เอตฺถ หิ สยเมว ปียเต ปานียํ, สยเมว กโฏ กริยเตติอาทีสุ วิย สุขาภิสงฺขรณียตา ลพฺภเตว, ตโต กมฺมกตฺตุตา จฯ

อยํ กมฺมุโน กฺริยาปทานํ นิทฺเทโสฯ

ภาวกฺริยาปทนิทฺเทส

ภูยเต ภวิยเต อุพฺภวิยเต, เอวํ ภาวสฺส กฺริยาปทานิ ภวนฺติฯ อญฺญถา จ ภุยฺยเต ภวิยฺยเต อุพฺภวิยฺยเตติฯ ตตฺร ยถา ฐียเตปทสฺส ฐานนฺติ ภาววเสน อตฺถกถนมิจฺฉนฺติ, เอวํ ภูยเตติอาทีนมฺปิ ภวนนฺติอาทินา ภาววเสน อตฺถกถนมิจฺฉิตพฺพํฯ ยถา จ ฐานํ ฐิติ ภวนนฺติอาทีหิ ภาววาจกกิตนฺตนามปเทหิ สทฺธิํ สมฺพนฺเธ ฉฏฺฐิโยชนมิจฺฉนฺติ, น ตถา ฐียเต ภูยเตติอาทีหิ ภาววาจกาขฺยาตปเทหิ สทฺธิํ สมฺพนฺเธ ฉฏฺฐิโยชนา อิจฺฉิตพฺพา สมฺพนฺเธ ปวตฺตฉฏฺฐิยนฺตสทฺเทหิ อสมฺพนฺธนียตฺตา อาขฺยาติกปทานํฯ ยสฺมิํ ปโยเค ยํ กมฺมุโน กฺริยาปเทน สมานคติกํ กตฺวา วินา กมฺเมน นิทฺทิสิยติ กฺริยาปทํ, กตฺตุวาจกปทํ ปน ปจฺจตฺตวจเนน วา กรณวจเนน วา นิทฺทิสิยติ, ตํ ตตฺถ ภาวตฺถทีปกํฯ น หิ สพฺพถา กตฺตารมนิสฺสาย ภาโว ปวตฺตติฯ เอวํ สนฺเตปิ ภาโว นาม เกวโล ภวนลวนปจนาทิโก ธาตุอตฺโถเยวฯ อกฺขรจินฺตกา ปน ‘‘ฐียเต ภูยเต’’ติอาทีสุ ภาววิสเยสุ กรณวจนเมว ปยุญฺชนฺติ ‘‘นนุ นาม ปพฺพชิเตน สุนิวตฺเถน ภวิตพฺพํ สุปารุเตน อากปฺปสมฺปนฺเนนา’’ติอาทีสุ วิย, ตสฺมา เตสํ มเต ‘‘เตน อุพฺภวิยเต’’ติ กรณวจเนน โยเชตพฺพํฯ ชินมเตน ปน ‘‘โส ภูยเต’’ติอาทินา ปจฺจตฺตวจเนเนวฯ สจฺจสงฺเขปปฺปกรเณ หิ ธมฺมปาลาจริเยน, นิทฺเทสปาฬิยํ ปน ธมฺมเสนาปตินา, ธชคฺคสุตฺตนฺเต ภควตา จ ภาวปทํ ปจฺจตฺตวจนาเปกฺขวเสนุ’จฺจาริตํฯ

กถิโต สจฺจสงฺเขเป, ปจฺจตฺตวจเนน เว,

‘‘ภูยเต’’ อิติ สทฺทสฺส, สมฺพนฺโธ ภาวทีปโนฯ

นิทฺเทสปาฬิยํ ‘‘รูปํ, วิโภติ วิภวิยฺยติ’’;

อิติ ทสฺสนโต วาปิ, ปจฺจตฺตวจนํ ถิรํฯ

ตถา ธชคฺคสุตฺตนฺเต, มุนินาหจฺจภาสิเต;

‘‘โส ปหียิสฺสติ’’ อิติ, ปาฬิทสฺสนโตปิ จฯ

ปารมิตานุภาเวน, มเหสีนํว เทหโต;

