวจนํ ภวติฯ อิจฺเจวํ วีสธา สพฺพานิ เอกวจนพหุวจนานิ สงฺคหิตานิฯ อตฺริทํ ปาฬิววตฺถานํ –

เอกตฺเถ เทกวจน-ญฺจิตรสฺมิตรมฺปิ จ;

สมุทายชาติเอกตฺต-ลกฺขเณกวโจปิ จ;

สาฏฺฐกเถ ปิฏกมฺหิ, ปาเฐ ปาเยน ทิสฺสเรฯ

ครุมฺหิ จตฺตเนกสฺมิํ, พหุวจนกํ ปน;

ปาฬิยํ อปฺปกํ อฏฺฐ-กถาฏีกาสุ ตํ พหุํฯ

ตถา หิ พหุกํ เทก-วจนํเยว ปาฬิยํ;

ครุมฺหิ จตฺตเนกสฺมิํ, อิทเมตฺถ นิทสฺสนํฯ

‘‘นโม เต ปุริสาชญฺญ, นโม เต ปุริสุตฺตม;

ตว สาสนมาคมฺม, ปตฺโตมฺหิ อมตํ ปทํ’’ฯ

อิจฺเจวมาทโย ปาฐา, พหุธา ชินสาสเน;

ทิสฺสนฺตีติ วิชาเนยฺย, วิทฺวา อกฺขรจินฺตโกฯ

สาติสยํ ครุการา-รหสฺสาปิ มเหสิโน;

เอกวจนโยเคน, นิทฺเทโส ทิสฺสเต ยโตฯ

ตโต โวหารกุสโล, กเรยฺยตฺถานุรูปโต;

เอกวจนโยคํ วา, อิตรํ วา สุเมธโสฯ

ปาเยน ตนฺนิวาสมฺหิ, พหุวจนกํ ฐิตํ;

ตํปุตฺเต อปฺปกํ ตนฺนิ-สฺสเยกวจนมฺปิ จฯ

ปุถุจิตฺตาปริจฺเฉท-มาติกาสนฺธิอาทิสุ;

พหุวจนกญฺจาปิ, อปฺปกนฺติ ปกาสเยฯ

เอกาภิธานโต กิจฺจา, ตถา โคจรโตปิ จ;

พหุวจนกํ ตนฺนิ-สฺสิตาเปกฺขญฺจ อปฺปกํฯ

อิจฺเจวํ สปฺปโยคํ ตุ, ญตฺวาน วจนทฺวยํ;

กาตพฺโพ ปน โวหาโร, ยถาปาฬิ วิภาวินาฯ

อิทานิ กาลาทิวเสน อาขฺยาตปฺปวตฺติํ ทีปยิสฺสาม – กาลการกปุริสปริทีปกํ กฺริยาลกฺขณํ อาขฺยาติกํฯ ตตฺร กาลนฺติ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนวเสน ตโย กาลา, อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนาณตฺติปริกปฺปกาลาติปตฺติวเสน ปน ฉ, เต เอเกกา ติปุริสกาฯ

วุตฺตปฺปการกาเลสุ, ยทิทํ วตฺตเต ยโต;

อาขฺยาติกํ ตโต ตสฺส, กาลทีปนตา มตาฯ

การกนฺติ กมฺมกตฺตุภาวาฯ เต หิ อุปจารมุขฺยสภาววเสน กโรนฺติ กรณนฺติ จ ‘‘การกา’’ติ วุจฺจนฺติฯ เตว ยถากฺกมํ กฺริยานิมิตฺต ตํสาธก ตํสภาวาติ เวทิตพฺพาฯ

กมฺมํ กตฺตา จ ภาโว จ, อิจฺเจวํ การกา ติธา;

วิภตฺติปจฺจยา เอตฺถ, วุตฺตา นาญฺญตฺร สจฺจโตฯ

‘‘ปริภวิยฺยติ’’จฺจาที, กมฺเม สิชฺฌนฺติ การเก;

‘‘สมฺภวตี’’ติอาทีนิ, สิชฺฌเร กตฺตุการเกฯ

‘‘วิภวิยฺยติ’’อิจฺจาที, ภาเว สิชฺฌนฺติ การเก;

ติวิเธสฺเววเมเตสุ, วิภตฺติปจฺจยา มตาฯ

การกตฺตยมุตฺตํ ยํ, อาขฺยาตํ นตฺถิ สพฺพโส;

ตสฺมา ตทฺทีปนตฺตมฺปิ, ตสฺสาขฺยาตสฺส ภาสิตํฯ

การกตฺตํ ตุ ภาวสฺส, สเจปิ น สมีริตํ;

การกลกฺขเณ เตน, ภาเวน จ อวตฺถุนาฯ

กฺริยานิปฺผตฺติ นตฺถีติ, ยุตฺติโตปิ จ นตฺถิ ตํ;

ตถาปาขฺยาติเก ตสฺส, ตพฺโพหาโร นิรุตฺติยํ;

