นิคมชนปเทสุ ชาตาติ เนคมชานปทาฯ ปุริมชนปเทสุ ชาตาติ โปริมชานปทาฯ สตฺตาเห นิยุตฺโตติ สตฺตาหิกา, จตุวิชฺเช นิยุตฺโตติ จาตุวิชฺชิกาฯ อิจฺเจวมาที โยเชตพฺพาฯ

วุทฺธิอิจฺจเนน กฺวตฺโถ? วุทฺธาทิสรสฺส วา’สํโยคนฺตสฺส สเณ จฯ

อิติ นามกปฺเป ตทฺธิตกปฺโป อฏฺฐโม กณฺโฑฯ

ตทฺธิตกปฺโป นิฏฺฐิโตฯ

6. อาขฺยาตกปฺป

ปฐมกณฺฑ

(ก)

อาขฺยาตสาครมถชฺชตนีตรงฺคํ ,

ธาตุชฺชลํ วิกรณาคมกาลมีนํ;

โลปานุพนฺธริยมตฺถวิภาคตีรํ,

ธีรา ตรนฺติ กวิโน ปุถุพุทฺธินาวาฯ

(ข)

วิจิตฺตสงฺขารปริกฺขิตํ อิมํ,

อาขฺยาตสทฺทํ วิปุลํ อเสสโต;

ปณมฺย สมฺพุทฺธมนนฺตโคจรํ,

สุโคจรํ ยํ วทโต สุณาถ เมฯ

(ค)

อธิกาเร มงฺคเล เจว, นิปฺผนฺเน จาวธารเณ;

อนนฺตเร จ ปาทาเน, อถสทฺโท ปวตฺตติฯ

[416, 429. อถ ปุพฺพานิ วิภตฺตีนํ ฉ ปรสฺสปทานิฯ

อถ สพฺพาสํ วิภตฺตีนํ ยานิ ยานิ ปุพฺพกานิ ฉ ปทานิ, ตานิ ตานิ ปรสฺสปทสญฺญานิ โหนฺติฯ

ตํ ยถา? ติ อนฺติ, สิ ถ, มิ มฯ

ปรสฺสปทมิจฺจเนน กฺวตฺโถ? กตฺตริ ปรสฺสปทํฯ

[407, 439. ปราณฺยตฺตโนปทานิ ฯ

สพฺพาสํ วิภตฺตีนํ ยานิ ยานิ ปรานิ ฉ ปทานิฯ ตานิ ตานิ อตฺตโนปทสญฺญานิ โหนฺติฯ

ตํ ยถา? เต อนฺเต, เส วฺเห, เอ มฺเหฯ

อตฺตโนปทมิจฺจเนน กฺวตฺโถ? อตฺตโนปทานิ ภาเว จ กมฺมนิฯ

[408, 431. ทฺเว ทฺเว ปฐม มชฺฌิมุตฺตมปุริสาฯ

ตาสํ สพฺพาสํ วิภตฺตีนํ ปรสฺสปทานํ, อตฺตโนปทานญฺจ ทฺเว ทฺเว ปทานิ ปฐมมชฺฌิมุตฺตมปุริสสญฺญานิ โหนฺติฯ

ตํ ยถา? ติ อนฺติ อิติ ปฐมปุริสา, สิ ถ อิติ มชฺฌิมปุริสา, มิ ม อิติ อุตฺตมปุริสาฯ อตฺตโนปทานมฺปิ เต อนฺเต อิติ ปฐมปุริสา, เส วฺเห อิติ มชฺฌิมปุริสา, เอ มฺเห อิติ อุตฺตมปุริสาฯ เอวํ สพฺพตฺถฯ

ปฐมมชฺฌิมุตฺตมปุริสมิจฺจเนน กฺวตฺโถ? นามมฺหิ ปยุชฺชมาเนปิ ตุลฺยาธิกรเณ ปฐโม, ตุมฺเห มชฺฌิโม, อมฺเห อุตฺตโมฯ

[409, 441. สพฺเพสเมกาภิธาเน ปโร ปุริโสฯ

สพฺเพสํ ติณฺณํ ปฐมมชฺฌิมุตฺตม ปุริสานํ เอกาภิธาเน ปโร ปุริโส คเหตพฺโพฯ

โส จ ปฐติ, ตฺวญฺจ ปฐสิ, ตุมฺเห ปฐถฯ โส จ ปจติ, ตฺวญฺจ ปจสิฯ ตุมฺเห ปจถฯ เอวํ เสสาสุ วิภตฺตีสุ ปโร ปุริโส โยเชตพฺโพฯ