สนฺติ นิปฺผาทนา, เนว, สกฺกตาทิวโจ วิยฯ

ปจฺจตฺตทสฺสเนเนว, ปุริสตฺตยโยชนํ;

เอกวจนิกญฺจาปิ, พหุวจนิกมฺปิ จ;

กาตพฺพมิติ โน ขนฺติ, ปรสฺสปทอาทิเกฯ

ตสฺมา รูปํ วิภวิยฺยติ, รูปานิ วิภวิยฺยนฺติ, ตฺวํ วิภวิยฺยสิ, ตุมฺเห วิภวิยฺยถ, อหํ วิภวิยฺยามิ, มยํ วิภวิยฺยาม, รูปํ วิภวิยฺยเต, รูปานิ วิภวิยฺยนฺเต อิจฺเจวมาทิ ชินวจนานุรูปโต โยเชตพฺพํฯ อตฺรายํ ปทโสธนา –

วิภวิยฺยตีติ อิทํ, กมฺมปทสมานกํ;

น จ กมฺมปทํ นาปิ, กมฺมกตฺตุปทาทิกํฯ

ยทิ กมฺมปทํ เอตํ, ปจฺจตฺตวจนํ ปน;

กมฺมํ ทีเปยฺย กรณ-วจนํ กตฺตุทีปกํฯ

ยทิ กมฺมกตฺตุปทํ, ‘‘ปียเต’’ติ ปทํ วิย;

สิยา สกมฺมกํ, เนตํ, ตถา โหตีติ ทีปเยฯ

ยทิ กตฺตุปทํ เอตํ, วิภวติปทํ วิย;

วินา ยปจฺจยํ ติฏฺเฐ, น ตถา ติฏฺฐเต อิทํฯ

น กตฺตริ ภุวาทีนํ, คเณ ยปจฺจโย รุโต;

ทิวาทีนํ คเณเยว, กตฺตริ สมุทีริโตฯ

น ภูธาตุ ทิวาทีนํ, ธาตูนํ ทิสฺสเต คเณ;

ภูวาทิกจุราทีนํ, คเณสุเยว ทิสฺสติฯ

‘‘วิภวิยฺยติ’’ อิจฺจาโท, ตสฺมา ยปจฺจโย ปน;

ภาเวเยวาติ วิญฺเญยฺยํ, วิญฺญุนา สมยญฺญุนาฯ

เอตฺถ หิ ปากฏํ กตฺวา, ภาวการกลกฺขณํ;

ทสฺสยิสฺสามหํ ทานิ, สกฺกจฺจํ เม นิโพธถฯ

‘‘ติสฺโส คจฺฉติ’’อิจฺจตฺร, กตฺตารํ กตฺตุโน ปทํ;

‘‘ธมฺโม เทสิยติ’’จฺจตฺร, กมฺมํ ตุ กมฺมุโน ปทํฯ

สรูปโต ปกาเสติ, ตสฺมา เต ปากฏา อุโภ;

ตถา วิภวิยฺยตีติ-อาทิภาวปทํ ปนฯ

สรูปโต น ทีเปติ, การกํ ภาวนามกํ;

ทพฺพภูตํ ตุ กตฺตารํ, ปกาเสติ สรูปโตฯ

กตฺตารํ ปน ทีเปนฺตํ, กตฺตุสนฺนิสฺสิตมฺปิ ตํ;

ภาวํ ทีเปติ สฺวากาโร, ปจฺจเยน วิภาวิโตฯ

ยสฺมา จ กตฺตุภาเวน, ภาโว นาม น ติฏฺฐติ;

กตฺตาว กตฺตุภาเวน, ภาวฏฺฐาเน ฐิโต ตโตฯ

ยชฺเชวํ กตฺตุโวหาโร, ภาวสฺส ตุ กถํ สิยา;

‘‘สาวกานํ สนฺนิปาโต, อโหสิ’’อิติอาทิสุฯ

อิติ เจ นิสฺสยานํ ตุ, วสา นิสฺสิตสมฺภวา;

