4. สมาสกปฺป

สตฺตมกณฺฑ

[316, 331. นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถฯ

เตสํ นามานํ ปยุชฺชมานปทตฺถานํ โย ยุตฺตตฺโถ, โส สมาสสญฺโญ โหติฯ

กถินทุสฺสํ, อาคนฺตุกภตฺตํ, ชีวิตินฺทฺริยํ, สมณพฺราหฺมณา, สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานา, พฺราหฺมณ คหปติกาฯ

นามานมิติ กิมตฺถํ? เทวทตฺโต ปจติ, ยญฺญทตฺโต ปจติฯ

ยุตฺตตฺโถติ กิมตฺถํ? ภโต รญฺโญ ปุตฺโต เทวทตฺตสฺสฯ

สมาสอิจฺจเนน กฺวตฺโถ? กฺวจิ สมาสนฺตคตานมการนฺโตฯ

[317, 332. เตสํ วิภตฺติโย โลปา จฯ

เตสํ ยุตฺตตฺถานํ สมาสานํ วิภตฺติโย โลปา จ โหนฺติฯ

กถินทุสฺสํ , อาคนฺตุกภตฺตํฯ

เตสํคหเณน สมาสตทฺธิตาขฺยาตกิตกานํ วิภตฺติปจฺจยปทกฺขราคมา จ โลปา โหนฺติฯ วาสิฏฺโฐ, เวนเตยฺโยฯ

จคฺคหณ มวธารณตฺถํ, ปภงฺกโร, อมตทฺทโท, เมธงฺกโร, ทีปงฺกโรฯ

[318, 333. ปกติ จสฺส สรนฺตสฺสฯ

ลุตฺตาสุ วิภตฺตีสุ อสฺส สรนฺตสฺส ลิงฺคสฺส ปกติรูปานิ โหนฺติฯ

จกฺขุโสตํ, มุขนาสิกํ, ราชปุตฺโต, ราชปุริโสฯ

[319, 330. อุปสคฺคนิปาตปุพฺพโก อพฺยยีภาโวฯ

อุปสคฺคนิปาตปุพฺพโก สมาโส อพฺยยีภาวสญฺโญ โหติฯ

นครสฺส สมีเป ปวตฺตติ กถา อิติ อุปนครํ, ทรถานํ อภาโว นิทฺทรถํ, มกสานํ อภาโว นิมฺมกสํ, วุฑฺฒานํ ปฏิปาฏิ ยถาวุฑฺฒํ, เย เย วุฑฺฒา วา ยถาวุฑฺฒํ, ชีวสฺส ยตฺตโก ปริจฺเฉโท ยาวชีวํ, จิตฺตมธิกิจฺจ ปวตฺตนฺติ เต ธมฺมาติ อธิจิตฺตํ, ปพฺพตสฺส ติโร ติโรปพฺพตํ, โสตสฺส ปติ ปวตฺตติ นาวา อิติ ปติโสตํ, ปาสาทสฺส อนฺโต อนฺโตปาสาทํฯ

อพฺยยีภาวมิจฺจเนน กฺวตฺโถ? อํวิภตฺตีน มการนฺตา อพฺยยีภาวาฯ

[320, 335. โส นปุํสกลิงฺโคฯ

โส อพฺยยีภาวสมาโส นปุํสกลิงฺโคว ทฏฺฐพฺโพฯ

กุมารีสุ อธิกิจฺจ ปวตฺตติ กถา อิติ อธิกุมาริ, วธุยา สมีเป ปวตฺตติ กถา อิติ อุปวธุ, คงฺคาย สมีเป ปวตฺตติ กถา อิติ อุปคงฺคํ, มณิกาย สมีเป ปวตฺตติ กถา อิติ อุปมณิกํฯ

[321, 349. ทิคุสฺเสกตฺตํฯ

ทิคุสฺส สมาสสฺส เอกตฺตํ โหติ, นปุํสกลิงฺคตฺตญฺจฯ

ตโย โลกา ติโลกํ, ตโย ทณฺฑา ติทณฺฑํ, ตีณิ นยนานิ ตินยนํ, ตโย สิงฺคา ติสิงฺคํฯ จตสฺโส ทิสา จตุทฺทิสํ, ปญฺจ อินฺทฺริยานิ ปญฺจินฺทฺริยํฯ

[322, 359. ตถา ทฺวนฺเท ปาณิ ตูริย โยคฺคเสนงฺคขุทฺทชนฺตุก วิวิธวิรุทฺธ วิสภาคตฺถาทีนญฺจฯ

ตถา ทฺวนฺเท สมาเส ปาณิ ตูริย โยคฺค เสนงฺคขุทฺทชนฺตุก วิวิธวิรุทฺธ วิสภาคตฺถอิจฺเจวมาทีนํ เอกตฺตํ โหติ, นปุํสกลิงฺคตฺตญฺจฯ

ตํ ยถา? จกฺขุ จ โสตญฺจ จกฺขุโสตํ, มุขญฺจ นาสิกา จ มุขนาสิกํ, ฉวิ จ มํสญฺจ โลหิตญฺจ ฉวิมํสโลหิตํฯ เอวํ ปาณฺยงฺคตฺเถฯ

