เมนู

สทฺโธ ทาตงฺคุเปโต ปรมสิริธโร ทิฏฺฐธมฺเม วิรตฺโต,

ลชฺชี กลฺยาณมิตฺโต อภิรตกุสโล ปญฺจสีลาทิรกฺโขฯ

อปฺปิจฺโฉ อปฺปโกโธ อติวุชุหทโย อิทฺธิมา อปฺปเมยฺโย,

ปาสํโส เปมวาโจ สุชนคุณวิทู มามโก โส ภเวยฺยํฯ

[29]

อิตฺถํ อสงฺขเย นาถ, คุเณ ลกฺขณทีปิเต;

คาถาสุ สูจกาสฺเวก, คาถมฺปิ สรเต พุโธฯ

[30]

จตุราปายมุตฺโต โส, สาธกตฺถทฺวยสฺส จ;

หตูปทฺทวชาโล จ, ลาภี หิตสุขสฺส จฯ

[31]

อธิโป นรเทวานํ, จตุทีปิสฺสโรปิ วา;

ภเวยฺย อนฺติเม เทเห, ตมญฺญํ เสตฉตฺตกํฯ

[32]

ภาวนายานมารุยฺห, สมเมสฺสติ สุพฺพโต;

อิมสฺมิํ อตฺตภาเวปิ, อโรโค ทีฆชีวิโกฯ

[33]

ปูชิโต สพฺพโลเกหิ, ภาวนาภิรตีมโน;

ชนปฺปิโย มนาโป จ, กา กถาขิลธารเณฯ

นมกฺการปาฬิ นิฏฺฐิตาฯ

นมกฺการฏีกา

ฯ นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสฯ

[1]

สุคตนฺตฺยาทิวณฺเณหิ , ปสตฺถญฺจ สุขทฺททํ;

วนฺทนฺตานํ ชินํ นตฺวา, ธมฺมํ สุทฺธํ คณุตฺตมํฯ

[2]

นมกฺการํ หิตตฺถีหิ, โปราณาจริเยหิ จ;

ลิขิตฺวา ฐปิตํ ปุญฺญ, พุทฺธิยา เตน วนฺทินํฯ

[3]

ตสฺสตฺถวณฺณนํ กสฺสํ, คมฺภีรตฺถสุโพธนํ;

โมวิปุนาเมน สนฺเตน, สีลุเปเตน ยาจิโตฯ

[4]

วณฺณนฺโตปิ จ ตสฺสตฺถํ, ตํ ตํ อฏฺฐกถาทิสุ;

วุตฺตญาเยน กสฺสามิ, สทฺธา สุณาถ สาธโวฯ

[5]

นมนํ นมตีตี วา, นมตี เตน วา นโม;

ตสฺส กาโรนฺติ ตาหีติ, นมกฺกาโรติ วุจฺจติฯ

[6]

ตญฺจ พุทฺธโฆสาจริ, เยน ปุพฺพสุตํ กตํ;

พุทฺธโฆสุปฺปตฺติยญฺจ, ตํ ตํ ปน กถาทิสุฯ

[7]

น ทิฏฺฐํ กตการณํ, ตสฺมา หิตตฺถิเกหิ จ;

โปราณาจริเยหี จ, ฐปิตนฺติ มยา วุตฺตํ;

ตํ การณํ วิญฺญูหี จ, วิจาเรตฺวา วิชานิตนฺติฯ

[1]

สุคตํ สุคตํ เสฏฺฐํ, กุสลํกุสลํ ชหํ;

อมตํ อมตํ สนฺตํ, อสมํ อสมํ ททํฯ

สรณํ สรณํ โลกํ, อรณํ อรณํ กรํ;

อภยํ อภยํ ฐานํ, นายกํ นายกํ นเมฯ

[1] [ก] อิทานิ ปฐมํ ตาว สุคตนฺตฺยาทีหิ อฏฺฐารสหิ คุเณหิ โถเมตฺวา พุทฺธสฺส วนฺทิตุกาเมน สุคตนฺติอาทิ คาถาทฺวยํ อารทฺธํฯ อยํ ปน สพฺพปาทาทิยมกปถฺยา วตฺตคาถาติ ทฏฺฐพฺพํฯ ตํ ปน ยมกํ สุโพธาลงฺกาเร กิลิฏฺฐโทสนฺติ วุตฺตํฯ

วุตฺตญฺหิ ตตฺถ –

‘‘ยํ กิลิฏฺฐปทํ มนฺทา, ภิเธยฺยํ ยมกาทิกํ;

กิลิฏฺฐปทโทเสว, ตมฺปิ อนฺโต กรียตี’’ติฯ

อยํ ปเนตฺถ ปตีตสทฺทรจิตตฺตาเยว ปสาทคุณ สงฺขาเตน สทฺทาลงฺกาเรน สํยุตฺตา โหติฯ ตสฺมา ตํ ยมกํ สุวุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ เอวํ ปราสุ ยมกคาถาสุฯ เตน วุตฺตํ ปุนา ลงฺกาเร

‘‘ปตีตสทฺทรจิตํ, สิลิฏฺฐปทสนฺธิกํ;

ปสาทคุณสํยุตฺตํ, ยมกํ มตเมทิส’’นฺติฯ

ตตฺถ สุคตนฺติ โสภนคมนตฺตา สุนฺทรํ ฐานํ คตตฺตา สมฺมา คตตฺตา จ สุคโต, โส หิ โสภนํ อริยมคฺเคน คจฺฉตีติ สุคโตติ วุจฺจติ, สุปุพฺโพ คมุธาตุ ตฯ สุสทฺโท โสภนตฺโถฯ อริยมคฺคคมเนน ปริสุทฺธํ อนวชฺชํ เขมํ ทิสํ อสชฺชมาโน คโตติ อตฺโถฯ ตญฺจ คมนํ ทุวิธํ โหติ กายคมนํ, ญาณคมนญฺจาติฯ ตตฺถ ภควโต เวเนยฺยชนุปสงฺกมนํ เอกนฺเตน เตสํ หิตสุขสฺส นิปฺผาท นโต โสภนํ กาเยน คมนํ กายคมนํ นามฯ สยมฺภู ญาเณน ปน สกลมฺปิ โลกํ ปริญฺญาภิสมยวเสน ปริชานนโต ญาเณน คมนํ ญาณคมนํ นามฯ อิธ ปน ญาณคมนํ อธิปฺเปตํฯ องฺคุตฺตรฏีกายํ ปน ‘‘โสภนํ คตํ คมนํ เอตสฺสาติ สุคโต’’ติ วุตฺตํฯ

สุนฺทรํ ฐานํ คจฺฉตีติ สุคโตติ จ วุจฺจติ, อารมฺมณกรณวเสน อมตํ นิพฺพานํ คโตติ อตฺโถฯ สมฺมา อวิปรีตํ เจส คจฺฉตีติ สุคโตติ วุจฺจติฯ สุสทฺโท สมฺมาสทฺทตฺโถฯ เตน เตน มคฺเคน เย กิเลสา ปหีนา, เต กิเลเส น ปุเนติ น ปจฺเจติ น ปจฺจาคจฺฉตีติ อตฺโถฯ อถ วา สมฺมา อาคจฺฉตีติ สุคโตติ จ วุจฺจติ, ทีปงฺกรปาทมูลโต ปภุติ ยาว โพธิมณฺฑา ตาว สมติํสปารมิปูริกาย สมฺมาปฏิปตฺติยา สพฺพโลกสฺส หิตสุขเมว กโรนฺโต สสฺสตํ อุจฺเฉทํ กามสุขํ อตฺตกิลมถญฺจาติ อิเม จนฺเต อนุปคจฺฉนฺโต อาคโตติ อตฺโถฯ ตํ สุคตํ พุทฺธํ นเม นมามีติ สมฺพนฺโธฯ

ปุน สุคตนฺติ สมฺมา คทตฺตา สุคโตฯ โส หิ สมฺมา คทติ ภาสตีติ สุคโตติ วุจฺจติฯ สุปุพฺพคทธาตุ ภาสายํ วิยตฺติยํ วาจายํ วา, ต, ทสฺส โตฯ ฉสุ วาจาสุ ยุตฺตฏฺฐาเน ยุตฺตเมว ทฺวิวาจํ ภาสตีติ อตฺโถฯ วุตฺตญฺหิ มชฺฌิมปณฺณาสปาฬิยํ อภยราชกุมารสุตฺเต

[1

. ‘‘ราชกุมาร ยํ ตถาคโต ตํ วาจํ ชานาติ อภูตํ อตจฺฉํ อนตฺถสํหิตํ, สา จ ปเรสํ อปฺปิยา อมนาปา, น ตํ ตถาคโต วาจํ ภาสติฯ 2. ยมฺปิ ตถาคโต วาจํ ชานาติ ภูตํ ตจฺฉํ อนตฺถสํหิตํ, สา จ ปเรสํ อปฺปิยา อมนาปาฯ ตมฺปิ ตถาคโต วาจํ น ภาสติฯ 3. ยญฺจ โข ตถาคโต วาจํ ชานาติ ภูตํ ตจฺฉํ อตฺถสํหิตํ, สา จ ปเรสํ อปฺปิยา อมนาปา, ตตฺรกาลญฺญู ตถาคโต โหติ ตสฺสา วาจาย เวยฺยากรณายฯ 4. ยํ ตถาคโต วาจํ ชานาติ อภูตํ อตจฺฉํ อนตฺถสํหิตํ, สา จ ปเรสํ ปิยา มนาปา, น ตํ ตถาคโต วาจํ ภาสติฯ 5. ยมฺปิ ตถาคโต ชานาติ ภูตํ ตจฺฉํ อนตฺถสํหิตํ, สา จ ปเรสํ ปิยา มนาปา, ตมฺปิ ตถาคโต วาจํ น ภาสติฯ