[410, 432. นามมฺหิ ปยุชฺชมาเนปิ ตุลฺยาธิกรเณ ปฐโมฯ

นามมฺหิ ปยุชฺชมาเนปิ อปฺปยุชฺชมาเนปิ ตุลฺยาธิกรเณ ปฐมปุริโส โหติฯ

โส คจฺฉติ, เต คจฺฉนฺติฯ

อปฺปยุชฺชมาเนปิ – คจฺฉติ, คจฺฉนฺติฯ

ตุลฺยาธิกรเณติ กิมตฺถํ? เตน หญฺญเส ตฺวํ เทวทตฺเตนฯ

[411, 436. ตุมฺเห มชฺฌิโมฯ

ตุมฺเห ปยุชฺชมาเนปิ อปฺปยุชฺชมาเนปิ ตุลฺยาธิกรเณ มชฺฌิมปุริโส โหติฯ

ตฺวํ ยาสิ, ตุมฺเห ยาถฯ

อปฺปยุชฺชมาเนปิ – ยาสิ, ยาถฯ

ตุลฺยาธิกรเณติ กิมตฺถํ? ตยา ปจฺจเต โอทโนฯ

[412, 437. อมฺเห อุตฺตโมฯ

อมฺเห ปยุชฺชมาเนปิ อปฺปยุชฺชมาเนปิ ตุลฺยาธิกรเณ อุตฺตมปุริโส โหติฯ

อหํ ยชามิ, มยํ ยชามฯ

อปฺปยุชฺชมาเนปิ – ยชามิ, ยชามฯ

ตุลฺยาธิกรเณติ กิมตฺถํ? มยา อิชฺชเต พุทฺโธฯ

[413, 427. กาเลฯ

‘‘กาเล’’ อิจฺเจตํ อธิการตฺถํ เวทิตพฺพํฯ

[414, 428. วตฺตมานา ปจฺจุปฺปนฺเนฯ

ปจฺจุปฺปนฺเน กาเล วตฺตมานาวิภตฺติ โหติฯ

ปาฏลิปุตฺตํ คจฺฉติ, สาวตฺถิํ ปวิสติฯ

[415, 451. อาณตฺยา สิฏฺเฐ’นุตฺตกาเล ปญฺจมีฯ

อาณตฺยตฺเถ จ อาสีสตฺเถ จ อนุตฺตกาเล ปญฺจมี วิภตฺติ โหติฯ

กโรตุ กุสลํ, สุขํ เต โหตุฯ

[416, 454. อนุมติปริกปฺปตฺเถสุ สตฺตมีฯ

อนุมตฺยตฺเถ จ ปริกปฺปตฺเถ จ อนุตฺตกาเล สตฺตมี วิภตฺติ โหติฯ

ตฺวํ คจฺเฉยฺยาสิ, กิมหํ กเรยฺยามิฯ

[417, 460. อปจฺจกฺเข ปโรกฺขาตีเตฯ

อปจฺจกฺเข อตีเต กาเล ปโรกฺขาวิภตฺติ โหติฯ

สุปิเน กิลมาห, เอวํ กิล โปราณาหุฯ

[418, 456. หิยฺโยปภุติ ปจฺจกฺเข หิยฺยตฺตนีฯ

หิยฺโยปภุติ อตีเต กาเล ปจฺจกฺเข วา อปจฺจกฺเข วา หิยฺยตฺตนี วิภตฺติ โหติฯ

โส อคมา มคฺคํ, เต อคมู มคฺคํฯ

[419, 469. สมีเป’ชฺชตนีฯ

อชฺชปฺปภุติ อตีเต กาเล ปจฺจกฺเข วา อปจฺจกฺเข วา สมีเป อชฺชตนีวิภตฺติ โหติฯ

โส มคฺคํ อคมี, เต มคฺคํ อคมุํฯ

[420, 471. มาโยเค สพฺพกาเล จฯ

หิยฺยตฺตนีอชฺชตนีอิจฺเจตา วิภตฺติโย ยทา มาโยคา, ตทา สพฺพกาเล จ โหนฺติฯ