ปติฏฺฐิตนโยวาติ, มนฺตฺวา อมฺเหหิ ภาสิโตฯ

ปุริโสติ เอกวจนพหุวจนกา ปฐมมชฺฌิมุตฺตมปุริสาฯ ตตฺถ ปฐมปุริโส อาขฺยาตปเทน ตุลฺยาธิกรเณ สาธกวาจเก วา กมฺมวาจเก วา ตุมฺหา’มฺหสทฺทวชฺชิเต ปจฺจตฺตวจนภูเต นามมฺหิ ‘‘อภินีหาโร สมิชฺฌติ, โพธิ วุจฺจติ จตูสุ มคฺเคสุญาณ’’นฺติอาทีสุ วิย ปยุชฺชมาเนปิ, ตฏฺฐานิยตฺเต สติ ‘‘ภาสติ วา กโรติ วา, ปีฬิยกฺโขติ มํ วิทู, วุจฺจตีติ วจน’’นฺติอาทีสุ วิย อปฺปยุชฺชมาเนปิ สพฺพธาตูหิ ปโร โหติฯ กตฺถจิ ปน ปาฬิปฺปเทเส นามสฺส อปฺปยุตฺตตฺตา ปฐมปุริสปโยคตฺโถ ทุรนุโพโธ ภวติ, ยถา ‘‘ทุกฺขํ เต เวทยิสฺสามิ, ตตฺถ อสฺสาสยนฺตุ ม’’นฺติฯ ตถา หิ เอตฺถ ‘‘ปาทา’’ติ ปาฐเสโส, ตสฺมิํ ทุกฺขสาสนาโรจเน วตฺตุํ อวิสหนวเสน กิลมนฺตํ มํ เทวสฺส อุโภ ปาทา อสฺสาเสนฺตุ, วิสฺสฏฺโฐ กเถหีติ มํ วทถาติ อธิปฺปาโย จ ภวติฯ

อธิปฺปาโย สุทุพฺโพโธ, ยสฺมา วิชฺชติ ปาฬิยํ;

ตสฺมา อุปฏฺฐหํ คณฺเห, ครุํ ครุมตํ วิทูฯ

ตตฺริมานิ ภูธาตาธิการตฺตา ภูธาตุวเสน นิทสฺสนปทานิฯ โส ปริภวติ, เต ปริภวนฺติ, ปริภวติ, ปริภวนฺติฯ สปตฺโต อภิภวิยเต, สพฺพา วิตฺยา’นุภูยเต, อภิภวิยเต, อนุภูยเตติฯ ยตฺถ สติปิ นามสฺส สาธกวาจกตฺเต อปจฺจตฺตวจนตฺตา อาขฺยาตปเทน ตุลฺยาธิกรณตา น ลพฺภติ, ตตฺถ กมฺมวาจกํ ปจฺจตฺตวจนภูตํ ตุลฺยาธิกรณปทํ ปฏิจฺจ ปฐมปุริสาทโย ตโย ลพฺภนฺติฯ

ตํ ยถา? ปริภวิยฺยเต ปุริโส เทวทตฺเตน, ปริภวิยฺยเส ตฺวํ เทวทตฺเตน, ปริภวิยฺยมฺเห มยํ อกุสเลหิ ธมฺเมหิฯ เอตฺถ ปนิทํ วจนํ น วตฺตพฺพํ ‘‘นินฺทนฺติ ตุณฺหิมาสิน’นฺติอาทีสุ สติปิ นามสฺส กมฺมวาจกตฺเต อปจฺจตฺตวจนตฺตา อาขฺยาตปเทน ตุลฺยาธิกรณตา น ลพฺภตีติ ปฐมปุริสุปฺปตฺติ น สิยา’’ติฯ กสฺมาติ เจ? ‘‘นินฺทนฺติ ตุณฺหิมาสิน’’นฺติอาทีสุ ‘‘ชนา’’ติ อชฺฌาหริตพฺพสฺส สาธกวาจกสฺส นามสฺส สทฺธิมาขฺยาตปเทน ตุลฺยาธิกรณภาวสฺส อิจฺฉิตตฺตาฯ เอวมุตฺตรตฺราปิ นโยฯ

มชฺฌิมปุริโส อาขฺยาตปเทน ตุลฺยาธิกรเณ สาธกวาจเก วา กมฺมวาจเก วา ปจฺจตฺตวจนภูเต ตุมฺหสทฺเท ปยุชฺชมาเนปิ, ตฏฺฐานิยตฺเต สติ อปฺปยุชฺชมาเนปิ สพฺพธาตูหิ ปโร โหติฯ ตฺวํ อติภวสิ, ตุมฺเห อติภวถ, อติภวสิ, อติภวถฯ ตฺวํ ปริภวิยเส เทวทตฺเตน, ตุมฺเห ปริภวิยวฺเหฯ ยตฺถ สติปิ ตุมฺหสทฺทสฺส สาธกวาจกตฺเต อปจฺจตฺตวจนตฺตา อาขฺยาตปเทน ตุลฺยาธิกรณตา น ลพฺภติ, น ตตฺถ มชฺฌิมปุริโส โหติฯ อิตเร ปน ทฺเว โหนฺติ กมฺมวาจกํ ปจฺจตฺตวจนภูตํ ตุลฺยาธิกรณปทํ ปฏิจฺจฯ ตํ ยถา? ตยา อภิภวิยเต สปตฺโต, ตยา อภิภวิเย อหํฯ

อุตฺตมปุริโส อาขฺยาตปเทน ตุลฺยาธิกรเณ สาธกวาจเก วา กมฺมวาจเก วา ปจฺจตฺตวจนภูเต อมฺหสทฺเท ปยุชฺชมาเนปิ, ตฏฺฐานิยตฺเต สติ อปฺปยุชฺชมาเนปิ สพฺพธาตูหิ ปโร โหติฯ อหํ ปริภวามิ, มยํ ปริภวาม, ปริภวามิ, ปริภวามฯ อหํ ปริภวิยฺยามิ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ, มยํ ปริภวิยฺยาม, ปริภวิยฺยามิ, ปริภวิยฺยามฯ