6. ยญฺจ โข ตถาคโต วาจํ ชานาติ ภูตํ ตจฺฉํ อตฺถสํหิตํ, สา จ ปเรสํ ปิยา มนาปา ฯ ตตฺร กาลญฺญู ตถาคโต โหติ ตสฺสา วาจาย เวยฺยากรณายา’’ติฯ

เอตฺถ ปาฬิยํ ปเนสา สุขคฺคหณตฺถํ สงฺเขเปน เวทิตพฺพาฯ กถํ เหสา อภูตา อนตฺถสํหิตา อปฺปิยา วาจา จ, ภูตา อนตฺถสํหิตา อปฺปิยา วาจา จ, ภูตา อตฺถ สํหิตา อปฺปิยา วาจา จ, อภูตา อนตฺถสํหิตา ปิยา วาจา จ, ภูตา อนตฺถสํหิตา ปิยา วาจา จ, ภูตา อตฺถสํหิตา ปิยา วาจา จาติ ฉพฺพิธา โหตีติฯ ตตฺถ อโจรํเยว โจโร อยนฺติอาทิวเสน วตฺตพฺพวาจา ปฐมวาจา นามฯ โจรํเยว โจโร อยนฺติอาทิวเสน วตฺตพฺพวาจา ทุติยวาจา นามฯ อกตปุญฺญตาย ทุคฺคโต ทุพฺพณฺโณ อปฺเปสกฺโข, อิธ ปน ฐตฺวาปิ ปุน ปุญฺญํ น กโรติ, ทุติยจิตฺตวาเร กถํ จตูหิ อปาเยหิ มุจฺจิสฺสตีติ เอวํ มหาชนสฺส อตฺถปุเรกฺขาเรน ธมฺมปุเรกฺขาเรน อนุสาสนีปุเรกฺขาเรน วตฺตพฺพวาจา ตติยวาจา นามฯ เอโก ธุตฺโต อาห-มยฺหํ โภ มาตุ มยิ กุจฺฉิคเต กปิฏฺฐผลโทหโฬ อโหสิฯ สา อญฺญํ กปิฏฺฐหารกํ อลภมานา มํเยว เปเสสิฯ อหํ คนฺตฺวา รุกฺขํ อภิรุหิตุํ อสกฺโกนฺโต อตฺตนาว อตฺตานํ ปาเท คเหตฺวา มุคฺครํ วิย รุกฺขสฺส อุปริ ขิปิํฯ อถ สาขโต สาขํ วิจรนฺโต ผลานิ คเหตฺวา โอตริตุํ อสกฺโกนฺโต ฆรํ คนฺตฺวา นิสฺเสณิํ อาหริตฺวา โอรุยฺห มาตุ สนฺติเก คนฺตฺวา ผลานิ มาตุยา อทาสิํฯ ตานิ ปน มหนฺตานิ โหนฺติ จาฏิปฺป มาณานิฯ ตโต เม มาตรา เอกาสเน นิสินฺนาย สมสฏฺฐิผลานิ ขาทิตานีติฯ เอวมาทิวเสน วตฺตพฺพวาจา จตุตฺถวาจา นามฯ อามิสเหตุ จาฏุกมฺยตาทิวเสน นานปฺปการกํ ปเรสํ โถมนา วาจา เจว ราชกถํ โจรกถนฺติอาทินยปฺปวตฺตา ติรจฺฉานกถา จ ปญฺจมวาจา นามฯ อริยสจฺจสนฺนิสฺสิตา ธมฺมกถา ฉฏฺฐมวาจา นามฯ

ตํ ปน วสฺสสตมฺปิ สุณนฺตา ปณฺฑิตา เนว ติตฺติํ คจฺฉนฺติ ฯ ตาสุ ปน ภควา ตติยฉฏฺฐมา ทฺวิวาจาเอว ภาสติฯ ตสฺมา สปฺปุริเสหิ สาเยว ทฺวิวาจา วตฺตพฺพาติฯ อยํ ตทฏฺฐกถายํ อาคโต สงฺเขปนโยฯ วิสุทฺธิมคฺค มหาฏีกายํ ปน สารตฺถทีปนีฏีกายญฺจ ตทญฺญากาเรน วณฺณิโตฯ ตาสุ ปน ตํ โอโลเกตฺวา คเหตพฺพนฺติฯ อยํ ปเนตฺถ สงฺคหคาถา –

‘‘โย ภูตมตฺถสํหีตํ, ปเรสมปฺปิยา วาจํ;

ภูตมตฺถสหีตญฺจ, ปเรสํ ปิยวาจนฺติ;

ทฺวิวาจํ ยุตฺตฏฺฐาเนว, วทตีติ สุคโตติ;

วุจฺจตี จ ทการสฺส, กตฺวา ตการวิญฺญุนา’’ติฯ

เสฏฺฐนฺติ คุณมหนฺตตฺตา ปสตฺถตรํฯ โส หิ ปสตฺถานํ วิเสเสน ปสตฺโถติ เสฏฺโฐติ วุจฺจติฯ ปสตฺถปทํ, วิเสสตทฺธิเต อิฏฺฐปจฺจโยฯ ปสตฺถสทฺทสฺส โส, ปสตฺถานํ ปจฺเจกพุทฺธาริยสาวกาทีนํ สีลสมาธิปญฺญาทิ คุเณหิ วิเสเสน ปสตฺโถติ อตฺโถฯ อถ วา สุนฺทเร สติปฏฺฐานาทิเภเท ธมฺเม เอสติ คเวสติ เอสิํ คเวสินฺติ วา เสฏฺโฐ, พุทฺโธฯ สุปุพฺโพเอส คเวสเน ตฯ ตสฺส รฏฺโฐฯ สุสทฺโท สุนฺทรตฺโถฯ สนฺเตหิ สปฺปุริเสหิ เอสิตพฺโพ คเวสิตพฺโพติ วา เสฏฺโฐฯ สนฺตสทฺทูปปโท อิส คเวสเน ต, สนฺตสทฺทสฺส โส, อิการสฺเส, ตสฺส ฏฺโฐฯ สนฺเตหิ สปฺปุริเสหิ อิจฺฉิยติ กนฺติย ตีติ วา เสฏฺโฐฯ สนฺตสทฺทูปปโท อิสุ อิจฺฉากนฺตีสุ ตฯ อถ วา สนฺตานํ สปฺปุริสานํ หิตสุขํ อิจฺฉตีติ เสฏฺโฐ, พุทฺโธฯ กตฺตุสาธโนยํฯ สุนฺทเร สติปฏฺฐานา ทิเภเท ธมฺเม เอเสติ พุทฺเธตีติ วา เสฏฺโฐฯ เหตุ กตฺตุสาธโนยํฯ สุปุพฺพเอสธาตุ พุทฺธิยํ ตฯ ตํ เสฏฺฐํฯ

กุสลํกุสลํ ชหนฺติ เอตฺถ กุสลํ อกุสลํ ชหนฺติ ปทวิภาโค กาตพฺโพฯ กุจฺฉิตํ ปาปธมฺมํ สลยติ จลยติ กมฺเปติ วิทฺธํเสตีติ กุสลํ, จตุภูมิกกุสลํ ลพฺภติฯ กุปุพฺโพ สลธาตุ อฯ ตตฺถ กามาวจรกุสลํ ตทงฺคปฺปหาเนน ปาปธมฺมํ สลยติ จลยติ, มหคฺคต กฺสลํ วิกฺขมฺภนปฺปหาเนน สลยติ กมฺเปติ, โลกุตฺตร กุสลํ สมุจฺเฉทปฺปหาเนน สลยติ วิทฺธํเสตีติ อตฺโถฯ

อถ วา กุจฺฉิตํ อปายทฺวารํ สลนฺติ สํวรนฺติ ปิทหนฺติ สาธโว เอเตนาติ กุสลํ, กรณสาธโนยํฯ อิธ ปน ชหนฺติ วุตฺตตฺตา เตภูมกกุสลเมวาธิปฺเปตํฯ ตํ ปน อนวชฺชสุขวิปากลกฺขณํ, อกุสลวิทฺธํสนรสํ, โวทาน ปจฺจุปฏฺฐานํ, อิฏฺฐวิปากปจฺจุปฏฺฐานํ วา, โยนิโสมนสิการ ปทฏฺฐานํฯ น กุสลํ อกุสลํ, มิตฺตปฏิปกฺโข อมิตฺโต วิย ปหายกปหาตพฺพภาเวน กุสลปฏิปกฺขนฺติ อตฺโถฯ ตํ ปน สาวชฺชทุกฺขวิปากลกฺขณํ, สาวชฺชานิฏฺฐวิปาก ลกฺขณํ วา, อนตฺถชนนรสํ, อนิฏฺฐวิปากปจฺจุปฏฺฐานํ, อโยนิโสมนสิการปทฏฺฐานํฯ ปุญฺญาภิสงฺขารอาเนญฺชา ภิสงฺขารสงฺขาตํ กุสลํ อปุญฺญาภิสงฺขารสงฺขาตํ อกุสลญฺจ กุสลํกุสลํฯ ตํ ปน ปทํ ชหนฺติปเท กมฺมํฯ