กตฺตุฏฺฐาเนปิ ภาวสฺส, กตฺตุปญฺญตฺติ สิชฺฌติฯ

การเก กตฺตุกมฺมวฺเห, กฺริยาสนฺนิสฺสเย ยถา;

ธาเรนฺตี อาสนถาลี, กฺริยาธาโรติ กปฺปิตาฯ

ตถา ภาวปทํ ธีรา, กตฺตารํ ภาวนิสฺสยํ;

ทีปยนฺตมฺปิ กปฺเปนฺติ, ภาวสฺส วาจกํ อิติฯ

เกจิ อทพฺพภูตสฺส, ภาวสฺเสกตฺตโต พฺรวุํ;

ภาเวเทกวโจวาทิ-ปุริสสฺเสว โหติติฯ

ปาฬิํ ปตฺวาน เตสํ ตุ, วจนํ อปฺปมาณกํ;

‘‘เต สํกิเลสิกา ธมฺมา, ปหียิสฺสนฺติ’’ อิติ หิฯ

ปาโฐ ปาวจเน ทิฏฺโฐ, ตสฺมา เอวํ วเทมเส;

ปจฺจตฺตทสฺสเนเนว, ปุริสตฺตยโยชนํฯ

วจเนหิ ยุตํ ทฺวีหิ, อิจฺฉิตพฺพนฺติ โน รุจิ;

ภาเว กฺริยาปทํ นาม, ปาฬิยํ อติทุทฺทสํ;

ตสฺมา ตคฺคหณูปาโย, วุตฺโต เอตฺตาวตา มยาติฯ

อยํ ภาวสฺส กฺริยาปทานํ นิทฺเทโสฯ

เอวํ สุทฺธกตฺตุกฺริยาปทานิ เหตุกตฺตุกฺริยาปทานิ กมฺมุโน กฺริยาปทานิ, ภาวสฺส กฺริยาปทานิ จาติ จตุธา, กมฺมกตฺตุกฺริยาปเทหิ วา ปญฺจธา ภูธาตุโต นิปฺผนฺนานิ กฺริยาปทานิ นานปฺปกาเรน นิทฺทิฏฺฐานิ, เอตานิ โลกิยานํ ภาวเภทวเสน โวหารเภโท โหตีติ ทสฺสนตฺถํ วิสุํ วิสุํ วุตฺตานิฯ อตฺถโต ปน กมฺมกตฺตุภาวการกตฺตยวเสน ติวิธาเนวฯ เหตุกตฺตา หิ สุทฺธกตฺตุสงฺขาเต การเก ตสฺสงฺคภาวโต สงฺคหมุปคจฺฉติ, ตถา กมฺมกตฺตา กมฺมการเก, ภาโว ปน เกวโลฯ โส หิ คมนปจนลวนาทิวเสนาเนกวิโธปิ กฺริยาสภาวตฺตา เภทรหิโต การกนฺตโรฯ เอวํ สนฺเตปิ ทพฺพสนฺนิสฺสิตตฺตา ทพฺพเภเทน ภิชฺชติฯ เตน ปาวจเน ภาววาจกํ ปทํ พหุวจนนฺตมฺปิ ทิสฺสติฯ อาขฺยาติกปเท ภาวการกโวหาโร นิรุตฺตินยํ นิสฺสาย คโต, อตฺถโต ปน ภาวสฺส การกตา นุปปชฺชติฯ

โส หิ น กิญฺจิ ชเนติ, น จ กฺริยาย นิมิตฺตํฯ กฺริยานิมิตฺตภาโวเยว หิ การกลกฺขณํฯ อิติ มุขฺยโต วา เหตุโต วา ภาวสฺส การกตา น ลพฺภติฯ เอวํ สนฺเตปิ โส กรณมตฺตตฺตา การกํฯ ตถา หิ กรณํ กาโร, กฺริยา, ตเทว การกนฺติ ภาวสฺส การกตา ทฏฺฐพฺพาฯ ยสฺมา ปน กฺริยานิมิตฺตภาโวเยว การกลกฺขณํ, ตสฺมา นามิกปเท การกลกฺขเณ ภาวการกนฺติ โวหารํ ปหาย กตฺตุกมฺมกรณสมฺปทานาปาทานาธิกรณานํ ฉนฺนํ วตฺถูนํ กตฺตุการกกมฺมการกนฺติอาทิ โวหาโร กริยติ เวยฺยากรเณหิฯ เอวํ นิรุตฺตินยํ นิสฺสาย วุตฺตํ ภาวการกญฺจ ทฺเว จ กมฺมกตฺตุการกานีติ การกตฺตยํ ภวติฯ ตทฺทีปกญฺจาขฺยาติกปทํ ติการกํฯ