มา คมา, มา วจา, มา คมี, มา วจีฯ

จคฺคหเณน ปญฺจมีวิภตฺติปิ โหติฯ มา คจฺฉาหิฯ

[421, 473. อนาคเต ภวิสฺสนฺตีฯ

อนาคเต กาเล ภวิสฺสนฺตี วิภตฺติ โหติฯ

โส คจฺฉิสฺสติ, กริสฺสติฯ เต คจฺฉิสฺสนฺติ, กริสฺสนฺติฯ

[422, 475. กฺริยาติปนฺเน’ตีเต กาลาติปตฺติฯ

กฺริยาติปนฺนมตฺเต อตีเต กาเล กาลาติปตฺติ วิภตฺติ โหติฯ

โส เจ ตํ ยานํ อลภิสฺสา, อคจฺฉิสฺสาฯ เต เจ ตํ ยานํ อลภิสฺสํสุ, อคจฺฉิสฺสํสุฯ

[423, 426. วตฺตมานา ติ อนฺติ, สิ ถ, มิ ม, เต อนฺเต, เส วฺเห, เอ มฺเหฯ

วตฺตมานา อิจฺเจสา สญฺญา โหติ ติ อนฺติ, สิ ถ, มิ ม, เต อนฺเต, เส วฺเห, เอ มฺเห อิจฺเจเตสํ ทฺวาทสนฺนํ ปทานํฯ

วตฺตมานา อิจฺจเนน กฺวตฺโถ? วตฺตมานา ปจฺจุปฺปนฺเนฯ

[424, 450. ปญฺจมี ตุ อนฺตุ, หิถ, มิม, ตํ อนฺตํ, สฺสุ วฺโห, เอ อามเสฯ

ปญฺจมีอิจฺเจสา สญฺญา โหติ ตุ อนฺตุ, หิ ถ, มิม, ตํ อนฺตํ, สฺสุ วฺโห, เอ อามเส อิจฺเจเตสํ ทฺวาทสนฺนํ ปทานํฯ

ปญฺจมีอิจฺจเนน กฺวตฺโถ? อาณตฺยาสิฏฺเฐ, นุตฺตกาเล ปญฺจมีฯ

[425, 453. สตฺตมี เอยฺย เอยฺยุํ, เอยฺยา สิ เอยฺยา ถ, เอยฺยามิ เอยฺยาม, เอถ เอรํ, เอโถ เอยฺยาวฺโห, เอยฺยํ เอยฺยามฺเหฯ

สตฺตมี อิจฺเจสา สญฺญา โหติ เอยฺย เอยฺยุํ, เอยฺยาสิ เอยฺยาถ, เอยฺยามิ เอยฺยาม, เอถ เอรํ, เอโถ, เอยฺยาวฺโห, เอยฺยํ เอยฺยามฺเห อิจฺเจเตสํ ทฺวาทสนฺนํ ปทานํฯ

สตฺตมี อิจฺจเนน กฺวตฺโถ? อนุมติปริกปฺปตฺเถสุ สตฺตมีฯ

[426, 459. ปโรกฺขา ออุ เอตฺถ, อํมฺห, ตฺถเร, ตฺโถ วฺโห, อิํ มฺเหฯ

ปโรกฺขา อิจฺเจสา สญฺญา โหติ อ อุ, เอตฺถ, อํ มฺห, ตฺถ เร ตฺโถ วฺโห, อิํ มฺเห อิจฺเจเตสํ ทฺวาทสนฺนํ ปทานํฯ

ปโรกฺขา อิจฺจเนน กฺวตฺโถ? อปจฺจกฺเข ปโรกฺขาตีเตฯ

[427, 455. หิยฺยตฺตนี อาอู, โอตฺถ, อํมฺหา, ตฺถตฺถุํ, เส วฺหํ, อิํ มฺหเสฯ

หิยฺยตฺตนี อิจฺเจสา สญฺญา โหติ อา อู, โอ ตฺถ, อํ มฺหา, ตฺถ ตฺถุํ, เส วฺหํ, อิํ มฺหเส อิจฺเจเตสํ ทฺวาทสนฺนํ ปทานํฯ