ชหนฺติ มคฺคกฺขเณ สมุจฺเฉทปฺปหาเนน ผลกฺขเณ ปฏิปฺปสฺสมฺภนปฺปหาเนน ปชหนฺตํ วิทฺธํเสนฺตนฺติ อตฺโถฯ ตญฺหิ อรหตฺตมคฺคญาเณน ชหติ ปชหติ, ผลญาเณน ชหิํ ปชหิํ ปฏิปฺปสฺสมฺภินฺติ วา ชโห, พุทฺโธฯ หาธาตุ จาเค อฯ กิญฺจาปิ ปเนตฺถ กุสลํ มคฺเคน ปหาตพฺพธมฺเม น วุตฺตํ, วฏฺฏมูลภูเต อวิชฺชาตณฺหาทิกิเลเส ปน อรหตฺตมคฺค ญาเณน ชหิเต โลกิยกุสลุปฺปตฺติยา มูลภูตาย อวิชฺชาตณฺหาย อภาวา ปุญฺญาภิสงฺขาโร สํสาเร ปุน ปฏิสนฺธิยา นิพฺพตฺเตตุํ น สกฺโกติ, ตสฺมา วฏฺฏมูลภูเต กิเลเส ชหิเต ผลูปจาเรน กุสลมฺปิ ชหิตํ นาม โหติฯ

รูปํ ภิกฺขเว น ตุมฺหากํ ตํ ปชหถาติอาทีสุ วิย ฯ อรหนฺเตน หิ อภิสมาจาริกวตฺตํ กตมฺปิ กุสลนฺติ น วุตฺตํ, กฺริยาติ ปน วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

วุตฺตญฺหิ นิทานวคฺคสํยุตฺตฏฺฐกถายํ ‘‘ขีณาสเวน หิ กตํ กมฺมํ เนว กุสลํ โหติ นากุสลํ, อวิปากํ หุตฺวา กฺริยมตฺเต ติฏฺฐตี’’ติฯ

องฺคุตฺตรฏฺฐกถายญฺจ ‘‘อรหตฺตมคฺโค จ กุสลากุสล กมฺมกฺขยาย สํวตฺตตีติ เอวํ เตน ตํ ภิชฺชตี’’ติ วุตฺตํฯ

เตน วุตฺตํ จูฬนิทฺเทสปาฬิยํ ‘‘อรหตฺตมคฺคญาเณน อภิสงฺขารวิญฺญาณสฺส นิโรเธน เย อุปฺปชฺเชยฺยุํ นามญฺจ รูปญฺจ, เอตฺเถเต นิรุชฺฌนฺติ วูปสมนฺติ อตฺถํ คจฺฉนฺติ ปฏิปฺปสฺสมฺภนฺตี’’ติฯ

อมตนฺติ มรณวิรหิตํฯ โส ชิโน หิ น มโต อมโต, มรณธมฺมสฺส นิพฺพตฺตกานํ กิเลสานํ อรหตฺต มคฺเคน สมุจฺฉินฺทิตตฺตา ปุน มรณโต วิรหิโตติ วา อมโตฯ อถ วา นิพฺพาเน อารมฺมณกรณวเสน อธิคเต นตฺถิ มตํ มรณํ ยสฺส ชินสฺสาติ อมโตติ วุจฺจติฯ ชิเนน หิ ขนฺธมจฺจุมารํ อชิโตปิ กิเลสมารํ ชยิตฺวา เตสํ อวสฺสํ ชิยมานตฺตา ผลูปจาเรน อมโตติ วุจฺจตีติ เวทิตพฺพํฯ

ปุน อมตนฺติ อมตนิพฺพานสมนฺนาคตํฯ นตฺถิ มตํ มรณํ เอตฺถาติ อมตํ, นิพฺพานํฯ ตํ ปน สนฺติลกฺขณํ, อจฺจุตรสํ, อนิมิตฺตปจฺจุปฏฺฐานํ, นิสฺสรณปจฺจุปฏฺฐานํ วา, นิพฺพานสฺส ปน ปทฏฺฐานํ น ลพฺภติฯ

วุตฺตญฺหิ มิลินฺทปญฺเห นาคเสนตฺเถเรน ‘‘น เกนจิ การเณน นิพฺพานํ อุปฺปชฺชตี’’ติฯ

ตํ อสฺส อตฺถีติ อมโต, ชิโนฯ สทฺธาทิโต ณาติ สุตฺเตน อสฺสถฺยตฺเถ ณปจฺจโยฯ สทฺโธ ปญฺโญติอาทีสุ วิย ฯ อสฺส ชินสฺส จตุมคฺคญาเณน สจฺฉิกตํ อมตํ นิพฺพานํ อตฺถีติ อตฺโถ, ตํ อมตํฯ

สนฺตนฺติ สพฺพกิเลสทรเถหิ จ วฏฺฏทุกฺเขหิ จ สุวูปสนฺตํฯ โส หิ พุทฺโธ สพฺพกิเลสทรถวฏฺฏทุกฺเขหิ สมิตฺถ วูปสมิตฺถาติ สนฺโตติ วุจฺจติฯ สมุธาตุ อุปสเม ตฯ ธาตฺวนฺตสฺส โลปํ ตปจฺจยสฺสนฺโตอาเทสํ กตฺวา ปทสิทฺธิ เวทิตพฺพาฯ สํสารวฏฺเฏ ทรถการกานํ กิเลสานํ โพธิมณฺเฑ อรหตฺตมคฺคญาเณน สมุจฺฉินฺทิตตฺตา สีติภูโต สนฺตกายจิตฺโตติ วุตฺตํ โหติ, ตํ สนฺตํฯ

อสมนฺติ สีลาทิคุเณหิ เกนจิ ปุคฺคเลน อสทิสํ, โส หิ พุทฺโธ นตฺถิ สีลาทิคุเณหิ สโม สทิโส เอตสฺสาติ อสโมติ วุจฺจติฯ อิมสฺมิํ สตฺตโลเก สีล สมาธิปญฺญาทิคุเณหิ พุทฺเธน สทิโส โกจิ มนุสฺโส วา เทโว วา พฺรหฺมา วา นตฺถีติ อตฺโถฯ ภควโต หิ อสีติ อนุพฺยญฺชนปฏิมณฺฑิต พาตฺติํส มหาปุริสลกฺขเณหิ วิจิตฺรรูปกาโย จ สพฺพากาเรหิ ปริสุทฺธสีลกฺขนฺธาทิคุณ รตนสมิทฺโธ ธมฺมกาโย จ ปุญฺญมหตฺตถามมหตฺต อิทฺธิมหตฺตยสมหตฺตปญฺญามหตฺตาทิคุเณหิ จ ปรมุกฺกํสคโต จ อตฺถิ, ตสฺมา ภควา สีลาทิคุเณหิ เกนจิ อสโม อสทิโสติ วุตฺตํ โหติฯ

อสมํ ททนฺติ โลกิยธมฺเมน อสทิสํ มคฺคผลนิพฺพาน ธมฺมํ เวเนยฺยานํ สตฺตานํ เทสนาญาเณน ทายกํฯ เอตฺถ จ อสมนฺติ นตฺถิ เอตฺถ เอเตสํ วา สโม สทิโส โลกิยธมฺโมติ อสโม, มคฺคผลนิพฺพานํ ลพฺภติฯ อถ วา อสมนฺติ อญฺเญสํ ธมฺมานํ อคฺคภาวโต จตุพฺพิเธน อริย มคฺเคน สจฺฉิกาตพฺพํ นิพฺพานํ วุจฺจติฯ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา ‘‘ยาวตา ภิกฺขเว ธมฺมา สงฺขตา วา อสงฺขตา วา, วิราโค เตสํ อคฺคมกฺขายตี’’ติฯ

ตสฺส ปน ปทสฺส ททนฺติปเทน กมฺมภาเวน สมฺพนฺโธฯ ททาตีติ ทโท, พุทฺโธฯ ทาธาตุ อ, โส เกนจิ โลกิยธมฺเมน อสมํ อสทิสํ มคฺคผลนิพฺพานสงฺขาตํ โลกุตฺตรธมฺมํ มหากรุณาปฺปธาเนน อมตาธิคมปฏิปตฺติทสฺสเนน เทสนาญาเณน เวเนยฺยานํ สตฺตานํ ทาตาติ อตฺโถฯ ตํ อสมํ ททํฯ

(ข) ทุติยคาถายํ ปน สรณนฺติ สพฺพสตฺตโลกสฺส ปฏิสรณภูโต ปรายโณ เลโณ ตาโณติ วุตฺตํ โหติฯ โส หิ พุทฺโธ สรนฺติ ปฏิสรนฺติ เอตฺถ สตฺตโลกาติ สรโณติ วุจฺจติฯ สรธาตุ ยุฯ อถ วา สรนฺติ โอสรนฺติ สโมสรนฺติ เอตฺถ สตฺตโลกาติ สรโณติ วุจฺจติฯ สรนฺติ จินฺเตนฺติ เอตฺถ สทฺธา ปสนฺนา เทวมนุสฺสา สรณมิทนฺติ สรโณติ จฯ สรนฺติ ปฏิวิชฺฌนฺติ เอตฺถุปคตา เทวมนุสฺสา สทฺธมฺมนฺติ สรโณติ จ วุจฺจติฯ สร จินฺตายํ ยุฯ สรณคมนฏฺฐาเน ปน สรติ หิํสติ ภยํ สนฺตาปํ ทุกฺขํ กิเลสญฺจาติ สรณํฯ รตนตฺต ยนฺติ อฏฺฐกถาสุ วุตฺตํฯ ตํ สรณํฯ