สงฺโข จ ปณโว จ สงฺขปณวํ, คีตญฺจ วาทิตญฺจ คีตวาทิตํ, ททฺทริ จ ฑิณฺฑิโม จ ททฺทริฑิณฺฑิมํฯ เอวํ ตูริยงฺคตฺเถฯ

ผาโล จ ปาจนญฺจ ผาลปาจนํ, ยุคญฺจ นงฺคลญฺจ ยุคนงฺคลํฯ เอวํ โยคฺคงฺคตฺเถฯ

อสิ จ จมฺมญฺจ อสิจมฺมํ, ธนุ จ กลาโป จ ธนุกลาปํ, หตฺถี จ อสฺโส จ หตฺถิอสฺสํ, รโถ จ ปตฺติโก จ รถปตฺติกํฯ เอวํ เสนงฺคตฺเถฯ

ฑํสา จ มกสา จ ฑํสมกสํ, กุนฺโถ จ กิปิลฺลิโก จ กุนฺถกิปิลฺลิกํ, กีโฏ จ สรีสโป จ กีฏสรีสปํฯ เอวํ ขุทฺทชนฺตุกตฺเถฯ

อหิ จ นกุโล จ อหินกุลํ, พิฬาโร จ มูสิโก จ พิฬารมูสิกํ, กาโก จ อุลูโก จ กาโกลูกํฯ เอวํ วิวิธวิรุทฺธตฺเถฯ

สีลญฺจ ปญฺญาณญฺจ สีลปญฺญาณํ, สมโถ จ วิปสฺสนา จ สมถวิปสฺสนํ, วิชฺชา จ จรณญฺจ วิชฺชาจรณํฯ เอวํ วิสภาคตฺเถฯ

อาทิคฺคหณํ กิมตฺถํ? ทาสี จ ทาโส จ ทาสิทาสํ, อิตฺถี จ ปุมา จ อิตฺถิปุมํ, ปตฺโต จ จีวรญฺจ ปตฺตจีวรํ, ฉตฺตญฺจ อุปาหนา จ ฉตฺตุปาหนํ, ติกญฺจ จตุกฺกญฺจ ติกจตุกฺกํ, เวโน จ รถกาโร จ เวนรถการํ, สากุณิโก จ มาควิโก จ สวกุณิกมาควิกํ, ทีโฆ จ มชฺฌิโม จ ทีฆมชฺฌิมํ อิจฺเจวมาทิฯ

[323, 360. วิภาสา รุกฺข ติณ ปสุข น ธญฺญ ชนปทาทีนญฺจฯ

รุกฺขติณ ปสุ ธน ธญฺญ ชนปทอิจฺเจวมาทีนํ วิภาสา เอกตฺตํ โหติ, นปุํสกลิงฺคตฺตญฺจ ทฺวนฺเท สมาเสฯ

อสฺสตฺโถ จ กปีตโน จ อสฺสตฺถกปีตนํ, อสฺสตฺถกปีตนา วาฯ อุสีรญฺจ พีรณญฺจ อุสีรพีรณํ, อุสีรพีรณา วาฯ อโช จ เอฬโก จ อเชฬกํ, อเชฬกา วาฯ หิรญฺญญฺจ สุวณฺณญฺจ หิรญฺญสุวณฺณํ, หิรญฺญสุวณฺณา วาฯ สาลิ จ ยโว จ สาลิยวํ, สาลิยวา วาฯ กาสี จ โกสลา จ กาสิโกสลํ, กาสิโกสลา วาฯ

อาทิคฺคหณํ กิมตฺถํ? สาวชฺชญฺจ อนวชฺชญฺจ สาวชฺชานวชฺชํ, สาวชฺชา นวชฺชา วาฯ หีนญฺจ ปณีตญฺจ หีนปณีตํฯ หีนปณีตา วาฯ กณฺโห จ สุกฺโก จ กณฺหสุกฺกํ, กณฺหสุกฺกา วาฯ

[324, 339. ทฺวิปเท ตุลฺยาธิกรเณ กมฺมธารโยฯ

ทฺเว ปทานิ ตุลฺยาธิกรณานิ ยทา สมสฺยนฺเต, ตทา โส สมาโส กมฺมธารยสญฺโญ โหติฯ

มหนฺโต จ โส ปุริโส จาติ มหาปุริโส, กณฺโห จ โส สปฺโป จาติ กณฺหสปฺโป, นีลญฺจ ตํ อุปฺปลญฺจาติ นีลุปฺปลํ, โลหิตญฺจ ตํ จนฺทนญฺจาติ โลหิตจนฺทนํ, พฺราหฺมณี จ สา ทาริกา จาติ พฺราหฺมณทาริกา, ขตฺติยา จ สา กญฺญา จาติ ขตฺติยกญฺญาฯ