ยตฺถ สติปิ อมฺหสทฺทสฺส สาธกวาจกตฺเต อปจฺจตฺตวจนตฺตา อาขฺยาตปเทน ตุลฺยาธิกรณตา น ลพฺภติ, น ตตฺถ อุตฺตมปุริโส โหติฯ อิตเร ปน ทฺเว โหนฺติ กมฺมวาจกํ ปจฺจตฺตวจนภูตํ ตุลฺยาธิกรณปทํ ปฏิจฺจฯ ตํ ยถา? มยา อนุภวิยเต สมฺปตฺติ, มยา อภิภวิยเส ตฺวํฯ เอวํ ยตฺถ ยตฺถ สาธกวาจกานํ วา กมฺมวาจกานํ วา นามาทีนํ ปจฺจตฺตวจนภูตานํ อาขฺยาตปเทหิ ตุลฺยาธิกรณตฺเต ลทฺเธ ตตฺถ ตตฺถ ปฐมปุริสาทโย ลพฺภนฺติ, ตสฺมา นามาทีนํ ปจฺจตฺตวจนภูตานํ ตุลฺยาธิกรณภาโวเยว ปฐมปุริสาทีนมุปฺปตฺติยา การณํฯ

ทฺวินฺนํ ติณฺณํ วา ปุริสานเมกาภิธาเน ปโร ปุริโส คเหตพฺโพฯ เอตฺถ เอกาภิธานํ นาม เอกโต อภิธานํ เอกกาลาภิธานญฺจฯ ตญฺจ โข จสทฺทปโยเคเยว, อจสทฺทปโยเค ภินฺนกาลาภิธาเน ตคฺคหณาภาวโตฯ ‘‘ตุมฺเห อตฺถกุสลา ภวถ, มยมตฺถกุสลา ภวาม’’ อิจฺเจวมาทโย ตปฺปโยคาฯ ตตฺถ ตุมฺเห อตฺถกุสลา ภวถ – อิจฺเจตสฺมิํ โวหาเร ‘‘โส จ อตฺถกุสโล ภวติ, ตฺวญฺจ อตฺถกุสโล ภวสิ, ตุมฺเห อตฺถกุสลา ภวถา’’ติ เอวํ ทฺวินฺนเมกาภิธาเน ปโร ปุริโส คเหตพฺโพฯ ‘‘มยมตฺถกุสลา ภวาม’’ อิจฺเจตสฺมิํ ปน ‘‘โส จ อตฺถกุสโล ภวติ, อหญฺจ อตฺถกุสโล ภวามิ, มยมตฺถกุสลา ภวามา’’ติ วา ‘‘ตฺวญฺจ อตฺถกุสโล ภวสิ, อหญฺจ อตฺถกุสโล ภวามิ, มยมตฺถกุสลา ภวามา’’ติ วา เอวมฺปิ ทฺวินฺนเมกาภิธาเน ปโร ปุริโส คเหตพฺโพฯ ‘‘โส จ อตฺถกุสโล ภวติ, ตฺวญฺจ อตฺถกุสโล ภวสิ, อหญฺจ อตฺถกุสโล ภวามิ, มยมตฺถกุสลา ภวามา’’ติ วา ‘‘โส จ อตฺถกุสโล ภวติ, เต จ อตฺถกุสลา ภวนฺติ, ตฺวญฺจ อตฺถกุสโล ภวสิ, ตุมฺเห จ อตฺถกุสลา ภวถ, อหญฺจ อตฺถกุสโล ภวามิ, มยมตฺถกุสลา ภวามา’’ติ วา เอวํ ติณฺณเมกาภิธาเน ปโร ปุริโส คเหตพฺโพฯ

อปโรปิ อตฺถนโย วุจฺจติ – ‘‘ตฺวญฺจ อตฺถกุสโล ภวสิ, โส จ อตฺถกุสโล ภวติ, ตุมฺเห อตฺถกุสลา ภวถา’’ติ วา ‘‘อหญฺจ อตฺถกุสโล ภวามิ, โส จ อตฺถกุสโล ภวติ, มยมตฺถกุสลา ภวามา’’ติ วา อิมินา นเยน อเนกปฺปเภโท อตฺถนโยฯ เอวํ เสสาสุ วิภตฺตีสุ ปญฺจมีสตฺตมิยาทีสุ ปโรปุริโส คเหตพฺโพฯ สพฺเพสุ จ กฺริยาปเทสุ พวฺหตฺถวาจเกสุ พหุวจนนฺเตสุ, น ปน พหุวจนนฺเตสุปิ เอกสฺสตฺตโน วาจเกสุ ครุกาตพฺพสฺเสกสฺสตฺถสฺส วาจเกสุ จ กฺริยาปเทสุฯ เอตฺถ โจทนาสนฺทีปนิโย อิมา คาถา –

‘‘ตฺวญฺจ ภวสิ โส จาปิ, ภวติ’’จฺจาทิภาสเน;

‘‘ตุมฺเห ภวถ’’ อิจฺจาทิ, ปโรโปโส กถํ สิยา?;

‘‘อหํ ภวามิ โส จาปิ, ภวติ’’จฺจาทิภาสเน;

‘‘มยํ ภวาม’’อิจฺจาทิ, อุตฺตโม จ กถํ สิยา?;

เอตฺถ จ วุจฺจเต –

ปจฺฉา วุตฺโต ปโร นาม, สญฺญาย ปฏิปาฏิยา;

เอวํ ปน คเหตพฺโพ, ปโรปุริสนามโกฯ

ปฐมมฺหา ปโร นาม, มชฺฌิโม อุตฺตโมปิ จ;

มชฺฌิมมฺหา ปโร นาม, อุตฺตโม ปุริโส รุโตฯ

เอวํ ตุ คหณญฺเหตฺถ, โวหารสฺสานุโลมกํ;