ปุน สรณํ โลกนฺติ สตฺตสงฺขาโรกาสสงฺขตํ โลกํ สรนฺตํ ชานนฺตํฯ เอตฺถ หิ โลกยติ ปติฏฺฐยติ เอตฺถ ปุญฺญาปุญฺญญฺจ ตพฺพิปาโก จาติ โลโก, สตฺต โลโก ลพฺภติฯ โลกธาตุ ปติฏฺฐายํ ณฯ ลุชฺชติ ปลุชฺชตีติ โลโก, สงฺขารโลโกฯ ลุชธาตุณฯ โลกิยติ วิจิตฺตากาเรน ทิสฺสตีติ โลโก, โลกิยนฺติ ปติฏฺฐิยนฺติ เอตฺถ วา ชงฺคมา จ ถาวรา จาติ โลโก, จกฺกวาฬสงฺขโต โอกาสโลโก ลพฺภติฯ โลกธาตุณฯ เอตฺถ จ สสฺสโต โลโกติ วา อสสฺสโต โลโกติ วาติ อาคตฏฺฐาเน อินฺทฺริยพทฺธานํ รูปาทีนํ ขนฺธานํ สมูโห สนฺตาโน จ สตฺโตเยว โลโก สตฺตโลโกติ วจนตฺเถน สตฺตโลโกติ เวทิตพฺโพฯ

เอโก โลโก สพฺเพ สตฺตา อาหา รฏฺฐิติกาติ อาคตฏฺฐาเน อินฺทฺริยพทฺธานํ วา อนินฺทฺริยพทฺธานํ วา ขนฺธานํ สมูโห สนฺตาโน จ ปจฺจเยหิ สงฺขริยนฺตีติ สงฺขารา, สงฺขาราเอว โลโก สงฺขารโลโกติ วจนตฺเถน สงฺขารโลโกติฯ

‘‘ยาวตา จนฺทิมสูริยา ปริหรนฺติ,

ทิสา ภนฺติ วิโรจมานา;

ตาว สหสฺสธา โลโก,

เอตฺถ เต วตฺตติ วโส’’ติฯ

อาคตฏฺฐาเน อนินฺทฺริยพทฺธานํ รูปาทีนํ สมูโห สนฺตาโน จ อวกสนฺติ ปติฏฺฐหนฺติ เอตฺถาติ โอกาโส, โสเยว โลโก โอกาสโลโกติ วจนตฺเถน โอกาส โลโกติ เวทิตพฺโพ, ตํ โลกํฯ สรติ ชานาติ อชานีติ วา สรโณ, พุทฺโธฯ สร จินฺตายํ ยุฯ โลกํ สรณนฺติ สมฺพนฺโธฯ พุทฺโธ ปน สตฺตโลกํ, สงฺขารโลกํ, โอกาสโลกํ, กิเลสโลกํ, ภวโลกํ, อินฺทฺริย โลกํ, ขนฺธโลกํ, อายตนโลกํ ธาตุโลกญฺจาติอาทิมเนกโลกํ อนาวรณญาเณน ปฏิวิชฺฌตีติ วุตฺตํ โหติฯ

อรณนฺติ นิกฺกิเลสํ, กิเลสสงฺขาตรณวิรหิตํ วาฯ รณสทฺโท จ กิเลเสสุ จ ยุทฺเธ จุณฺณวิจุณฺณกรเณ จ ทิสฺสติฯ ตถา หิ สรณา ธมฺมา อรณา ธมฺมาติอาทีสุ กิเลเสสุ ทิสฺสติฯ เต หิ รณนฺติ กนฺทนฺติ สตฺตา เอเตหีติ รณาติ วุจฺจนฺติฯ

‘‘ธนุคฺคโห อสทิโส, ราชปุตฺโต มหพฺพโล;

สพฺพามิตฺเต รณํ กตฺวา, สํยมํ อชฺฌุปาคมี’’ติฯ

อสทิสชาตเก ยุทฺเธ ทิสฺสติฯ รณํ กตฺวาติ หิ ยุทฺธํ กตฺวา, สํยมนฺติ สํยตํ อิสิปพฺพชฺชํ อชฺฌุปาคมีติ อตฺโถฯ

ติณญฺจ กฏฺฐญฺจ รณํ กโรนฺโต, ธาวิํสุ เต อฏฺฐทิสา สมนฺตโตติ ฉทฺทนฺตชาตเก จุณฺณวิจุณฺณกรเณ ทิสฺสติฯ รณํ กโรนฺโตติ หิ จุณฺณํ วิจุณฺณํ กโรนฺโตฯ เตติ สพฺเพ อฏฺฐสหสฺสนาคาติ อตฺโถฯ อิธ ปน กิเลเส ทฏฺฐพฺโพฯ อยํ ปเนตฺถ วจนตฺโถฯ รณนฺติ สตฺเต ราคาทโย จุณฺเณนฺติ ปีเฬนฺตีติ รณา, รณนฺติ สตฺตา เอเตหิ กนฺทนฺติ ปริเทวนฺตีติ วา รณา, กิเลสาฯ รณธาตุ สทฺเท อฯ นตฺถิ รณา กิเลสา เอตสฺสาติ อรโณติ วุจฺจติฯ ชินสฺส กิเลสมารสฺส โพธิมูเล ชิยมานตฺตา รณา กิเลสา น สนฺตีติ อตฺโถฯ ตํ อรณํฯ

อรณํ กรนฺติ เวเนยฺยสนฺตาเน รณสงฺขตกิเลสสฺส อภาวกรณํฯ เอตฺถ จ รณนฺติ เอตํ เยหิ อภิภูตา สตฺตา กนฺทนฺติ ปริทวนฺติ เอเตสํ ราคาทีนํ อธิวจนํฯ เตสํ อภาวํ เวเนยฺยสนฺตาเน เทสนาญาเณน กโรติ อตฺโถฯ อถ วา กโรตีติ กโร, พุทฺโธฯ ตํ กรํฯ

อภยนฺติ ชาติภยาทีนํ อภาวโต นิพฺภยํฯ เอตฺถ หิ ภยํ จิตฺตุตฺราสภยํ, ญาณภยํ, อารมฺมณภยํ, โอตฺตปฺป ภยญฺจาติ จตุพฺพิธํ โหติฯ ตตฺถ ภายติ จิตฺเตนาติ ภยํ, จิตฺตุตฺราสภยํฯ ญาเณน ตีเรตฺวา ภายตีติ ภยํ, ญาณํฯ ภายติ เอตสฺมาติ ภยํ, อารมฺมณภยํฯ ภายติ เอเตน ปาปโตติ ภยํ, โอตฺตปฺปภยํฯ ภีธาตุ ภเย ณฯ

มหานิทฺเทสปาฬิยํ ปน อาคตานิ ชาติภยํ, ชราภยํ, พฺยาธิภยํ, มรณภยํ, ราชภยํ, โจรภยํ, อคฺคิภยํ, อุทกภยํ, อตฺตานุวาทภยํ, ปรานุวาทภยํ, ทณฺฑภยํ, ทุคฺคติภยํ, อูมิภยํ, กุมฺภีฬภยํ, อาวฏฺฏภยํ, สุสุกภยํ, อาชีวิกภยํ, อสิโลกภยํ, ปริสยสารชฺชภยํ, มทน ภยํ, ทุคฺคติภยนฺติอาทีนิ คหิตานิฯ นตฺถิ ภยานิ เอตสฺสาติ อภโย, พุทฺโธฯ

ตสฺส ภยานํ การณ ภูตานํ สพฺพกิเลสานํ อรหตฺตมคฺเคน สมุจฺฉินฺทิตตฺตา สพฺพภยํ นตฺถีติ อตฺโถฯ

ปุน อภยํ ฐานํ นายกนฺติ เอตฺถ อภยนฺติปทํ ฐานนฺติปเท วิเสสนํฯ ฐานนฺติปทํ นายกนฺติปเท กมฺมํฯ ภยสทฺทสฺส อตฺโถ เหฏฺฐา วุตฺโตเยวฯ นตฺถิ สพฺพภยํ เอตฺถ นิพฺพาเนติ อภยํ, นิพฺพานํฯ พุทฺธปจฺเจกพุทฺธ อรหนฺตา ฐนฺติ อุปฺปชฺชนฺติ เอตฺถาติ ฐานํ, นิพฺพานํฯ เวเนยฺยสตฺเต เนตีติ นายโก, พุทฺโธฯ นีธาตุ นยเน ณฺวุฯ โส พุทฺโธ ภพฺเพ กุลปุตฺเต มคฺคาธิ คมปฺปตฺติยา ธมฺมเทสนาย มคฺคผลญาณํ อธิคเมนฺโต นิพฺพานฏฺฐานํ เนตีติ อตฺโถ, ตํ นายกํฯ

ปุน นายกํ นเมติ นายกํ พุทฺธํ อหํ นเม นมามีติ สมฺพนฺโธฯ ตตฺถ นายกนฺติ เวเนยฺยสตฺเต สํสารณฺณวโต นิพฺพานปารํ เนตีติ นายโก, พุทฺโธฯ โส หิ ยถา นาวิโก ชเน นาวาย โอริมตีรโต ปาริมตีรํ เนติ, เอวํ สตฺเต มคฺคงฺคนาวาย สํสารณฺณวโต นิพฺพาน ปารํ เนติ ปาปุเณตีติ อตฺโถฯ อถ วา นายกนฺติ ติณฺณํ โลกานํ เชฏฺฐภาวคมนตฺตา นายโก เชฏฺฐ เสฏฺฐวุฑฺฒตโรฯ โส หิ เชฏฺฐภาวํ เนติ คจฺฉติ ปาปุณาตีติ นายโกติ วุจฺจติฯ นีธาตุ คติมฺหิ ณฺวุฯ โส ปน อิธ โลเก อวิชฺชณฺฑคตานํ สพฺพปชานํ ปฐมตรํ อวิชฺชณฺฑโกสํ อรหตฺตมคฺเคน ปทาเลตฺวา อริยาย ชาติยา ชาตตฺตา สพฺพสตฺตานํ เสฏฺฐเชฏฺฐวุฑฺฒตรภาวํ คโตติ อตฺโถฯ ตํ นายกํฯ นเมติ อหํ ตีหิ ทฺวาเรหิ สกฺกจฺจํ นมามีติ อตฺโถฯ เอตฺถ หิ วตฺตมานมิวิภตฺติยา กฺวจิธาตุตฺยาทิสุตฺเตน เออาเทโส โหติฯ อยํ ปเนตฺถ วาจฺจตฺถาทินโยฯ นเมติปทสฺส อาขฺยาตปทตฺตา วจนตฺโถ น กาตพฺโพฯ วุตฺตญฺหิ สทฺทวิทูหิ