กมฺมธารยอิจฺจเนน กฺวตฺโถ? กมฺมธารยสญฺเญ จฯ

[325, 348. สงฺขฺยาปุพฺโพ ทิคุฯ

สงฺขฺยาปุพฺโพ กมฺมธารยสมาโส ทิคุสญฺโญ โหติฯ

ตีณิ มลานิ ติมลํ, ตีณิ ผลานิ ติผลํ, ตโย โลกา ติโลกํ, ตโย ทณฺฑา ติทณฺฑํ, จตสฺโส ทิสา จตุทฺทิสํ, ปญฺจ อินฺทฺริยานิ ปญฺจินฺทฺริยํ, สตฺต โคทาวริโย สตฺตโคทาวรํฯ

ทิคุอิจฺจเนน กฺวตฺโถ? ทิคุสฺเส กตฺตํฯ

[326, 341. อุเภ ตปฺปุริสาฯ

อุเภ ทิคุกมฺมธารยสมาสา ตปฺปุริสสญฺญา โหนฺติฯ

น พฺราหฺมโณ อพฺราหฺมโณ, น วสโล อวสโล, น ภิกฺขุ อภิกฺขุ, น ปญฺจวสฺสํ อปญฺจวสฺสํ, น ปญฺจปูลี อปญฺจปูลี, น สตฺตโคทาวรํอสตฺตโคทาวรํ, น ทสควํ อทสควํ, น ปญฺจควํ อปญฺจควํฯ

ตปฺปุริสอิจฺจเนน กฺวตฺโถ? อตฺตํ นสฺส ตปฺปุริเสฯ

[327, 351. อมาทโย ปรปเทภิฯ

ตา อมาทโย นาเมหิ ปรปเทภิ ยทา สมสฺยนฺเต, ตทา โส สมาโส ตปฺปุริสสญฺโญ โหติฯ

ภูมิํ คโต ภูมิคโต, สพฺพรตฺติํ โสภโณ สพฺพรตฺติโสภโณฯ อปายํ คโต อปายคโต, อิสฺสเรน กตํ อิสฺสรกตํ, สลฺเลน วิทฺโธ สลฺลวิทฺโธ, กถินสฺส ทุสฺสํ กถินทุสฺสํ, อาคนฺตุกสฺส ภตฺตํ อาคนฺตุกภตฺตํ, เมถุนา อเปโต เมถุนาเปโต, โจรา ภยํ โจรภยํ, รญฺโญ ปุตฺโต ราชปุตฺโต, ธญฺญานํ ราสิ ธญฺญราสิ, รูเป สญฺญา รูปสญฺญา, สํสาเร ทุกฺขํ สํสารทุกฺขํฯ

[328, 352. อญฺญปทตฺเถสุ พหุพฺพีหิฯ

อญฺเญสํ ปทานํ อตฺเถสุ ทฺเว นามานิ พหูนิ นามานิ ยทา สมสฺยนฺเต, ตทา โส สมาโส พหุพฺพีหิ สญฺโญ โหติฯ

อาคตา สมณา อิมํ สงฺฆารามํ โสยํ อาคตสมโณ, สงฺฆาราโมฯ ชิตานิ อินฺทฺริยานิ อเนน สมเณน โสยํ ชิตินฺทฺริโย, สมโณฯ ทินฺโน สุงฺโก ยสฺส รญฺโญ โสยํ ทินฺนสุงฺโก, ราชาฯ นิคฺคตา ชนา อสฺมา คามา โสยํ นิคฺคตชโน, คาโมฯ ฉินฺโน หตฺโต ยสฺส ปุริสสฺส โสยํ ฉินฺนหตฺโถ, ปุริโสฯ สมฺปนฺนานิ สสฺสานิ ยสฺมิํ ชนปเท โสยํ สมฺปนฺนสสฺโส, ชนปโทฯ

นิคฺโรธสฺส ปริมณฺฑโล นิคฺโรธปริมณฺฑโล, นิคฺโรธปริมณฺฑโล อิว ปริมณฺฑโล โย ราชกุมาโร โสยํ นิคฺโรธปริมณฺฑโลฯ อถ วา นิคฺโรธปริมณฺฑโล อิว ปริมณฺฑโล ยสฺส ราชกุมารสฺส โสยํ นิคฺโรธปริมณฺฑโล, ราชกุมาโรฯ

จกฺขุโน ภูโต จกฺขุภูโต, จกฺขุภูโต อิว ภูโต โย ภควา โสยํ จกฺขุภูโต, ภควาฯ

สุวณฺณสฺส วณฺโณ สุวณฺณวณฺโณ, สุวณฺณวณฺโณ วิย วณฺโณ ยสฺส ภควโต โสยํ สุวณฺณวณฺโณ, ภควาฯ

พฺรหฺมุโน สโร พฺรหฺมสฺสโร, พฺรหฺมสฺสโร วิย สโร ยสฺส ภควโต โสยํ พฺรหฺมสฺสโร, ภควาฯ