โทโส ตทนุโลมมฺหิ, คหณสฺมิํ น วิชฺชติฯ

‘‘ตฺวญฺจ ภทฺเท สุขี โหหิ, เอโส จาปิ มหามิโค’’;

อิติ ปาโฐ ยโต ทิฏฺโฐ, ตสฺมา เอวํ วเทมเสฯ

‘‘ตุมฺเห ทฺเว สุขิตา โหถ’’, อิจฺจตฺโถ ตตฺถ ทิสฺสติ;

เอวํปฺยยํ นโย วุตฺโต, อตฺตโนมติยา มมฯ

อตฺตโนมติ กิญฺจาปิ, กถิตา สพฺพทุพฺพลา;

ตถาปิ นยมาทาย, กถิตตฺตา อโกปิยาฯ

‘‘ธมฺเมน รชฺชํ กาเรนฺตํ, รฏฺฐา ปพฺพาชยิตฺถ มํ;

ตฺวญฺจ ชานปทา เจว, เนคมา จ สมาคตา’’ฯ

‘‘อหญฺจ มทฺทิเทวี จ, ชาลีกณฺหาชินา จุโภ;

อญฺญมญฺญํ โสกนุทา, วสาม อสฺสเม ตทา’’ฯ

เอตา คาถาปิ เอตสฺส, อตฺถสฺส ปน สาธิกา;

ตาสุ วุตฺตนเยเนว, อตฺโถ สุปากโฏ สิยา;

เอวํ วิญฺญูหิ วิญฺเญยฺยํ, พหุนา ภาสิเตน กิํฯ

อากาเรน มนาเปน, กถเน เยน เกนจิ;

น วิรุชฺฌติ เจ อตฺโถ, ตํ ปมาณํ สุธีมตํฯ

ปุริสตฺตยโต เอโส, ปโรปุริสนามโก;

นุปลพฺภติ ปจฺเจกํ, ตทนฺโตคธโตว ยํฯ

ปาฏวตฺถาย โสตูนํ, โวหารตฺเถสุ สพฺพโส;

วิสุํ อลพฺภมาโนปิ, ลพฺภมาโนว อุทฺธโฏฯ

สงฺเขปโตเปตฺถ ปุริสปฺปวตฺติ เอวํ อุปลกฺขิตพฺพา ‘‘อมฺหวจนตฺเถ อุตฺตโม, ตุมฺหวจนตฺเถ มชฺฌิโม, อญฺเญสํ วจนตฺเถ ปฐโม’’ติฯ

ตฺยาทีนํ ปุริสสญฺญา, ยสฺมา วุตฺตา ตโต อิทํ;

ตพฺพนฺตาขฺยาติกํ เญยฺยํ, ปุริสปริทีปกํฯ

เอวํ สพฺพถาปิ อาขฺยาติกสฺส กาลการกปุริสปริทีปนตา วุตฺตาฯ

กฺริยาลกฺขณนฺติ เอตฺถ กถํ อาขฺยาติกสฺส กฺริยาลกฺขณตา เวทิตพฺพา?

ลกฺขิยติ กฺริยาเยตํ, กฺริยา วา อสฺส ลกฺขณํ;

กฺริยาลกฺขณตา เอวํ, เวทิตพฺพา ตถา หิ จฯ

‘‘คจฺฉติ’’จฺจาทิกํ สุตฺวา, กฺริยาสนฺทีปนํ ปทํ;

‘‘อาขฺยาติก’’นฺติ ธีเรหิ, อาขฺยาตญฺญูหิ สญฺญิตํฯ

ลกฺขณํ โหติ นามสฺส, ยถา สตฺวาภิธานตา;

กฺริยาภิธานตา เอวํ, อาขฺยาตสฺเสว ลกฺขณํฯ

อตฺถโต ปน เอตสฺส, กฺริยาวาจกตา อิธ;

ลกฺขณํ อิติ วิญฺเญยฺยํ, ลกฺขณญฺญูหิ ลกฺขิตํฯ

‘‘กิํ กโรสี’’ติ ปุฏฺฐสฺส, ‘‘ปจามิ’’จฺจาทินา ‘‘อหํ’’;

ปฏิวาจาย ทาเนน, กฺริยาวาจกตา มตาฯ

เอวมาขฺยาติกสฺส กฺริยาลกฺขณตา เวทิตพฺพา;

อิทานิ กาเลสุ วิภตฺติปฺปวตฺติ เอวํ เวทิตพฺพา –

ปจฺจุปฺปนฺนมฺหิ กาลสฺมิํ, วตฺตมานา ปวตฺตติ;

อาสิฏฺฐาณาปนตฺเถสุ, ปจฺจุปฺปนฺนมฺหิ ปญฺจมีฯ

ปจฺจุปฺปนฺเน ปริกปฺปา-นุมตฺยตฺเถสุ สตฺตมี;

อปฺปจฺจกฺเข อตีตมฺหิ, ปโรกฺขา สมฺปวตฺตติฯ

หิยฺโย ปภุติ กาลสฺมิํ, อตีตมฺหิ ปวตฺตติ;

ปจฺจกฺเข วา อปจฺจกฺเข, หิยฺยตฺตนี นิรุตฺติตาฯ

อชฺชปฺปภุติ กาลสฺมิํ, อตีตมฺหิ ปวตฺตติ;

ปจฺจกฺเข วา อปจฺจกฺเข, สมีเปชฺชตนวฺหยาฯ

อนาคเต ภวิสฺสนฺตี, กาลสฺมิํ สมฺปวตฺตติ;

กฺริยาติปนฺนมตฺตมฺหิ, ตีเต กาลาติปตฺติกา;