อิมมตฺถญฺหิ สนฺธาย, วุตฺตมาจริเยหิปิ;

มหาเวยฺยากรเณหิ, นิรุตฺตินยทสฺสิภิฯ

‘‘ยํ ติกาลํ ติปุริสํ, กฺริยาวาจิ ติการกํ;

อติลิงฺคํ ทฺวิวจนํ, ตทาขฺยาตนฺติ วุจฺจตี’’ติฯ

อิธ ภาวกมฺเมสุ อตฺตโนปทุปฺปตฺติํ เกจิ อกฺขรจินฺตกา อวสฺสมิจฺฉนฺตีติ เตสํ มติวิภาวนตฺถมมฺเหหิ ภาวกมฺมานํ กฺริยาปทานิ อตฺตโนปทวเสนุทฺทิฏฺฐานิ เจว นิทฺทิฏฺฐานิ จฯ สพฺพานิปิ ปเนตานิ ติการกานิ กฺริยาปทานิ กฺริยาปทมาลมิจฺฉตา ปรสฺสปทตฺตโนปทวเสน โยเชตพฺพานิฯ ปาฬิอาทีสุ หิ ติการกานิ กฺริยาปทานิ ปรสฺสปทตฺตโนปทวเสน ทฺวิธา ฐิตานิฯ เสยฺยถิทํ? ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติฯ สมาธิชฺฌานกุสลา, วนฺทนฺติ โลกนายกํฯ โมนํ วุจฺจติ ญาณํฯ อตฺถาภิสมยา ธีโร, ปณฺฑิโตติ ปวุจฺจติฯ กถํ ปฏิปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส รูปํ วิโภติ วิภวิยฺยติฯ

โส ปหียิสฺสติฯ ปณฺฑุกมฺพเล นิกฺขิตฺตํ ภาสเต ตปเตฯ ปูชโก ลภเต ปูชํฯ ปุตฺตกามา ถิโย ยาจํ, ลภนฺเต ตาทิสํ สุตํฯ อสิโต ตาทิ วุจฺจเต สพฺรหฺมาฯ อคฺคิชาทิ ปุพฺเพว ภูยเตฯ โส ปหีเยถาปิ โน ปหีเยถาติ เอวํ ทฺวิธา ฐิตานิฯ อตฺริทํ ปาฬิววตฺถานํ –

ติการกานิ สพฺพานิ, กฺริยาปทานิ ปายโต;

ปรสฺสปทโยเคน, ทิสฺสนฺติ ปิฏกตฺตเยฯ

อตฺตโนปทยุตฺตานิ, จุณฺณิเยสุ ปเทสุ หิ;

อตีวปฺปานิ คาถาสุ, ปทานีติ พหูนิ ตุฯ

คาถาสุ เจวิตรานิ, จุณฺณิเยสุ ปเทสุ จ;

สุพหูเนว หุตฺวาน, ทิสฺสนฺตีติ ปกาสเยฯ

ปทานํ นิทฺเทโส ปนติ อนฺติอาทีนํ เตสํ เตสํ วจนานมนุรูเปน โยเชตพฺโพฯ เอวํ ติการกกฺริยาปทานิ สรูปโต ววตฺถานโต นิทฺเทสโต จ เวทิตพฺพานิฯ

อิทานิ โนปสคฺคากมฺมิกาทิวเสน ภวติสฺส ธาตุสฺส วินิจฺฉยํ วทาม –

โนปสคฺคา อกมฺมา จ, โสปสคฺคา อกมฺมิกา;