สยํ ปติต ปณฺณ ปุปฺผผลวายุโตยาหาราติ ปณฺณญฺจ ปุปฺผญฺจ ผลญฺจ ปณฺณปุปฺผผลานิ, สยเมว ปติตานิ สยํปติตานิ, สยํปติตานิ จ ตานิ ปณฺณปุปฺผผลานิ เจติ สยํปติตปณฺณปุปฺผผลานิ วายุ จ โตยญฺจ วายุโตยานิ, สยํปติตปณฺณปุปฺผผลานิ จ วายุโตยานิ จ สยํปติตปณฺณปุปฺผผลวายุโตยานิฯ สยํปติตปณฺณปุปฺผผลวายุโตยานิ อาหารา เยสํ เต สยํปติตปณฺณปุปฺผผลวายุโตยาหารา, อิสโยฯ ยเมตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺฐา วุตฺตเมวฯ อยํ ปน ทฺวนฺทกมฺมธารยคพฺโภ ตุลฺยาธิกรณปหุพฺพีหิฯ

อถ วา – สยํปติตปณฺณปุปฺผผลวายุโตเยหิ อาหารา เยสํ เต สยํปติตปณฺณปุปฺผผลวายุโตยาหาราฯ อยํ ปน ภินฺนาธิกรณพหุพฺพีหิฯ

นานา ทุมปติต ปุปฺผวาสิต สานูติ นานาปการา ทุมา นานาทุมา, นานาทุเมหิ ปติตานิ นานาทุมปติ ตานิ, นานาทุมปติตานิ จ ตานิ ปุปฺผานิ เจติ นานาทุมปติตปุปฺผานิ, นานาทุมปติตปุปฺเผหิ วาสิตา นานาทุมปติตปุปฺผวาสิตา, นานาทุมปติตปุปฺผวาสิตา สานู ยสฺส ปพฺพตราชสฺส โสยํ นานาทุมปติตปุปฺผวาสิตสานุ, ปพฺพตราชาฯ อยํ ปน กมฺมธารยตปฺปุริสคพฺโภ ตุลฺยาธิกรณพหุพฺพีหิฯ

อถ วา – วาสิตา สานู วาสิตสานุ, สาเปกฺขตฺเต สติปิ คมกตฺตา สมาโสฯ นานาทุมปติตปุปฺเผหิ วาสิตสานู ยสฺส ปพฺพตราชสฺส โสยํ นานาทุมปติตปุปฺผวาสิตสานุ, ปพฺพตราชาฯ อยํ ปน ภินฺนาธิกรณพหุพฺพีหิฯ

พฺยาลมฺพมฺพุธรพินฺทุจุมฺพิตกูโฏติ อมฺพุํ ธาเรตีติ อมฺพุธโร, โก โส? ปชฺชุนฺโนฯ วิวิธา อาลมฺโพ พฺยาลมฺโพ, พฺยาลมฺโพ จ โส อมฺพุธโร จาติ พฺยาลมฺพมฺพุธโร, พฺยาลมฺพมฺพุธรสฺส พินฺทู พฺยาลมฺพมฺพุธรพินฺทู, พฺยาลมฺพมฺพุธรพินฺทูหิ จุมฺพิโต พฺยาลมฺพมฺพุธรพินฺทุจุมฺพิโต, พฺยาลมฺพมฺพุเรพินฺทุจุมฺพิโต กูโฏ ยสฺส ปพฺพตราชสฺส โสยํ พฺยาลมฺพมฺพุธรพินฺทุจุมฺพิตกูโฏฯ อยํ ปน กมฺมธารยตปฺปุริสคพฺโภ ตุลฺยาธิกรณพหุพฺพีหิฯ

อถ วา – จุมฺพิโต กูโฏ จุมฺพิตกูโฏ, สาเปกฺขตฺเต สติปิ คมกตฺตา สมาโสฯ พฺยาลมฺพมฺพุธรพินฺทูหิ จุมฺพิตกูโฏ ยสฺส ปพฺพตราชสฺส โสยํ พฺยาลมฺพมฺพุธรพินฺทุจุมฺพิตกูโฏฯ อยํ ปน ภินฺนาธิกรณพหุพฺพีหิฯ

อมิต พล ปรกฺกมชุตีติ น มิตา อมิตา, พลญฺจ ปรกฺกโม จ ชุติ จ พลปรกฺกมชุติโย, อมิตา พลปรกฺกมชุติโย ยสฺส โสยํ อมิตพลปรกฺกมชุติ, อยํ ปน กมฺมธารยทฺวนฺทคพฺโภ ตุลฺยาธิกรณพหุพฺพีหิฯ

ปีโณรกฺขํส พาหูติ อุโร จ อกฺขญฺจ อํโส จ พาหุ จ อุรกฺขํสพาหโว, ปีณา อุรกฺขํสพาหโว ยสฺส ภควโต โสยํ ปีโณรกฺขํสพาหุฯ อยํ ปน ทฺวนฺทวพฺโภ ตุลฺยาธิกรณพหุพฺพีหิฯ

ปีณ คณฺฑ วทน ถนูรุชฆนาติ คณฺโฑ จ วทนญฺจ ถโน จ อูรุ จ ชฆนญฺจ คณฺฑวทนถนูรุชฆนา, ปีณา คณฺฑวทนถนูรุชฆนา ยสฺสา สายํ ปีณคณฺฑวทนถนูรุชฆนาฯ อยมฺปิ ทฺวนฺทคพฺโภ ตุลฺยาธิกรณพหุพฺพีหิฯ