อนาคเตปิ โหตีติ, นิรุตฺตญฺญูหิ ภาสิตาฯ

เอวํ กาเลสุ วิภตฺติปฺปวตฺติํ ญตฺวา เย เต สุตฺตนฺเตสุ วิจิตฺตา สุวิสทวิปุลติขิณพุทฺธิวิสยภูตา ปโยคา ทิสฺสนฺติ, เตสุ ปาฏวมิจฺฉนฺเตหิ ตฺยาทิกฺกเมน วุจฺจมานา กฺริยาปทมาลา สลฺลกฺขิตพฺพา – ภวติ, ภวนฺติฯ ภวสิ, ภวถฯ ภวามิ, ภวามฯ ภวเต, ภวนฺเตฯ ภวเส, ภววฺเหฯ ภเว, ภวามฺเหฯ อยํ อญฺญโยคาทิรหิตา กฺริยาปทมาลาฯ

ทิสฺสนฺติ จ สุตฺตนฺเตสุ อตฺถสมฺภเวปิ อญฺญโยคาทิรหิตานิ กฺริยาปทานิฯ เสยฺยถิทํ? ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจาติ, ยทา ปญฺญาย ปสฺสติฯ ยํ มํ ภณสิ สารถิฯ อญฺญํ เสปณฺณิ คจฺฉามิ’’ อิจฺเจวมาทีนิ เอตสฺสตฺถสฺส ปริทีปนิยา กฺริยาปทมาลาฯ

เอตฺถ ติวิโธ กฺริยาปเทสุ โยโค ตโยโค, มโยโค, อญฺญโยโค จฯ ตตฺถ มชฺฌิมปุริสา ตโยควเสน คเหตพฺพา, อุตฺตมปุริสา มโยควเสนฯ ปฐมปุริสา อญฺญโยควเสนฯ ตฺยาทีนเมตฺถ ปฏิปาฏิยา อยํ อนุคีติ –

อญฺญโยเคน ปฐมา, ตโยเคน ตุ มชฺฌิมา;

มโยเคนุตฺตมา โหนฺติ, คเหตพฺพา วิภาวินาฯ

โสตูนํ ปโยเคสุ โกสลฺลตฺถํ อญฺญโยคาทิสหิตมปรมฺปิ กฺริยาปทมาลํ วทาม – โส ภวติ, เต ภวนฺติฯ ตฺวํ ภวสิ, ตุมฺเห ภวถฯ อหํ ภวามิ, มยํ ภวามฯ โส ภวเต, เต ภวนฺเตฯ ตฺวํ ภวเส, ตุมฺเห ภววฺเหฯ อหํ ภเว, มยํ ภวามฺเหฯ อยํ อญฺญโยคาทิสหิตา กฺริยาปทมาลาฯ

ทิสฺสนฺติ จ สุตฺตนฺเตสุ อญฺญโยคาทิสหิตานิปิ กฺริยาปทานิฯ เสยฺยถิทํ? ‘‘ยํปายํ เทว กุมาโร สุปฺปติฏฺฐิตปาโท, อิทมฺปิมสฺส มหาปุริสสฺส มหาปุริสลกฺขณํ ภวติ, ตสฺสิมานิ สตฺต รตนานิ ภวนฺติฯ

โย ทนฺธกาเล ตรติ , ตรณีเย จ ทนฺธติ, ตฺวํสิ อาจริโย มม, อหมฺปิ ทฏฺฐุกาโมสฺมิ, ปิตรํ เม อิธาคตํ’’ อิจฺเจวมาทีนิ เอตสฺสตฺถสฺส ปริทีปนิยา กฺริยาปทมาลาฯ

โย ตุมฺหสทฺเทน วตฺตพฺเพ อตฺเถ นิปตติ, น ปน โหติ ตุมฺหตฺถวาจโก, เนโส สทฺโท กฺริยาปทสฺส ตโยคสหิตตฺตํ สาเธติ, อญฺญทตฺถุ อญฺญโยคสหิตตฺตญฺเญว สาเธติฯ โย จ อมฺหสทฺเทน วตฺตพฺเพ อตฺเถ นิปตติ, น ปน โหติ อมฺหตฺถวาจโก, น โสปิ สทฺโท กฺริยาปทสฺส มโยคสหิตตฺตํ สาเธติ, อญฺญทตฺถุ อญฺญโยคสหิตตฺตญฺเญว สาเธติฯ

ตตฺร ตุมฺหสทฺเทน ตาว วตฺตพฺพตฺเถ – ‘‘น ภวํ เอติ ปุญฺญตฺถํ, สิวิราชสฺส ทสฺสนํฯ มายสฺมา สมคฺคสฺส สงฺฆสฺส เภทาย ปรกฺกมิฯ อิธ ภนฺเต ภควา ปํสุกูลํ โธวตู’’ติ อิจฺเจวมาทโย ปโยคาฯ อมฺหสทฺเทน ปน วตฺตพฺพตฺเถ ‘‘อุปาลิ ตํ มหาวีร, ปาเท วนฺทติ สตฺถุโนฯ สาวโก เต มหาวีร, สรโณ วนฺทติ สตฺถุโน’’ติ จ อิจฺเจวมาทโย ปโยคาฯ อิทเมตฺถุปลกฺขิตพฺพํ ‘‘ตฺวํ ตุมฺเห อหํ มย’’นฺติ อตฺถทีปก ตโยค มโยคโต อญฺโญ อญฺญตฺถทีปโน ปโยโคเยว อญฺญโยโค นาม, ตตฺถ ปฐมปุริโส ภวตีติฯ