‘‘รุฬฺหีขฺยาตํ นิปาตญฺจุ, ปสคฺคาลปนํ ตถา;

สพฺพนามนฺติเมเตสุ, น กโต วิคฺคโห ฉสู’’ติฯ

ตํ ปน ปทํ นมุธาตุวตฺตมานอมฺหโยคปรสฺสปทมิวิภตฺยนฺตํ อาขฺยาตปทํฯ นมุธาตุยา วาจฺจตฺโถ นมนกฺริยา สงฺขาโต กุสลจิตฺตุปฺปาโท ปธานวเสน ลพฺภติฯ มิวิภตฺติยา วาจฺจตฺโถ เตน จิตฺตุปฺปาเทน อุปลกฺขิโต อุปฺปาท วนฺโต ตทากาโร ปุคฺคโล อปฺปธานวเสน ลพฺภติฯ ปทสมุทายสฺส ปน วาจฺจตฺโถ กตฺตุกมฺมภาเวสุ กตฺตุภูโต อตีตาทิกาเลสุ ปจฺจุปฺปนฺนกาลภูโต ธาตฺวตฺถ กิริยาวิเสโสว ลพฺภติฯ อยเมตฺถ สงฺเขโปฯ

วิตฺถาโร ปเนวํ เวทิตพฺโพฯ นมุธาตุยา วจฺจํ สุคตาทิ พุทฺธคุณํ อารมฺมณํ กตฺวา วนฺทนาการปฺปวตฺโต กายวจี วิญฺญตฺติสมุฏฺฐาปโก สทฺธาเจตนาปญฺญาปธาโน กุสล จิตฺตุปฺปาโท จ ทฺเว วิญฺญตฺติโย อสมุฏฺฐาเปตฺวา มโนทฺวาเร วนฺทนาการปฺปวตฺโต กุสลจิตฺตุปฺปาโท จ มุขฺเยน ลพฺภติฯ พุทฺธคุณานุสฺสรณวเสน ปวตฺโต โยนิโสมนสิกา ราทิปุเรจรานุจรกุสลจิตฺตุปฺปาโท ผลูปจาเรนฯ ทิฏฺฐธมฺมิ กสมฺปรายิกสงฺขาตํ ปจฺฉิมปจฺฉิมผลํ โรคาทิอนฺตรายานํ อภาวญฺจ วา สคฺคโมกฺขสมฺปตฺติสุขญฺจ การณูปจาเรน, ปุเร ปุเร วนฺทนา สทิสฺยูปจาเรน, วนฺทนสฺส นามปญฺญตฺติ ฐานูปจาเรน, วตฺถุทฺวารารมฺมณํ ฐานูปจาเรน, วนฺทน คุเณน ลกฺขิตํ ปุคฺคลทพฺพํ คุณูปจาเรนฯ อุกฺกฏฺฐมชฺฌ มุทุตฺตมตฺตภาโว คุณฺยูปจาเรน, อวยวภูตา วนฺทนา เอกเทสูปจาเรนฯ สมูหภูตา วนฺทนา เอกเทสฺยูปจาเรน, ปุพฺพปุพฺพกุสลจิตฺตุปฺปาโท สมีปูปจาเรน, ปจฺฉิมปจฺฉิม กุสลจิตฺตุปฺปาโท สมีปฺยูปจาเรน, ปณามกุสลจิตฺตุปฺปาทภูตานํ ปรมตฺถธมฺมานํ นิพฺยาปารภาโว ตทฺธมฺมูปจาเรนฯ เตสํ เอวํ ธมฺมตาภาโว อตทฺธมฺมูปจาเรน, วนฺทนากาโร อเภทเภทูปจาเรนฯ วนฺทนสตฺติ เภทอเภทูปจาเรน ลพฺภติฯ

มิวิภตฺติยา วาจฺจํ ตํมุขฺยาทีหิ ลกฺขิโต กตฺตุ กฺริยาวิเสเสน จ วตฺตมานวิภตฺติสงฺขาเตน วิภตฺติวิเส เสน จ ปรสฺสปทสงฺขาเตน ปทวิเสเสน จ อุตฺตมปุริส วิเสเสน จ อมฺหโยควิเสเสน จ สพฺพธาตุวิเสเสน จ เอกวจนวิเสเสน จ ปจฺจุปฺปนฺนกาลวิเสเสน จ ธาตฺวตฺถกฺริยาวิเสเสน จ อลิงฺค วิเสเสน จ ภูวาทิคณ วิเสเสน จ โนวิกรณวิเสเสน จ ภาวกมฺมกตฺตูสุกตฺตุวิเสเสน จ ลกฺขิโต อหํสงฺขาโต ขนฺธสงฺขโต สนฺตาโน อปฺปธาเนน ลพฺภติฯ กฺริยาปทสฺส กฺริยาย ปธาเนน วาจกตฺตา ธาตฺวตฺโถว ปธาเนน ลพฺภติฯ อปจฺจยสฺส วาจฺจํ ภูวาทิคณโชตกา รูปสิทฺธิมตฺตา ปท สิลิฏฺฐตา ลพฺภติฯ

อถ วา โย อหํ นมามีติ โส นเมฯ สามญฺญตฺถ วิคฺคโหยํฯ วาจฺจตฺโถ ปน วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพฯ นมนญฺเจตฺถ พุทฺธสฺส สีลาทิอนนฺตคุเณสุ นินฺนปพฺภารตาวเสน ปณามกฺริยาภินิปฺผาทิกา กุสลเจตนาฯ สา จ วนฺทเนยฺย วนฺทนกานํ เขตฺตชฺฌาสยสมฺปทาหิ ทิฏฺฐธมฺมเวทนียภูตา ยถาลทฺธสมฺปตฺตินิมิตฺตกสฺส ปุริมกมฺมสฺส อนุพลปฺปทาน วเสน ตนฺนิพฺพตฺติตวิปากสนฺตติยา อนฺตรายกรานิ อุปปีฬกอุปจฺเฉทกกมฺมานิ ปฏิพาหิตฺวา ปวตฺติกาเล โรคาทิอนฺตรายานมปฺปวตฺติํ สาเธติฯ สมฺปราเย จ อุปปชฺชเวทนียภูตา สคฺคโมกฺขสมฺปตฺติสุขํ นิพฺพตฺเตตีติฯ

อยํ ปเนตฺถ ทสฺสนตฺถนโยฯ นเมติอิมินา พุทฺธสฺส สุคตาทิคุณํ อารพฺภ ปวตฺตา ติวิธา ปณามกุสล เจตนา มุขฺเยน ทสฺเสติฯ ตํ ทสฺสเนน ตสฺสา การณภูตา โยนิโสมนสิการาทโย จ จตุจกฺกสมฺปตฺติญฺจ พุทฺธุปฺปาทนวมเขตฺตญฺจ ปุพฺพภาเค ปวตฺตํ สทฺธาปญฺญาปธานํ กุสลจิตฺตุปฺปาทญฺจ ผลูปจาเรน ทีเปติฯ ตทฺทีปเนน ตสฺสา ผลภูตํ ทิฏฺฐธมฺมโรคาทิอนฺตรายวิโสสนญฺจ สคฺคโมกฺข สุขญฺจ ปฐมการณูปจาเรน ปกาเสติฯ

ตปฺปกาสเนน พุทฺธสฺส ปณามารหภาวํ ทุติยการณูปจาเรน วิภาเวติ ฯ ตํวิภาวเนน วนฺทกสฺส เม เขตฺตงฺคตภาวญฺจ ปณาเม ตพฺพภาวญฺจ ตติยการณูปจาเรน อนุภาเวติฯ

อยํ ปเนตฺถ อลงฺการนโยฯ นเมติวาจกปทสฺส วาจฺจภูตา ติวิธา พุทฺธปณามกุสลเจตนา สมฏฺฐายี ภาโว นามฯ กสฺมา, สรีรตฺตาฯ อถ วา ติวิธาย พุทฺธปณา มกุสลเจตนาย สมฺปยุตฺโต สมาธิปฺปธาโน มหา กุสลจิตฺตุปฺปาโท สมฏฺฐายีภาโว นามฯ กสฺมา, พุทฺธสฺส สุคตาทิคุณารมฺมเณ เอกคฺคตฺตา สมาหิตจิตฺตตฺตา วาฯ โสเยว ปน สนฺตรโส นามฯ กสฺมา, พุทฺธปณามเจตนา กุสลงฺเคน อกุสลงฺคสฺส ปหีนตฺตาฯ พุทฺธนฺติปาฐเสส ปทสฺส วาจฺจภูโต พุทฺธทพฺโพ อารมฺมณวิภาโว นามฯ กสฺมา, ตสฺส ปณามกุสลจิตฺตุปฺปาทสฺส อารมฺมณปจฺจเยน อุปการตฺตาฯ พุทฺธสฺส สุคตนฺตฺยาทิคุโณ อุทฺทีปนวิภาโว นามฯ กสฺมา, ปณามสฺส การณตฺตาฯ การณภูตํ ตํ สมฏฺฐายีภาวํ อุปาทาย ชานิตพฺโพ ทิฏฺฐธมฺมโรคา ทิอนฺตรายาภาโว จ สมฺปราเย สคฺคโมกฺขสุขสมฺปตฺติ จ อานุภาโว นามฯ กสฺมา, อานิสํสผลตฺตาฯ