ววร สุราสุร ครุฑ มนุช ภุชค คนฺธพฺพ มกุฏ กูฏ จุมฺพิต เสลสงฺฆฏฺฏิต จรโณติ สุรา จ อสุรา จ ครุฑา จ มนุชา จ ภุชคา จ คนฺธพฺพา จ สุราสุรครุฑมนุชภุชคคนฺธพฺพา, ปวรา จ เต สุราสุรครุฑมนุชภุชค คนฺธพฺพา เจติ ปวรสุราสุรครุฑมนุชภุชคคนฺธพฺพา, ปวรสุราสุรครุฑมนุชภุชคคนฺธพฺพานํ มกุฏานิ ปวรสุราสุรครุฑมนุชภุชคคนฺธพฺพมกุฏานิ, ปวรสุราสุรครุฑมนุชภุชคคนฺธพฺพมกุฏานํ กูฏานิ ปวรสุราสุรครุฑมนุชภุชคคนฺธพฺพมกุฏกูฏานิ, ปวรสุราสุรครุฑมนุชภุชคคนฺธพฺพมกุฏกูเฏสุ จุมฺพิตา ปวรสุราสุรครุฑมนุชภุชคคนฺธพฺพมกุฏกูฏจุมฺพิตา, ปวรสุราสุรครุฑมนุชภุชคคนฺธพฺพมกุฏกูฏจุมฺพิตา จ เต เสลา จาติ ปวรสุราสุรครุฑมนุชภุชคคนฺธพฺพมกุฏกูฏจุมฺพิตเสลา, ปวรสุราสุร ครุฑมนุชภุชคคนฺธพฺพมกุฏกูฏจุมฺพิตเสเลหิ สงฺฆฏฺฏิตา ปวรสุราสุร ครุฑมนุชภุชคคนฺธพฺพมกุฏกูฏจุมฺพิตเสลสงฺฆฏฺฏิตา, ปวรสุราสุรครุฑมนุชภุชคคนฺธพฺพมกุฏกูฏจุมฺพิตเสลสงฺฆฏฺฏิตา จรณา ยสฺส ตถาคตสฺส โสยํ ปวรสุราสุรครุฑมนุชภุชคคนฺธพฺพมกุฏกูฏจุมฺพิตเสลสงฺฆฏฺฏิตจรโณ, ตถาคโต, อยํ ปน ทฺวนฺทกมฺมธารยตปฺปุริสคพฺโภ ตุลฺยาธิกรณพหุพฺพีหิฯ

อถ วา–สงฺฆฏฺฏิตา จรณา สงฺฆฏฺฏิตจรณา, สาเปกฺขตฺเต สติปิ คมกตฺตา สมาโสฯ ปวรสุราสุร ครุฑมนุชภุชค คนฺธพฺพมกุฏกูฏจุมฺพิตเสเลหิ สงฺฆฏฺฏิตจรณา ยสฺส ตถาคตสฺส โสยํ ปวรสุราสุรครุฑ มนุชภุชค คนฺธพฺพมกุฏกูฏจุมฺพิตเสลสงฺฆฏฺฏิต จรโณฯ อยํ ปน ภินฺนาธิกรณพหุพฺพีหิฯ

จตุทฺทิโสติ จตสฺโส ทิสา ยสฺส โสยํ จตุทฺทิโส, ภควาฯ

ปญฺจจกฺขูติ ปญฺจ จกฺขูนิ ยสฺส ตถาคตสฺส โสยํ ปญฺจจกฺขุ, ตถาคโตฯ

ทสพโลติ ทส พลานิ ยสฺส โสยํ ทสพโล, ภควาฯ

อนนฺตญาโณติ นสฺส อนฺโต อนนฺตํ, อนนฺตํ ญาณํ ยสฺส ตถาคตสฺส โสยํ อนนฺตญาโณ, ตถาคโตฯ

อมิต ฆน สรีโรติ น มิตํ อมิตํ, ฆนํ เอว สรีรํ ฆนสรีรํ, อมิตํ ฆนสรีรํ ยสฺส ตถาคตสฺส โสยํ อมิตฆนสรีโร, ตถาคโตฯ

อมิต พล ปรกฺกม ปตฺโตติ น มิตา อมิตา, พลญฺจ ปรกฺกโม จ พลปรกฺกมา, อมิตา เอว พลปรกฺกมา อมิตพลปรกฺกมา , อมิตพลปรกฺกมา ปตฺตา เยน โสยํ อมิตพลปรกฺกมปตฺโต, ภควาฯ อยํ ปน กมฺมธารยทฺวนฺทคพฺโภ ตุลฺยาธิกรณพหุพฺพีหิฯ