ยชฺเชวํ ‘‘สพฺพายสํ กูฏมติปฺปมาณํ, ปคฺคยฺห โส ติฏฺฐสิ อนฺตลิกฺเขฯ เอส สุตฺวา ปสีทามิ, วโจ เต อิสิสตฺตมา’’ติอาทีสุ กถํฯ

เอตฺถ หิ มชฺฌิมุตฺตมปุริสสมฺภโวเยว ทิสฺสติ, น ตุ ปฐมปุริสสมฺภโวติ? วุจฺจเต – ‘‘สพฺพายสํ กูฏมติปฺปมาณํ, ปคฺคยฺห โส ติฏฺฐสิ อนฺตลิกฺเข’’ติอาทีสุ ‘‘โส’’ติอาทิกสฺส นามสทฺทสฺส ตุมฺห’มฺหสทฺทสฺสตฺถวาจกสทฺเทหิ‘‘ติฏฺฐสี’’ติอาทีนํ สฺยาทฺยนฺตานํ ปทานํ ทสฺสนโต อจฺจนฺตมชฺฌาหริตพฺเพหิ สมานาธิกรณตฺตา ตคฺคุณภูตตฺตา จ มชฺฌิมุตฺตมปุริสสมฺภโว สมธิคนฺตพฺโพฯ อีทิเสสุ ปโยเคสุ สฺยาทฺยนฺตานํ ทสฺสนวเสน อวิชฺชมานานิปิ อชฺฌาหริตพฺพานิ ‘‘ตฺวมห’’มิจฺจาทีนิ ปทานิ ภวนฺติฯ กตฺถจิ ปน ปริปุณฺณานิ ทิสฺสนฺติ ‘‘สาตฺวํ วงฺกมนุปฺปตฺตา, กถํ มทฺทิ กริสฺสสิฯ โส อหํ วิจริสฺสามิ, คามา คามํ ปุรา ปุร’’นฺติ อิจฺเจวมาทีสุฯ

อาขฺยาติกสฺส กฺริยาลกฺขณตฺตา อลิงฺคเภทตฺตา จ ติณฺณํ ลิงฺคานํ สาธารณภาวปริทีปนตฺถํ อปรมฺปิ กฺริยาปทมาลํ วทาม –

ปุริโส ภวติ, กญฺญา ภวติ, จิตฺตํ ภวติ, ปุริสา ภวนฺติ, กญฺญาโย ภวนฺติ, จิตฺตานิ ภวนฺติฯ โภ ปุริส ตฺวํ ภวสิ, โภติ กญฺเญ ตฺวํ ภวสิ, โภ จิตฺต ตฺวํ ภวสิ, ภวนฺโต ปุริสา ตุมฺเห ภวถ, โภติโย กญฺญาโย ตุมฺเห ภวถ, ภวนฺโต จิตฺตานิ ตุมฺเห ภวถฯ อหํ ปุริโส ภวามิ, อหํ กญฺญา ภวามิ, อหํ จิตฺตํ ภวามิ, มยํ ปุริสา ภวาม, มยํ กญฺญาโย ภวาม, มยํ จิตฺตานิ ภวามฯ

เอส นโย อตฺตโนปเทสุ, เสสวิภตฺตีนํ สพฺพปเทสุปิฯ อยมาขฺยาติกสฺส ติณฺณํ ลิงฺคานํ สาธารณภาวปริทีปนี กฺริยาปทมาลาวฯ

วุตฺตญฺเหตํ นิรุตฺติปิฏเก ‘‘กฺริยาลกฺขณมาขฺยาติกมลิงฺคเภท’’มิติฯ ตตฺร อลิงฺคเภทมิติ โก อตฺโถ? อิตฺถิปุมนปุํสกานํ อวิเสสตฺโถ วุจฺจเต ‘‘อลิงฺคเภท’’มิติฯ ยถา ‘‘ปุริโส คจฺฉติ, กญฺญา คจฺฉติ, จิตฺตํ คจฺฉตี’’ติฯ

จตุธา อุทฺทิฏฺฐกฺริยาปเทสุ ยถา ‘‘ภวตี’’ติ อการานนฺตรตฺยนฺตปทํ คเหตฺวา ‘‘ภวติ ภวนฺติ ภวสี’’ติอาทินา กฺริยาปทมาลา สพฺพถา กตา, เอวํ ‘‘อุพฺภวติ’’จฺจาทีนิปิ อการานนฺตรตฺยนฺตปทานิ คเหตฺวา ‘‘อุพฺภวติ อุพฺภวนฺติ อุพฺภวสี’’ติอาทินา กฺริยาปทมาลา สพฺพถา กาตพฺพาฯ ‘‘โภติ สมฺโภตี’’ติอาทีนิ ปน โอการานนฺตรตฺยนฺตปทานิ, ‘‘ภาเวติ วิภาเวตี’’ติอาทีนิ จ เอการานนฺตรตฺยนฺตปทานิ คเหตฺวา ปาฬินยานุสาเรเนว ปทมาลา กาตพฺพา, นยิธ วุตฺตนยานุสาเรนฯ อีทิเสสุ หิ ฐาเนสุ ทุรนุโพธา กฺริยาปทคติฯ อโต ลพฺภมานวเสน กฺริยาปทมาลา กาตพฺพาฯ น หิ โลเก โลกิยา สพฺเพ ธาตุสทฺเท ปจฺเจกํ สพฺเพหิปิ ฉนฺนวุติยา วจเนหิ โยเชตฺวา วทนฺติ, เอวํ อวทนฺตานมฺปิ เนสํ กถา อปริปุณฺณา นาม น โหติ, ตสฺมา วชฺเชตพฺพฏฺฐานํ วชฺเชตฺวา ยถาสมฺภวํ ปทมาลา กาตพฺพาฯ เอวํ ปญฺจมิยาทีสุปิ วิภตฺตีสุฯ อยํ วตฺตมานวิภตฺติวเสน กฺริยาปทมาลานิทฺเทโสฯ