โสปสคฺคา สกมฺมา จ, อิติ ภูติ วิภาวิตาฯ

อิทํ ตุ วจนํ ‘‘ธมฺม-ภูโต ภุตฺวา’’ติอาทิสุ;

ปตฺตานุภวนตฺถํ เม, วิวชฺเชตฺวา อุทีริตํฯ

เอเตน ปน อตฺเถน, โนปสคฺคสกมฺมิกํ;

คเหตฺวา จตุธา โหติ, อิติ เญยฺยํ วิเสสโตฯ

โนปสคฺคา อกมฺมา จ, โสปสคฺคา อกมฺมิกา;

ภูธาตุ การิเต สนฺเต, เอกกมฺมา ภวนฺติ หิฯ

‘‘ภาเวติ กุสลํ ธมฺมํ, วิภาเวตี’’ติมานิธ;

ทสฺเสตพฺพานิ วิญฺญูหิ, สาสนญฺญูหิ สาสเนฯ

โสปสคฺคา สกมฺมา ตุ, การิตปฺปจฺจเย สติ;

ทฺวิกมฺมาเยว โหตีติ, ญาตพฺพํ วิญฺญุนา กถํฯ

อภิภาเวนฺติ ปุริสา, ปุริเส ปาณชาติกํ;

อนุภาเวติ ปุริโส, สมฺปตฺติํ ปุริสํ อิติฯ

อิทํ สกมฺมกํ นาม, อกมฺมกมิทํ อิติ;

กถมมฺเหหิ ญาตพฺพํ, วิตฺถาเรน วเทถ โนฯ

วิตฺถาเรเนว กิํ วตฺตุํ, สกฺโกมิ เอกเทสโต;

กถยิสฺสามิ สกฺกจฺจํ, วทโต เม นิโพธถฯ

อาขฺยาติกปทํ นาม, ทุวิธํ สมุทีริตํ;

สกมฺมกมกมฺมญฺจ, อิติ วิญฺญู วิภาวเยฯ

ตตฺร ยสฺส ปโยคมฺหิ, ปทสฺส กตฺตุนา กฺริยา;

นิปฺผาทิตา วินา กมฺมํ, น โหติ ตํ สกมฺมกํฯ

‘‘ปจตี’’ติ หิ วุตฺเต ตุ, เยน เกนจิ ชนฺตุนา;

โอทนํ วา ปนญฺญํ วา, กิญฺจิ วตฺถุนฺติ ญายติฯ

ยสฺส ปน ปโยคมฺหิ, กมฺเมน รหิตา กฺริยา;

ปทสฺส ญายเต เอตํ, อกมฺมกนฺติ ตีรเยฯ

‘‘ติฏฺฐติ เทวทตฺโต’’ติ, วุตฺเต เกนจิ ชนฺตุนา;

ฐานํว พุทฺธิวิสโย, กมฺมภูตํ น กิญฺจิปิฯ

สกมฺมกปทํ ตตฺถ, กตฺตารํ กมฺมเมว จ;

ปกาเสติ ยถาโยค-มิติ วิญฺญู วิภาวเยฯ

‘‘โอทนํ ปจติ โปโส, โอทโน ปจฺจเต สยํ’’;

อิจฺจุทาหรณา เญยฺยา, อวุตฺเตปิ อยํ นโยฯ

อกมฺมกปทํ นาม, กตฺตารํ ภาวเมว จ;

ยถารหํ ปกาเสติ, อิติ ธีโรปลกฺขเยฯ

กตฺตารํ ‘‘ติฏฺฐติ’’จฺจตฺร, สูเจติ ภาวนามกํ;

‘‘อุปฏฺฐียติ’’ อิจฺจตฺร, อวุตฺเตปิ อยํ นโยฯ

เอวํ สกมฺมกากมฺมํ, ญตฺวา โยเชยฺย พุทฺธิมา;

ติกมฺมกญฺจ ชาเนยฺย, กราโท การิเต สติฯ

‘‘สุวณฺณํ กฏกํ โปโส, กาเรติ ปุริส’’นฺติ จ;