มตฺต ภมร คณ จุมฺพิต วิกสิตปุปฺผวลฺลินาครุกฺโข ปโสภิต กนฺทโรติ มตฺตา เอว ภมรา มตฺตภมรา, มตฺตภมรานํ คณา มตฺตภมรคณา, มตฺตภมรคเณหิ จุมฺพิตานิ มตฺตภมรณจุมฺพิตานิ, วิกสิตานิ เอว ปุปฺผานิ วิกสิตปุปฺผานิ, มตฺตภมรคณจุมฺพิตานิ วิกสิตปุปฺผานิ เยสํ เตหิ มตฺตภมรคณจุมฺพิตวิกสิตปุปฺผา, วลฺลิ จ นาครุกฺโข จ มลฺลินาครุกฺขา, มตฺตภมรคณจุมฺพิตวิกสิตปุปฺผา จ เต วลฺลินาครุกฺขา เจติ มตฺตภมรคณจุมฺพิตวิกสิตปุปฺผวลฺลินาครุกฺขา, มตฺตภมรคณจุมฺพิตวิกสิตปุปฺผวลฺลินาครุกฺเขหิ อุปโสภิตานิ มตฺตภมรคณจุมฺพิตวิกสิตปุปฺผวลฺลินาครุกฺโข ปโสภิตานิ, มตฺตภมรคณจุมฺพิตวิกสิตปุปฺผวลฺลินาครุกฺโข ปโสภิตานิ กนฺทรานิ ยสฺส ปพฺพตราชสฺส โสยํ มตฺตภมรคณจุมฺพิตวิกสิตปุปฺผ วลฺลินาครุกฺโข ปโส ภิตกนฺทโร, ปพฺพตราชาฯ อยํ ปน ทฺวนฺทกมฺมธารยตปฺปุริสคพฺโภ ตุลฺยาธิกรณพหุพฺพีหิฯ

อถ วา–อุปโสภิตานิ กนฺทรานิ อุปโสภิตกนฺทรานิ, สาเปกฺขตฺเต สติปิ คมกตฺตา สมาโสฯ มตฺตภมรคณจุมฺพิตวิกสิตปุปฺผวลฺลินาครุกฺเขหิ อุปโสภิตกนฺทรานิ ยสฺส ปพฺพตราชสฺส โสยํ มตฺตภมรคณจุมฺพิตวิกสิตปุปฺผวลฺลินาครุกฺโข ปโสภิตกนฺทโร, ปพฺพตราชาฯ อยํ ปน ภินฺนาธิกรณพหุพฺพีหิฯ

นานา รุกฺข ติณ ปติต ปุปฺโผปโสภิต กนฺทโรติ รุกฺโข จ ติณญฺจ รุกฺขติณานิ, นานา ปการานิ เอว รุกฺขติณานิ นานารุกฺขติณานิ, นานารุกฺขติเณหิ ปติตานิ นานารุกฺขติณปติตานิ, นานารุกฺขติณปติตานิ จ ตานิ ปุปฺผานิ เจติ นานารุกฺขติณปติตปุปฺผานิ, นานารุกฺขติณปติตปุปฺเผหิ อุปโสภิตานิ นานารุกฺขติณปติต ปุปฺโผปโสภิตานิ, นานารุกฺขติณปติตปุปฺโผปโสภิตานิ กนฺทรานิ ยสฺส ปพฺพตราชสฺส โสยํ นานารุกฺขติณปติตปุปฺโผปโสภิตกนฺทโร, ปพฺพตราชาฯ อยํ ปน ทฺวนฺทกมฺมธารยตปฺปุริสคพฺโภ ตุลฺยาธิกรณพหุพฺพีหิฯ

อถ วา–อุปโสภิตานิ เอว กนฺทรานิ อุปโสภิตกนฺทรานิ, (สาเปกฺขตฺเต สติปิ คมกตฺตา สมาโสฯ) นานารุกฺขติณปติตปุปฺเผหิ อุปโสภิตกนฺทรานิ ยสฺส ปพฺพตราชสฺส โสยํ นานารุกฺขติณปติตปุปฺโผปโสภิตกนฺทโร, ปพฺพตราชาฯ อยํ ปน ภินฺนาธิกรณพหุพฺพีหิฯ

นานา มุสล ผาล ปพฺพต ตรุ กลิงฺคร สร ธนุคทาสิ โตมรหตฺถาติ มุสโล จ ผาโล จ ปพฺพโต จ ตรุ จ กลิงฺคโร จ สโร จ ธนุ จ คทา จอสิ จ โตมโร, จ มุสลผาลปพฺพตตรุกลิงฺครสรธนุคทาสิโตมรา, นานา ปการา เอว มุสลผาลปพฺพตตรุกลิงฺครสรธนุคทาสิโตมรา นานามุสลผาลปพฺพตตรุกลิงฺครสรธนุคทาสิโตมรา, นานามุสลผาลปพฺพตตรุกลิงฺครสรธนุคทาสิโตมรา หตฺเถสุ เยสํ เต นานามุสลผาลปพฺพตตรุกลิงฺคร สรธนุคทาสิโตมรหตฺถาฯ อยํ ปน ทฺวนฺทกมฺมธารยคพฺโภ ภินฺนาธิกรณพหุพฺพีหิฯ