อิโต ปฏฺฐาย ปน ยถุทฺทิฏฺฐปทาเนว ปริณาเมตฺวา ปริณาเมตฺวา ปญฺจมิยาทีนํ มาติกาภาเวน คเหตพฺพานิฯ อิทานิ ปน ตโยคาทิสหิตาสหิตวเสน ทฺวิธา กฺริยาปทมาลาโย ทสฺเสสฺสาม กฺวจาเทสวเสน สมฺภูตานิ จ รูปนฺตรานิ โสตูนํ สุขธารณตฺถญฺเจว ปุริสปฺปโยเค อสมฺโมหตฺถญฺจฯ

ภวตุ, ภวนฺตุฯ ภวาหิ, ภว, ภวถฯ ภวามิ, ภวามฯ ภวตํ, ภวนฺตํฯ ภวสฺสุ, ภววฺโหฯ ภเว, ภวามเสฯ โส ภวตุ, เต ภวนฺตุฯ ตฺวํ ภวาหิ, ภว, ตุมฺเห ภวถฯ อหํ ภวามิ, มยํ ภวามฯ โส ภวตํ, เต ภวนฺตํฯ ตฺวํ ภวสฺสุ, ตุมฺเห ภววฺโหฯ อหํ ภเว, มยํ ภวามเสฯ อยํ ปญฺจมีวิภตฺติวเสน กฺริยาปทมาลานิทฺเทโสฯ

ภเวยฺย, ภเว, ภเวยฺยุํฯ ภเวยฺยาสิ, ภเวยฺยาถฯ ภเวยฺยามิ, ภเวยฺยาม, ภเวมุฯ ภเวถ, ภเวรํฯ ภเวโถ, ภเวยฺยาวฺโหฯ

ภเวยฺยํ, ภเวยฺยามฺเห อิติ วา, โส ภเวยฺย , ภเว, เต ภเวยฺยุํฯ ตฺวํ ภเวยฺยาสิ, ตุมฺเห ภเวยฺยาถฯ อหํ ภเวยฺยามิ, มยํ ภเวยฺยาม, ภเวมุฯ โส ภเวถ, เต ภเวรํฯ ตฺวํ ภเวโถ, ตุมฺเห ภเวยฺยาวฺโหฯ อหํ ภเวยฺยํ, มยํ ภเวยฺยามฺเห อิติ วาฯ อยํ สตฺตมีวิภตฺติวเสน กฺริยาปทมาลานิทฺเทโสฯ

พภูว, พภูวุฯ พภูเว, พภูวิตฺถฯ พภูวํ, พภูวิมฺหฯ พภูวิตฺถ, พภูวิเรฯ พภูวิตฺโถ, พภูวิวฺโหฯ พภูวิํ, พภูวิมฺเห อิติ วา, โส พภูว, เต พภูวุฯ ตฺวํ พภูเว, ตุมฺเห พภูวิตฺถฯ อหํ พภูวํ, มยํ พภูวิมฺหฯ โส พภูวิตฺถ, เต พภูวิเรฯ ตฺวํ พภูวิตฺโถ, ตุมฺเห พภูวิวฺโหฯ อหํ พภูวิํ, มยํ พภูวิมฺเห อิติ วาฯ อยํ ปโรกฺขาวิภตฺติวเสน กฺริยาปทมาลานิทฺเทโสฯ

อภวา, อภวูฯ อภโว, อภวตฺถฯ อภวํ, อภวมฺหาฯ อภวตฺถ, อภวตฺถุํฯ อภวเส, อภววฺหํฯ อภวิํ, อภวมฺหเส อิติ วา, โส อภวา, เต อภวูฯ ตฺวํ อภโว, ตุมฺเห อภวตฺถฯ อหํ อภวํ, มยํ อภวมฺหาฯ โส อภวตฺถ, เต อภวตฺถุํฯ ตฺวํ อภวเส, ตุมฺเห อภววฺหํฯ อหํ อภวิํ, มยํ อภวมฺหเส อิติ วาฯ อยํ หิยฺยตฺตนีวิภตฺติวเสน กฺริยาปทมาลานิทฺเทโสฯ

อภวิ, อภวุํฯ อภโว, อภวิตฺถฯ อภวิํ, อภวิมฺหาฯ อภวา, อภวูฯ อภวเส, อภวิวฺหํฯ อภวฺหํ, อภวิมฺเห อิติ วา, โส อภวิ, เต อภวุํฯ ตฺวํ อภโว, ตุมฺเห อภวิตฺถฯ อหํ อภวิํ, มยํ อภวิมฺหาฯ โส อภวา, เต อภวูฯ ตฺวํ อภวเส, ตุมฺเห อภวิวฺหํฯ อหํ อภวํ, มยํ อภวิมฺเห อิติ วาฯ อยํ อชฺชตนีวิภตฺติวเสน กฺริยาปทมาลานิทฺเทโสฯ

เอตฺถ ปนชฺชตนิยา อุํวจนสฺส อิํสุมาเทสวเสน ภวติโน รูปนฺตรานิปิ เวทิตพฺพานิฯ

เสยฺยถิทํ? เต ภวิํสุ, สมุพฺภวิํสุ, ปภวิํสุ, ปราภวิํสุ, สมฺภวิํสุ, ปาตุภวิํสุ, ปาตุพฺภวิํสุ , อิมานิ อกมฺมกปทานิฯ ปริภวิํสุ, อภิภวิํสุ, อธิภวิํสุ, อติภวิํสุ, อนุภวิํสุ, สมนุภวิํสุ, อภิสมฺภวิํสุฯ