ตตฺถ หิ กิญฺจาปิ อานุภาวทีปกํ ปทํ นตฺถิฯ การณสฺส ปน ผเลน วินาภาวโต การณสฺส ผลํ วิญฺเญยฺยนฺติฯ อถ วา นเมติปทสฺส สามตฺถิยโต อานุภาโว ทสฺสิโตเยวาติ ทฏฺฐพฺโพฯ อาวิภูโต อุสฺสุโก จ พุทฺธปณามสฺส อานิสํสปชานนา มติ จ อลสาภาโว จ จิตฺตปฺปสาโท จ สมาธิตฺยาทิ จ พฺยภิจารีภาโว นามฯ โลมหํสาทิภาโว สตฺวํกาภาโว นามาติ อลงฺการ นโย เวทิตพฺโพฯ เอวํ ปจฺฉิมปจฺฉิมคาถาสูติฯ

อยํ ปเนตฺถ สงฺเขปโยชนา

สุคตํ โสภนคตํ สุนฺทรนิพฺพานฏฺฐานํ คตํ วา สมฺมา คตํ วา, สุคตํ สมฺมา วจนํ คทํ ภาสนํ, เสฏฺฐํ ปสตฺถตรํ สติปฏฺฐานาทิเภเท ธมฺเม คเวสนฺตํ วา สนฺเตหิ คเวสิตพฺพํ วา สตฺตานํ หิตสุขํ อิจฺฉิตํ วา, กุสลํกุสลํ กุสลํอกุสลํ, ชหํ ชหิตํ, อมตํ มรณวิรหิตํ อมตํ อมตนิพฺพานสมนฺนา คตํ, สนฺตํ กิเลสทรถวูปสมํ, อสมํ โลกิยธมฺเมน อสทิสํ มคฺคผลนิพฺพานธมฺมํฯ ททํ ทาตํ ทายกํ วา, สรณํ สพฺพสตฺตโลกสฺส ปฏิสรณภูตํฯ โลกํ สตฺตสงฺข โรกาสสงฺขตํ ติโลกํ, สรณํ ชานนฺตํ, อรณํ นิกฺกิเลสํ, กิเลสสงฺขาตรณวิรหิตํ วาฯ อรณํ สตฺเตสุ กิเลสรชสฺสาภาวํ, กรํ เทสนาญาเณน กตํ, อภยํ นิพฺภยํ, อภยํ นิพฺภยฏฺฐานํ นิพฺพานทิสํ, นายกํ สตฺเต นิพฺพานปารํ เนนฺตํ, นายกํ ติโลกานํ เชฏฺฐํ ปาโมกฺขํ พุทฺธํ สกฺกจฺจํ ตีหิ ทฺวาเรหิ อหํ นเม นมามีติฯ

ปฐมวนฺทนคาถาทฺวยวณฺณนา สมตฺตาฯ

[2]

นยนสุภคกายงฺคํ,

มธุรวรสโรเปตํ;

อมิตคุณคณาธารํ,

ทสพลมตุลํ วนฺเทฯ

[2] เอวํ ปฐมํ คาถาทฺวเยน พุทฺธสฺส นมสฺสิตฺวา อิทานิ นยนสุภคกายงฺคนฺตฺยาทีหิ ปญฺจหิ คุเณหิ โถมิตฺวา พุทฺธํ วนฺทิตุํ นยนสุภคกายงฺคนฺติอาทิคาถมาหฯ อยํ ปน น น มคณยุตฺตตฺตา นวกฺขเรหิ ลกฺขิตา ภุชคสุ สุคาถาติ ทฏฺฐพฺพาฯ วุตฺตญฺหิ วุตฺโตทเย ‘‘ภุชคสุสุมตา นาโม’’ติฯ

อยํ ปเนตฺถ โยชนาฯ ยสฺสํ ปฏิปาทํ นา จ ทฺเว นคณาโม จ มคโณ จ ยทิ สิยาฯ สา ภุชคสุสุ คาถาติ มตา ญาตพฺพาติฯ ตตฺถ ปน นยนสุภคกายงฺคนฺติ สพฺพสตฺตานํ จกฺขุสฺส โสภนํ คเตน กายงฺเคนสมนฺนาคตํฯ

เอตฺถ หิ นยนนฺติ สมวิสมํ ทสฺเสนฺตํ อตฺตภาวํ เนตีติ นยนํ, จกฺขุ ลพฺภติฯ นีธาตุ ยุฯ สุภํ โสภนํ คจฺฉตีติ สุภคํ, กายงฺคํ ลพฺภติฯ สุภสทฺทูปปโท คมุธาตุ กฺวิฯ กายสฺส องฺคํ อวยวํ กายงฺคํฯ ภควโต กายงฺคํ ลพฺภติฯ ฉฏฺฐีตปฺปุริสสมาโสยํฯ นยนสฺส สุภคํ นยนสุภคํ, ตํ กายงฺคํ ยสฺส พุทฺธสฺสาติ นยนสุภค กายงฺโค, พุทฺโธฯ โส หิ รูปกายสฺส ทสฺสนา นุตฺตริยคุณโยคโต สพฺพสตฺตานํ ปสาทจกฺขุสฺส โสภนํ คเตน ทฺวตฺติํสมหาปุริสลกฺขเณหิ จ อสีตฺยา นุพฺยญฺชนลกฺขเณหิ จ ลกฺขิเตน กายงฺเคน สมนฺนาคโตติ อตฺโถฯ

มธุรวรสโรเปตนฺติ ปิยเปมนียอุตฺตมสทฺเทน สมนฺนาคตํ, โส หิ ภควา มธิยติ ปิยติ เปมิยติ วาติ มธุโรฯ มธธาตุ อุโรฯ วุตฺตญฺหิ มชฺฌิมปณฺณาสฏีกายํ ‘‘มธุโรติ ปิโย เปมนีโย อปลิพุทฺโธ’’ติฯ อถ วา มธิยติ อสฺสาทิยตีติ มธุโร, มธติ สพฺพสตฺตานํ ปีติํ อุนฺเทติ วฑฺเฒตีติ มธุโร, มธธาตุ อุนฺเท อุโรฯ เตน วุตฺตํ สทฺทนีติยํ ‘‘มธ อุนฺเท’’ติฯ วริตพฺโพ อิจฺฉิตพฺโพ ปตฺถิตพฺโพ วาติ วโร, สโรฯ วรธาตุ อิจฺฉายํ อฯ สรติ คจฺฉติ โสตวิญฺญาณารมฺมณภาวนฺติ สโร, สทฺโทฯ สรธาตุ คติยํ อฯ สรติ คจฺฉติ สุยฺยมานตนฺติ วา สโร, สริยติ สุณิยตีติ วา สโร, ภควโต อฏฺฐงฺคสมนฺนาคโต สทฺโท ลพฺภติฯ อุปสมฺปชฺชตีติ อุเปโต, อุปปุพฺพอิธาตุ ตฯ มธุโร จ วโร จ โส สโร จาติ มธุรวรสโร, เตน อุเปโต สมฺปนฺโน สมนฺนาคโตติ มธุรวรสโรเปโตติ วุจฺจติฯ ภควโต ปน หทย วตฺถุโน สุวิสุทฺธตฺตา ปิตฺตเสมฺหาทีหิ อปลิพุทฺธตฺตา เทว มนุสฺเสหิ มธุเรน ปิเยน มนาปิเยน วเรน อิจฺฉิตปตฺถิ เตน อฏฺฐงฺคสมนฺนาคเตน สเรน สทฺเทน อุเปโต สมฺปนฺโน สมนฺนาคโตติ วุตฺตํ โหติฯ

เอตฺถ จ กิญฺจาปิ สโรเปตนฺติ สามญฺญวเสน วุตฺตํ, ภควโต สโร ปน วิสฏฺโฐ จ, วิญฺเญยฺโย, มญฺชุ, สวนีโย, พินฺทุ, อวิสารี, คมฺภีโร, นินฺนาทิ จาติ วิเสเสน อฏฺฐงฺคสมนฺนาคโตติ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ วุตฺตญฺหิ มชฺฌิม ปณฺณาเส พฺรหฺมายุสุตฺเต ‘‘อฏฺฐงฺคสมนฺนาคโต โข ปนสฺส โคตมสฺส มุขโต โฆโส นิจฺฉรติ วิสฏฺโฐ จ, วิญฺเญยฺโย จ, มญฺชุ จ, สวนีโย จ, พินฺทุ จ, อวิสารี จ, คมฺภีโร จ, นินฺนาทิ จฯ ยถาปริสํ โข ปน โส ภวํ โคตโม สเรน วิญฺญาเปติ, น จสฺส พหิทฺธา ปริสาย โฆโส น นิจฺฉรตี’’ติฯ

ตสฺสาฏฺฐกถายํ ปน วิสฏฺโฐติ สินิทฺโธ อปลิพุทฺโธฯ วิญฺเญยฺโยติ วิญฺญาปนีโย ปากโฏฯ วิสฏฺฐตฺตาเยว เจส วิญฺเญยฺโย โหติฯ มญฺชูติ มธุโรฯ สวนีโยติ โสตสุโข, มธุรตฺตาเยว เจส สวนีโย โหติฯ พินฺทูติ สมฺปิณฺฑิโตฯ อวิสารีติ อวิสโฏฯ พินฺทุตฺตาเยว เจส อวิสารี โหติฯ คมฺภีโรติ คมฺภีรสมุฏฺฐิโตฯ นินฺนาทีติ นินฺนทวาฯ คมฺภีรตฺตาเยว เจส นินฺนาทิ โหติฯ ยถาปริสนฺติ จกฺกวาฬปริยนฺตาปิ เอกพทฺธํ ปริสํ วิญฺญาเปติฯ พหิทฺธาติ องฺคุลิมตฺตมฺปิ ปริสโต พหิทฺธา น คจฺฉติฯ กสฺมาฯ โส เอวรูโป มธุรสโร อการณา มา นสฺสีติฯ อิติ ภควโต โฆโส ปริสาย มตฺตเกเนว จรตีติ วณฺณิโตติฯ อภิธานปฺปทีปิกายญฺจ วุตฺตา สงฺคหคาถา –