พหุพฺพีหิ อิจฺจเนน กฺวตฺโถ? พหุพฺพีหิมฺหิ จฯ

[329, 357. นามานํ สมุจฺจโย ทฺวนฺโทฯ

นามานํ เอกวิภตฺติกานํ โย สมุจฺจโย, โส ทฺวนฺทสญฺโญ โหติฯ

จนฺทิมา จ สูริโย จ จนฺทิมสูริยา, สมโณ จ พฺราหฺมโณ จ สมณพฺราหฺมณา, สาริปุตฺโต จ โมคฺคลฺลาโน จ สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานา, พฺราหฺมโณ จ คหปติโก จ พฺราหฺมณคหปติกา, ยโม จ วรุโณ จ ยมวรุณา, กุเวโร จ วาสโว จ กุเวรวาสวาฯ

ทฺวนฺทอิจฺจเนน กฺวตฺโถ? ทฺวนฺทฏฺฐา วาฯ

[330, 340. มหตํ มหา ตุลฺยาธิกรเณ ปเทฯ

เตสํ มหนฺตสทฺทานํ มหาอาเทโส โหติ ตุลฺยาธิกรเณ ปเทฯ

มหนฺโต จ โส ปุริโส จาติ มหาปุริโส, มหนฺตี จ สา เทวี จาติ มหาเทวี, มหนฺตญฺจ ตํ พลญฺจาติ มหาพลํ, มหนฺโต จ โส นาโค จาติ มหานาโค, มหนฺโต จ โส ยโส จาติ มหายโส, มหนฺตญฺจ ตํ ปทุมวนญฺจาติ มหาปทุมวนํ, มหนฺตี จ สา นที จาติ มหานที, มหนฺโต จ โส มณิ จาติ มหามณิ, มหนฺโต จ โส คหปติโก จาติ มหาคหปติโก, มหนฺตญฺจ ตํ ธนญฺจาติ มหาธนํ, มหนฺโต จ โส ปุญฺโญ จาติ มหาปุญฺโญฯ

พหุวจนคฺคหเณน กฺวจิ มหนฺต สทฺทสฺส มหาเทโส โหติฯ มหนฺตญฺจ ตํ ผลญฺจาติ มหปฺผลํ, มหพฺพลํ, เอวํ มหทฺธนํ, มหพฺภยํฯ

[331, 353. อิตฺถิยํ ภาสิตปุมิตฺถี ปุมาว เจฯ

อิตฺถิยํ ตุลฺยาธิกรเณ ปเท เจ ภาสิตปุมิตฺถี ปุมาว ทฏฺฐพฺพาฯ

ทีฆา ชงฺฆา ยสฺส โสยํ ทีฆชงฺโฆ, กลฺยาณภริโย, ปหูตปญฺโญฯ

ภาสิตปุเปติ กิมตฺถํ? พฺราหฺมณพนฺธุ จ สา ภริยา จาติพฺราหฺมณพนฺธุภริยาฯ

[332, 343. กมฺมธารยสญฺเญ จฯ

กมฺมธารยสญฺเญ จ สมาเส อิตฺถิยํ ตุลฺยาธิกรเณ ปเท ปุพฺเพ ภาสิตปุมิตฺถี เจ, ปุมาว ทฏฺฐพฺพาฯ พฺราหฺมณทาริกา, ขตฺติยกญฺญา, ขตฺติยกุมาริกาฯ

ภาสิตปุเมติ กิมตฺถํ? ขตฺติยพนฺธุทาริกา, พฺราหฺมณพนฺธุทาริกาฯ

[333, 344. อตฺตํ นสฺส ตปฺปุริเสฯ

นสฺส ปทสฺส ตปฺปุริเส อุตฺตรปเท อตฺตํ โหติฯ

นพฺราหฺมโณ อพฺราหฺมโณ, อวสโล, อภิกฺขุ, อปญฺจวสฺสํ, อปญฺจควํฯ

[334, 345. สเร อนฯ

นสฺส ปทสฺส ตปฺปุริเส อน อาเทโส โหติ สเร ปเรฯ

น อสฺโส อนสฺโส, อนิสฺสโร, อนริโยฯ

[335, 346. กท กุสฺสฯ

กุอิจฺเจตสฺส กท โหติ สเร ปเรฯ

กุจฺฉิตํ อนฺนํ กทนฺนํ, กุจฺฉิตํ อสนํ กทสฺสนํฯ

สเรติ กิมตฺถํ? กุจฺฉิตา ทารา เยสํ (อปุญฺญการานํ) เต โหนฺตีติ กุทารา, กุชนาฯ เอวํ กุปุตฺตา, กุเคหา, กุวตฺถา, กุทาสาฯ

[336, 347. กา’ปฺปตฺเถสุ จฯ

กุอิจฺเจตสฺส กา โหติ อปฺปตฺเถสุ จฯ

กาลวณํ, กาปุปฺผํฯ

พหุวจนคฺคหณํ กิมตฺถํ? กุอิจฺเจตสฺส อนปฺปตตฺเถสุปิ กฺวจิ กา โหติ, กาปุริสาฯ

[337, 350. กฺวจิ สมาสนฺตคตานมการนฺโตฯ

สมาสนฺตคตานํ นามานมนฺโต สโร กฺวจิ อกาโร โหติฯ

เทวานํ ราชา เทวราโช, เทวราชา, เทวานํ สขา เทวสโข, เทวสขา, ปญฺจ อหานิ ปญฺจาหํ, สตฺตาหํ, ปญฺจควํ, ฉตฺตุปาหนํ, อุปสรทํ, วิสาลกฺโข, วิมุโขฯ