‘‘อธิโภสุ’’นฺติ รูปมฺปิ, ยสฺมา ทิสฺสติ ปาฬิยํ;

ตสฺมา หิ นยโต เญ ยฺยํ, ‘‘ปริโภสุ’’นฺติอาทิกํฯ

ตตฺรายํ ปาฬิ – ‘‘เอวํวิหาริญฺจาวุโส ภิกฺขุํ รูปา อธิโภสุํ, น ภิกฺขุ รูเป อธิโภสี’’ติฯ อิมานิ สกมฺมกปทานิ, เอวมชฺชตนิยา อุํวจนสฺส อิํสุมาเทสวเสน ภวติโน รูปนฺตรานิ ภวนฺติฯ อปิจ

‘‘อนฺวภิ’’ อิติรูปมฺปิ, อชฺชตนฺยา ปทิสฺสติ;

ตสฺมา หิ นยโต เญยฺยํ, ‘‘อชฺฌภิ’’จฺจาทิกมฺปิ จฯ

ตตฺรายํ ปาฬิ – โส เตน กมฺเมน ทิวํ สมกฺกมิ, สุขญฺจ ขิฑฺฑารติโย จ อนฺวภีติฯ ตตฺถ อนฺวภีติ อนุ อภีติ เฉโทฯ อนูติ อุปสคฺโคฯ อภีติ อาขฺยาติกปทนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

ภวิสฺสติ, ภวิสฺสนฺติฯ ภวิสฺสสิ, ภวิสฺสถฯ ภวิสฺสามิ, ภวิสฺสามฯ ภวิสฺสเต, ภวิสฺสนฺเตฯ ภวิสฺสเส, ภวิสฺสวฺเหฯ ภวิสฺสํ, ภวิสฺสามฺเห อิติ วา, โส ภวิสฺสติ, เต ภวิสฺสนฺติฯ ตฺวํ ภวิสฺสสิ, ตุมฺเห ภวิสฺสถฯ อหํ ภวิสฺสามิ, มยํ ภวิสฺสามฯ โส ภวิสฺสเต, เต ภวิสฺสนฺเตฯ ตฺวํ ภวิสฺสเส, ตุมฺเห ภวิสฺสวฺเหฯ อหํ ภวิสฺสํ, มยํ ภวิสฺสามฺเห อิติ วาฯ อยํ ภวิสฺสนฺตีวิภตฺติวเสน กฺริยาปทมาลานิทฺเทโสฯ

อภวิสฺสา, อภวิสฺสํสุฯ อภวิสฺเส, อภวิสฺสถฯ อภวิสฺสํ, อภวิสฺสามฺหาฯ อภวิสฺสถ, อภวิสฺสิสุฯ อภวิสฺสเส, อภวิสฺสวฺเหฯ อภวิสฺสิํ, อภวิสฺสามฺหเส อิติ วา, โส อภวิสฺสา, เต อภวิสฺสํสุฯ

ตฺวํ อภวิสฺเส, ตุมฺเห อภวิสฺสถฯ อหํ อภวิสฺสํ, มยํ อภวิสฺสามฺหาฯ โส อภวิสฺสถ, เต อภวิสฺสิสุฯ ตฺวํ อภวิสฺสเส, ตุมฺเห อภวิสฺสวฺเหฯ อหํ อภวิสฺสิํ, มยํ อภวิสฺสามฺหเส อิติ วาฯ อยํ กาลาติปตฺติวิภตฺติวเสน กฺริยาปทมาลานิทฺเทโสฯ

โวหารเภทกุสเลน สุพุทฺธินา โย,

กจฺจายเนน กถิโต ชินสาสนตฺถํ;

ตฺยาทิกฺกโม ตทนุคํ กิริยาปทานํ,

กตฺวา กโม ภวติธาตุวเสน วุตฺโตฯ

อิติ นวงฺเค สาฏฺฐกเถ ปิฏกตฺตเย พฺยปฺปถคตีสุ วิญฺญูนํ

โกสลฺลตฺถาย กเต สทฺทนีติปฺปกรเณ

ภวติโน กฺริยาปทมาลาวิภาโค นาม

ทุติโย ปริจฺเฉโทฯ

3. ปกิณฺณกวินิจฺฉย

อิโต ปรํ ปวกฺขามิ, ปกิณฺณกวินิจฺฉยํ;

สปฺปโยเคสุ อตฺเถสุ, วิญฺญูนํ ปาฏวตฺถยาฯ

ตตฺถ อตฺถุทฺธาโร, อตฺถสทฺทจินฺตา, อตฺถาติสยโยโค, สมานาสมานวเสนวจนสงฺคโห, อาคมลกฺขณวเสน วิภตฺติวจนสงฺคโห, กาลวเสน วิภตฺติวจนสงฺคโห, กาลสงฺคโห, ปกรณสํสนฺทนา, วตฺตมานาทีนํ วจนตฺถวิภาวนา จาติ นวธา วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพฯ

อตฺถุทฺธาเร ตาว สมานสุติกปทานมตฺถุทฺธารณํ กริสฺสามฯ เอตฺถาขฺยาตปทสญฺญิตานํ โภติสทฺท ภเวสทฺทานมตฺโถ อุทฺธริตพฺโพฯ ตถา เหเต นามิกปทสญฺญิเตหิ อปเรหิ โภติสทฺท ภเวสทฺเทหิ สมานสุติกาปิ อสมานตฺถา เจว โหนฺติ อสมานวิภตฺติกา จฯ