‘‘ปุริโส ปุริเส คามํ, รถํ วาเหติ’’อิจฺจปิฯ

เอตฺถ ภวติธาตุมฺหิ, นโย เอโส น ลพฺภติ;

ตสฺมา ทฺวิกมฺมกญฺเญว, ปทเมตฺถ วิภาวิตํฯ

เอทิโส จ นโย นาม, ปาฬิยํ ตุ น ทิสฺสติ;

เอกจฺจานํ มเตเนว, มยา เอวํ ปกาสิโตฯ

เอตฺถ จ ‘‘ตเมนํ ราชา, วิวิธา กมฺมการณา;

การาเปตี’’ติ โย ปาโฐ, นิทฺเทเส ตํ สุนิทฺทิเสฯ

‘‘มนุสฺเสหี’’ติ อาหริตฺวา, ปาฐเสสํ สุเมธโส;

‘‘สุนเขหิปิ ขาทาเปนฺติ’’, อิติ ปาฐสฺส ทสฺสนาฯ

เอตํ นยํ วิทู ญตฺวา, โยเช ปาฐานุรูปโต;

‘‘สุวณฺณํ กฏกํ โปโส, กาเรติ ปุริเสนิ’’ติฯ

วิกรณปฺปจฺจยาว, วุตฺตา เอตฺถ สรูปโต;

สคเณ สคเณ เตสํ, วุตฺติํ ทีเปตุเมว จฯ

‘‘อสฺมิํ คเณ อยํ ธาตุ, โหตี’’ติ เตหิ วิญฺญุโน;

วิญฺญาเปตุญฺจ อญฺเญหิ, ญาปนา ปจฺจเยหิ นฯ

ตถา หิ ภาวกมฺเมสุ, วิหิโต ปจฺจโย ตุ โย;

อฏฺฐวิเธปิ ธาตูนํ, คณสฺมิํ สมฺปวตฺตติฯ

ภูธาตุเชสุ รูเปสุ, อสมฺโมหาย โสตุนํ;

นานาวิโธ นโย เอวํ, มยา เอตฺถ ปกาสิโตฯ

เย โลเก อปฺปยุตฺตา วิวิธวิกรณาขฺยาตสทฺเทสฺวเฉกา,

เต ปตฺวาขฺยาตสทฺเท อวิคตวิมตี โหนฺติ ญาณีปิ ตสฺมา;

อจฺจนฺตญฺเญว ธีโร สปรหิตรโต สาสเน ทฬฺหเปโม,

โยคํ เตสํ ปโยเค ปฏุตรมติตํ ปตฺถยาโน กเรยฺยฯ

อิติ นวงฺเค สาฏฺฐกเถ ปิฏกตฺตเย พฺยปฺปถคตีสุ

วิญฺญูนํ โกสลฺลตฺถาย กเต สทฺทนีติปฺปกรเณ

สวิกรณาขฺยาตวิภาโค นาม

ปฐโม ปริจฺเฉโทฯ

2. ภวติกฺริยาปทมาลาวิภาค

อิโต ปรํ ปวกฺขามิ, โสตูนํ มติวฑฺฒนํ;

กฺริยาปทกฺกมํ นาม, วิภตฺตาทีนิ ทีปยํฯ

ตตฺร อาขฺยาติกสฺส กฺริยาลกฺขณตฺตสูจิกา ตฺยาทโย วิภตฺติโย, ตา อฏฺฐวิธา วตฺตมานาปญฺจมีสตฺตมีปโรกฺขาหิยฺยตฺตนชฺชตนีภวิสฺสนฺตี กาลาติปตฺติวเสนฯ

ตตฺถติ อนฺติ, สิ ถ, มิ ม, เต อนฺเต, เส วฺเห, เอ มฺเห อิจฺเจตา วตฺตมานาวิภตฺติโย นามฯ

ตุ อนฺตุ, หิ ถ, มิ ม, ตํ อนฺตํ, สุ วฺโห, เอ อามเส อิจฺเจตา ปญฺจมีวิภตฺติโย นามฯ