การคฺคหณํ กิมตฺถํ? อาการนฺต อิการนฺตา จ โหนฺติ, ปจฺจกฺขา ธมฺมา ยสฺส โสยนฺติ ปจฺจกฺขธมฺมา, สุรภิโน คนฺโธ สุรภิคนฺธิ, สุนฺทโร คนฺโธ สุคนฺธิ, ปูติโน คนฺโธ ปูติคนฺธิ, กุจฺฉิโต คนฺโธ กุคนฺธิ, ทุฏฺฐุ คนฺโธ ยสฺส โสยนฺติ ทุคนฺธิ, ปูติ เอว คนฺโธ ปูติคนฺธิฯ

นทีอนฺตา จ กตฺตุอนฺตา จ กปจฺจโย โหติ สมาสนฺเตฯ

พหู นทิโย ยสฺมิํ โสยํ พหุนทิโก, ชนปโทฯ พหโว กตฺตาโร ยสฺส โสยํ พหุกตฺตุโก, ปุริโสฯ

[338, 356. นทิมฺหา จฯ

นทิมฺหา จ กปจฺจโย โหติ สมาสนฺเตฯ

พหู นทิโย ยสฺมิํ โสยนฺติ พหุนทิโกฯ พหู กนฺติโย ยสฺส โสยนฺติ พหุกนฺติโกฯ พหุนาริโกฯ

[339, 358. ชายาย ตุทํ ชานิ ปติมฺหิฯ

ชายาอิจฺเจตาย ตุทํ ชานิอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ ปติมฺหิ ปเรฯ

ตุทํปตี, ชานิปตีฯ

[340, 355. ธนุมฺหา จฯ

ธนุมฺหา จ อาปจฺจโย โหติ สมาสนฺเตฯ

คาณฺฑีโว ธนุ ยสฺส โสยํ คาณฺฑีวธนฺวาฯ

[341, 336. อํ วิภตฺตีนมการนฺตา อพฺยยีภาวาฯ

ตสฺมา อการนฺตา อพฺยยีภาวสมาสา ปราสํ วิภตฺตีนํ กฺวจิ อํ โหติฯ

อธิจิตฺตํ, ยถาวุฑฺฒํ, อุปกุมฺภํ, ยาวชีวํ, ติโรปพฺพตํ, ติโรปาการํ, ติโรกุฏฺฏํ, อนฺโตปาสาทํฯ

กฺวจีติ กิมตฺถํ? อธิจิตฺตสฺส ภิกฺขุโนฯ

[342, 337. สโร รสฺโส นปุํสเกฯ

นปุํสเก วตฺตมานสฺส อพฺยยีภาวสมาสสฺส ลิงฺคสฺส สโร รสฺโส โหติฯ

กุมารีสุ อธิกิจฺจ ปวตฺตติ กถา อิติ อธิกุมาริฯ อุปวธุ, อุปคงฺคํ, อุปมณิกํฯ

[343, 338. อญฺญสฺมา โลโป จฯ

อญฺญสฺมา อพฺยยีภาวสมาสา อนการนฺตา ปราสํ วิภตฺตีนํ โลโป จ โหติฯ

อธิตฺถิ, อธิกุมาริ, อุปวธุฯ

อิติ นามกปฺเป สมาสกปฺโป สตฺตโม กณฺโฑฯ

สมาสกปฺโป นิฏฺฐิโตฯ

5. ตทฺธิตกปฺป

อฏฺฐมกณฺฑ

[344, 361. วาณ’ปจฺเจ ฯ

ณปจฺจโย โหติ วา ‘‘ตสฺสาปจฺจ’’ มิจฺเจตสฺมิํ อตฺเถฯ

วสิฏฺฐสฺส อปจฺจํ วาสิฏฺโฐ, วสิฏฺฐสฺส อปจฺจํ วา, วสิฏฺฐสฺส อปจฺจํ วาสิฏฺฐี, วสิฏฺฐสฺส อปจฺจํ วาสิฏฺฐํฯ เอวํ ภารทฺวาโช, ภารทฺวาชี, ภารทฺวาชํฯ โคตโม, โคตมี, โคตมํฯ วาสุเทโว, วาสุเทวี, วาสุเทวํฯ พาลเทโว, พาลเทวี, พาลเทวํฯ เวสามิตฺโต, เวสามิตฺตี เวสามิตฺตํฯ

[345, 366. ณายน ณาน วจฺฉาทิโตฯ

ตสฺมา วจฺฉาทิโต โคตฺตคณโต ณายนณานปจฺจยา โหนฺติ วา ‘‘ตสฺสาปจฺจ’’มิจฺเจตสฺมิํ อตฺเถฯ

วจฺฉสฺส อปจฺจํวจฺฉายโน, วจฺฉาโน, วจฺฉสฺส อปจฺจํ วา, วจฺฉสฺส อปจฺจํ วจฺฉายนี, วจฺฉานี, วจฺฉสฺส อปจฺจํ วจฺฉายนํ, วจฺฉานํฯ