‘‘วิสฏฺฐมญฺชุวิญฺเญยฺยา, สวนียาวิสาริโน;

พินฺทุคมฺภีรนินฺนาทิ, ตฺเยวมฏฺฐงฺคิโก สโร’’ติฯ

ยถา หิ พฺรหฺมุโน สโร ปิตฺตเสมฺเหหิ อปลิพุทฺธตฺตา วิสุทฺโธ มธุโร โหติฯ

ยถา จ สีหพฺยคฺฆาทีหิ วาฬมิเคหิ อนุพนฺธา ธาวนฺตา ขุทฺทกมิคา กรวีกสกุณสฺส วิกูชมานํ สทฺทํ สุตฺวา สรสฺส มธุรตฺตา มรณภยํ หิตฺวา อธาวิตฺวา อุกฺขิตฺตปาทํ อนิกฺขิปิตฺวา ติฏฺฐนฺตา สุณนฺติ, เอวํ กรวีกสฺส สทฺโท ธมฺมตาภาเวน มธุโร ปิโย มนาโป โหติฯ เอวํ ภควตา กตํ กมฺมํ วตฺถุํ โสเธติ, วตฺถุสฺส สุทฺธตฺตา ปิตฺตเสมฺเหหิ จ อปลิพุทฺธตฺตา ภควโต นาภิโต สมุฏฺฐหนฺโต สโรปิ อฏฺฐงฺคสมนฺนาคโต สุวิสุทฺโธ อติมธุโร อติปิโย อติมนาโป โหติฯ สา ปเนสา หีนูปมา โหติ, ภควโต หิ สโร เตหิ สทฺเทหิ สตภาเคน สหสฺสภาเคน อติมธุโร อติปิโย อติมนาโป โหติ, ตถา หิ ธมฺมาโส กรญฺโญ อสนฺธิมิตฺตา เทวี กรวีกสกุณสฺส มธุรสทฺทํ สุตฺวา จินฺเตสิ ‘‘อิมสฺส ติรจฺฉานสฺส มธุโร สทฺโท, โก นาม สพฺพญฺญุตญาณสิริํ ปตฺตสฺส ภควโต อติมธุโร สทฺโท’’ติ, ปีติํ อุปฺปาเทตฺวา ตํ ปีติํ อวิชหิตฺวา สตฺตหิ ชงฺฆสเตหิ สทฺธิํ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐาติ, ตสฺมา ภควโต มธุรวรสโรเปตนฺติ โถเมตีติฯ

อมิตคุณคณาธารนฺติ อปริมิณิตพฺพสีลาทิคุณสมูหานํ ปติฏฺฐานภูตํฯ เอตฺถ จ สมิโตติ ปริมิณิตพฺโพติ มิโต, มาธาตุ ปริมาเณ ต, น มิโต อมิโตฯ คุโณติ สีลาทโย ธมฺมาฯ เต หิ คุเณนฺติ ตํสมงฺคีปุคฺคลํ ปกาเสนฺตีติ คุณาติ วุจฺจนฺติฯ คุณธาตุ ปกาสเน อฯ มณิสารมญฺชูสาฏีกายํ ปน ‘‘คุณนฺติ อตฺตโน อาธารํ ปากฏํ กโรนฺตีติ คุณา’’ติ วุตฺตํฯ

สทฺทนีติธาตุมาลายญฺจ ‘‘คุณ อามนฺตเน, คุโณติ สีลาทโย ธมฺมา, เกนฏฺเฐน เต คุณา, โคณาปิยติ อามนฺตาปิยติ อตฺตนิ ปติฏฺฐิโต ปุคฺคโล ทฏฺฐุํ โสตุํ ปูชิตุญฺจ อิจฺฉนฺเตหิ ชเนหีติ คุโณฯ เอตฺถ กิญฺจาปิ สีลาทิ ธมฺมานํ อามนฺตาปนํ นตฺถิ, ตถาปิ ตํเหตุ อามนฺตนํ นิมนฺตนญฺจ เตเยว กโรนฺติ นามาติ เอวํ วุตฺตํฯ อญฺเญ ปน คุญฺชนฺเต อพฺยยนฺเต อิติ คุณาติ อตฺถํ วทนฺติฯ

ตทนุรูปํ ปน ธาตุสทฺทํน ปสฺสาม ฯ คุณ อามนฺตเน อิจฺเจว ปสฺสามฯ วิจาเรตฺวา คเหตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํฯ อมิโต คุโณ อมิตคุโณ, เตสํ คโณ สมูโห อมิตคุณคโณ, เตสํฯ อาธารติ ติฏฺฐติ เอตฺถาติ อมิตคุณคณาธาโร, ชิโน ลพฺภติฯ โส ปน สมุทฺโททกํ นาฬิปตฺเตน อปริมิตํ วิย เกนจิ อปริมิตานํ สีลาทิคุณสมูหานํ อาธาโร ปติฏฺฐานภูโตติ อตฺโถฯ

ทสพลนฺติ อญฺเญหิ อสาธารณํ ตถาคตทสพลสมฺปนฺนํฯ เอตฺถ หิ พลนฺติ เกหิจิ วิรุทฺเธหิ การเณ หิ พลนฺติ น กมฺเปนฺติ ถิรนฺตีติ พลํ, ทส พลานิ ยสฺส โสติ ทสพโล, พุทฺโธฯ ตํ ปน ทุวิธํ โหติ ตถา คตสฺส ทสพลํ กายทสพลญฺจ, ญาณทสพลญฺจาติฯ เตสุ หิ กายพลํ หตฺถิกุลานุสาเรน เวทิตพฺพํฯ วุตฺตญฺเหตํ โปราเณหิ

‘‘กาฬา วกญฺจ คงฺเคยฺยํ, ปณฺฑรํ ตมฺพปิงฺคลํ;

คนฺธ มงฺคลเหมญฺจ, อุโปสถํ ฉทฺทนฺติเม ทสา’’ติฯ

อิมานิ หิ ทส หตฺถิกุลานิฯ ตตฺถ กาฬาวกนฺติ ปกติหตฺถิกุลํ ทฏฺฐพฺพํฯ ยํ ทสนฺนํ ปุริสานํ กายพลํ, ตํ เอกสฺส กาฬาวกหตฺถิโนฯ ยํ ทสนฺนํ กาฬาวกานํ พลํ, ตํ เอกสฺส คงฺเคยฺยสฺสฯ ยํ ทสนฺนํ คงฺเคยฺยานํ, ตํ เอกสฺส ปณฺฑรสฺสฯ ยํ ทสนฺนํ ปณฺฑรานํ, ตํ เอกสฺส ตมฺพสฺสฯ ยํ ทสนฺนํ ตมฺพานํ, ตํ เอกสฺส ปิงฺคลสฺสฯ ยํ ทสนฺนํ ปิงฺคลานํ, ตํ เอกสฺส คนฺธหตฺถิโนฯ ยํ ทสนฺนํ คนฺธหตฺถีนํ, ตํ เอกสฺส มงฺคลสฺสฯ ยํ ทสนฺนํ มงฺคลานํ, ตํ เอกสฺส เหมวตสฺสฯ ยํ ทสนฺนํ เหมวตานํ, ตํ อุโปสถสฺสฯ ยํ ทสนฺนํ อุโปสถานํ, ตํ เอกสฺส ฉทฺทนฺตสฺสฯ ยํ ทสนฺนํ ฉทฺทนฺตานํ, ตํ เอกสฺส ตถาคตสฺส, นารายนสงฺฆาตพลนฺติปิ อิทเมว วุจฺจติฯ

ตเทตํ ปกติหตฺถีนํ คณนาย หตฺถิโกฏิสหสฺสานํ ฯ ปุริสคณนาย ทสนฺนํ ปุริสโกฏิสหสฺสานํ พลํ โหติฯ อิทํ ตถาคตสฺส กายพลํ โหติฯ อิทํ ปน ตาสุ ตาสุ ปาฬีสุ น อาคตํฯ อฏฺฐกถาสุเยว อาคตํฯ เตน วุตฺตํ ทสก นิปาต องฺคุตฺตรฏีกายํ ‘‘ทส พลญาณํ ปน ปาฬิยํ อาคตเมวฯ น กายพลํ วิย อฏฺฐ กถารูฬฺหเมวาติ อธิปฺปาโย’’ติฯ เอตฺถ จ นารายน สงฺฆาต พลนฺติ เอตฺถ นารา วุจฺจนฺติ รสฺมิโย, ตา พหู นานาวิธา อิโต อุปฺปชฺชนฺตีติ นารายนํ, วชิรํฯ ตสฺมา นารายนสงฺฆาต พลนฺติ วชิรสงฺฆาตพลนฺติ อตฺโถติฯ