หิยฺยตฺตนี อิจฺจเนน กฺวตฺโถ? หิยฺโยปภุติ ปจฺจกฺเข หิยฺยตฺตนีฯ

[428, 468. อชฺชตนี อี อุํ, โอ ตฺถ, อิํ มฺหา, อา อู, เส วฺหํ, อํ มฺเหฯ

อชฺชตนี อิจฺเจสา สญฺญา โหติ อี อุํ, โอ ตฺถ, อิํมฺหา, อา อู, เสวฺหํ, อํ มฺเห อิจฺเจเตสํ ทฺวาทสนฺนํ ปทานํฯ

อชฺชตนี อิจฺจเนน กฺวตฺโถ? สมีเปชฺชตนีฯ

[429, 472. ภวิสฺสนฺตี สฺสติ สฺสนฺติ, สฺสสิ สฺสถ, สฺสามิ สฺสาม, สฺสเต สฺสนฺเต, สฺสเส สฺสวฺเห, สฺสํ สฺสามฺเหฯ

ภวิสฺสนฺตี อิจฺเจสา สญฺญา โหติ สฺสติ สฺสนฺติ, สฺสสิ สฺสถ, สฺสามิ สฺสาม, สฺสเต สฺสนฺเต, สฺสเส สฺสวฺเห, สฺสํ สฺสามฺเห อิจฺเจเตสํ ทฺวาทสนฺนํ ปทานํฯ

ภวิสฺสนฺตี อิจฺจเนน กฺวตฺโถ? อนาคเต ภวิสฺสนฺตีฯ

[430, 373. กาลาติปตฺติ สฺสา สฺสํสุ, สฺเส สฺสถ, สฺสํ สฺสามฺหา, สฺสถ สิสฺสุ, สฺสเส สฺสวฺเห, สฺสิํ สฺสามฺหเสฯ

กาลาติปตฺติ อิจฺเจสา สญฺญา โหติ สฺสา สฺสํสุ, สฺเส สฺสถ, สฺสํ สฺสามฺหา, สฺสถ สฺสิสุ, สฺสเส สฺสวฺเห, สฺสิํ สฺสามฺหเส อิจฺเจเตสํ ทฺวาทสนฺนํ ปทานํฯ

กาลาติปตฺติ อิจฺจเนน กฺวตฺโถ? กฺริยาติปนฺเน’ ตีเต กาลาติปตฺติฯ

[431, 458. หิยฺยตฺตนี สตฺตมี ปญฺจมี วตฺตมานา สพฺพธาตุกํฯ

หิยฺยตฺตนาทโย จตสฺโส วิภตฺติโย สพฺพธาตุก สญฺญา โหนฺติฯ

อคมา, คจฺเฉยฺย, คจฺฉตุ, คจฺฉติฯ

สพฺพธาตุก อิจฺจเนน กฺวตฺโถ? อิการาคโม อสพฺพธาตุกมฺหิฯ

อิติ อาขฺยาตกปฺเป ปฐโม กณฺโฑฯ

ทุติยกณฺฑ

[432, 362. ธาตุลิงฺเคหิ ปรา ปจฺจยาฯ

ธาตุลิงฺคอิจฺเจเตหิ ปรา ปจฺจยา โหนฺติฯ

กโรติ, คจฺฉติฯ โย โกจิ กโรติ, ตํ อญฺโญ ‘‘กโรหิ กโรหิ’’ อิจฺเจวํ พฺรวีติ, อถ วา กโรนฺตํ ปโยชยติ = กาเรติฯ สงฺโฆ ปพฺพตมิว อตฺตานมาจรติ = ปพฺพตายติฯ ตฬากํ สมุทฺทมิว อตฺตานมาจรติ = สมุทฺทายติ, สทฺโท จิจฺจิฏมิว อตฺตานมาจรติ = จิจฺจิฏายติ, วสิฏฺฐสฺส อปจฺจํ วาสิฏฺโฐฯ เอวมญฺเญปิ โยเชตพฺพาฯ

[433, 528. ติช คุป กิต มาเน หิ ข ฉ สา วาฯ

ติช คุป กิต มานุ อิจฺเจเตหิ ธาตูหิ ข ฉ ส อิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ วาฯ

ติติกฺขติ, ชิคุจฺฉติ, ติกิจฺฉติ, วีมํสติฯ

วาติ กิมตฺถํ? เตชติ, โคปติ, มาเนติฯ

[434, 534. ภุช ฆส หร สุ ปาทีหิ ตุมิจฺฉตฺเถสุฯ