ญาณทสพลํ ปน วิภงฺคปาฬิยญฺจ มูลปณฺณาเส มหา สีหนาทสุตฺเต ทสกนิปาตองฺคุตฺตรปาฬิยญฺจ วิตฺถาเรน อาคตเมวฯ สุขคฺคหณตฺถํ ปน สงฺเขเปน ทสฺสยิสฺสามิฯ เสยฺยถิทํฯ ฐานาฏฺฐานญาณญฺจ, กมฺมสมาทานานํ วิปากญาณํ, สพฺพตฺถคามินิปฏิปทาญาณํ, อเนกธาตุ นานาธาตุ โลก ญาณํ, สตฺตานํ นานาธิมุตฺติกตํ ญาณํ, ปรสตฺตานํ ปรปุคฺคลานํ อินฺทฺริยปโรปริยตฺติญาณํ, ฌานวิโมกฺขสมาธิสมาปตฺตีนํ สํกิเลสํ โวทานํ วุฏฺฐานํ ญาณํ, ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาณํ, สตฺตานํ จุตูปปาตํ ญาณํ, อาสวานํ ขยญาณญฺจาติฯ อยํ ปน กโม อภิธมฺมวิภงฺคปาฬิยํ อาคตกฺกโมฯ

จุตูปปาตญาณฏฺฐาเน ปน มูลปณฺณาสปาฬิยํ มหาสีหนาทสุตฺเต จ ทสกนิปาตองฺคุตฺตรปาฬิยํ ทิพฺพจกฺขุญาณํ อาคตํฯ อตฺถโต ปน ทิพฺพจกฺขุญาเณน จุตูปปาตสฺส ปสฺสิตตฺตา สทิสเมวาติฯ ตตฺถ หิ ฐานาฏฺฐานญาณนฺติ การณาการณํ ยถาภูตํ ชานนญาณํฯ การณญฺหิ ยสฺมา ตตฺถ ผลํ ติฏฺฐติ ตทายตฺตวุตฺติตาย อุปฺปชฺชติ เจว ปวตฺตติ จ, ตสฺมา ฐานนฺติ วุจฺจติฯ กมฺมสมาทานานํ วิปากญาณนฺติ สมาทิยิตฺวา กตานํ อตีตานาคต ปจฺจุปฺปนฺนานํ กุสลากุสลกมฺมานํ สุคติทุคฺคติปฏิสนฺธิสงฺขาตํ วิปากํ นิพฺพานผลญฺจ ยถาภูตํ ปชานนญาณํฯ

สพฺพตฺถ คามินิปฏิปทํ ญาณนฺติ สพฺพคติคามินิญฺจ ปฏิปทํ มคฺคํ ยถาภูตํ ปชานนญาณํฯ ตตฺถ จ ปฏิปทนฺติ ปฏิปชฺชติ ปาปุณาติ เอเตนาติ ปฏิปทํ, มคฺคํฯ คติคามินินฺติ นิรยาทิปญฺจคติคามินิํฯ อคติคามินินฺติ นิพฺพานคามินิํฯ วุตฺตญฺหิ ‘‘นิพฺพานญฺจาหํ สาริปุตฺต ปชานามิ นิพฺพานคามินิญฺจ ปฏิปท’’นฺติฯ

อเนกธาตุนานาธาตุโลกํ ญาณนฺติ เอตฺถ อเนก ธาตูติ จกฺขุธาตุอาทีหิ กามธาตูหิ วา พหุธาตุํฯ นานาธาตูติ ตาสํเยว ธาตูนํ วิลกฺขณตฺตา วิสทิส สภาวตฺตา นานาปฺปการธาตุํฯ โลกนฺติ ขนฺธายตน ธาตุโลกํฯ ญาณนฺติ ยถาภูตํ ปชานนญาณํฯ สตฺตานํ อธิมุตฺติกตํ ญาณนฺติ สตฺตานํ หีนาทีหิ อธิมุตฺตีหิ นานาธิมุตฺติกภาวํ ยถาภูตํ ปชานนญาณํฯ ปรสตฺตานํ ปรปุคฺคลานํ อินฺทฺริยปโรปริยตฺติญาณนฺติ เอตฺถ ปรสตฺตานนฺติ ปธานสตฺตานํฯ ปรปุคฺคลานนฺติ ตโต ปเรสํ หีนสตฺตานํฯ เอกตฺถเมว วา เอตํ ปททฺวยํ เวเนยฺยวเสน ทฺเวธา วุตฺตํฯ อินฺทฺริยปโรปริยตฺติญาณนฺติ สทฺธาทีนํ อินฺทฺริยานํ ปรภาวํ วฑฺฒญฺจ อปรภาวํ หานิญฺจ ยถาภูตํ ปชานนญาณํฯ

ฌานวิโมกฺขสมาธิสมาปตฺตีนํ สํกิเลสํ โวทานํ วุฏฺฐานํ ญาณนฺติ เอตฺถ ฌานวิโมกฺขสมาธิสมาปตฺตีนนฺติ ปฐมาทีนํ จตุนฺนํ ฌานานํ, รูปี รูปานิ ปสฺสตีติอาทีนํ อฏฺฐนฺนํ วิโมกฺขานํ, สวิตกฺกสวิจาราทีนํ ติณฺณํ สมาธีนํ, ปฐมชฺฌาน สมาปตฺติอาทีนญฺจ นวนฺนํ อนุปุพฺพสมาปตฺตีนํฯ สํกิเลสนฺติ หานภาคิยธมฺมํฯ โวทานนฺติ วิเสสภาคิยธมฺมํฯ วุฏฺฐานนฺติ เยน การเณน ฌานาทีหิ วุฏฺฐหนฺติ, ตํ การณํฯ ญาณนฺติ ยถาภูตํ ปชานนญาณํฯ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาณนฺติ ปุพฺเพ นิวุตฺถกฺขนฺธานุสฺสรณสงฺขาตํ ปชานนญาณํฯ สตฺตานํ จุตูปปาตํ ญาณนฺติ สตฺตานํ จุติญฺจ อุปปาตญฺจ ปชานนํ ทิพฺพจกฺขุญาณํฯ

อาสวานํ ขยญาณนฺติ กามาสวาทีนํ ขยสงฺขาตํ อาสวนิโรธํ นิพฺพานํ ยถาภูตํ ปชานน ญาณนฺติ ฯ อิมานิ ปน ญาณานิ อญฺเญหิ อสาธารณานิ ตถาคตสฺส ทสพลญาณานีติ ทฏฺฐพฺพานิฯ

โหนฺติ เจตฺถ –

‘‘ฐานาฏฺฐานํ วิปากญฺจ, ญาณํ ปฏิปทํ ญาณํ;

อเนกธาตุโลกญฺจ, สตฺตานํ อธิมุตฺติกํฯ [สา ปเนสา เสตววิปุลาคาถาติ ทฏฺฐพฺพา;]

อินฺทฺริยปราปรญฺจ, ฌานาทินํ สํกิเลสํ;

โวทานํ วุฏฺฐานํ ญาณํ, ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติํ;

สตฺตานํ จุตูปปาตํ, อาสวกฺขยํ ญาณนฺติ;

ทสิมานิ พุทฺธสฺส จา, สาธารณานิ ญาณานี’’ติฯ [สา ปเนสา สามญฺญคาถาติ ทฏฺฐพฺพา;]

นนุ ทสพลญาณํ นาม ปาฏิเยกฺกํ นตฺถิ, สพฺพญฺญุตญาณเมว โหติ, อถ กสฺมา ตํ ญาณํ ทสเภเทน วุตฺตนฺติฯ วุจฺจเตฯ อญฺญเมว หิ ทสพลญาณํ, อญฺญํ สพฺพญฺญุตญาณํ, ทสพลญฺหิ สกสกกิจฺจเมว ชานาติฯ สพฺพญฺญุตญาณํ ปน ตมฺปิ ตโต อวเสสมฺปิ ปชานาติฯ ทสพลญาเณสุ หิ ปฐมํ การณาการณเมว ชานาติฯ ทุติยํ กมฺมนฺตร วิปากนฺตรเมวฯ ตติยํ กมฺมปริจฺเฉทเมวฯ จตุตฺถํ ธาตุ นานตฺตการณเมวฯ ปญฺจมํ สตฺตานํ อชฺฌาสยาธิมุตฺติเมวฯ ฉฏฺฐํ อินฺทฺริยานํ ติกฺขมุทุภาวเมวฯ สตฺตมํ ฌานาทีหิ สทฺธิํ เตสํ สํกิเลสาทิเมวฯ อฏฺฐมํ ปุพฺเพ นิวุตฺถขนฺธสนฺตติเมวฯ นวมํ สตฺตานํ จุติปฏิสนฺธิเมวฯ ทสมํ สจฺจปริจฺเฉทเมวฯ สพฺพญฺญุตญาณํ ปน เอเตหิ ชานิตพฺพญฺจ ตโต อุตฺตริญฺจ ปชานาติฯ เอเตสํ ปน กิจฺจํ น สพฺพํ กโรติฯ ตญฺหิ ฌานํ หุตฺวา อปฺเปตุํ น สกฺโกติฯ อิทฺธิ หุตฺวา วิกุพฺพิตุํ น สกฺโกติฯ มคฺโค หุตฺวา กิเลเส เขเปตุํ น สกฺโกติฯ เอวํ เตสํ ญาณทฺวยานํ วิเสโสติฯ ตํ ปน อิธ ญาณทฺวยํ อธิปฺเปตนฺติฯ

อตุลนฺติ สีลาทีหิ คุเณหิ เกนจิ ปุคฺคเลน อสทิสํฯ อยํ ปเนตฺถ วจนตฺโถฯ ตุลนํ อุมฺมานํ ตุลา, ตุล สทิสฺยํฯ สทฺทนีติยญฺหิ ‘‘ตุล อุมฺมาเน’’ติ วุตฺตํฯ อถ วา ตุลิยติ ปมิยติ เอตายาติ ตุลา, ปกติตุลาฯ ตุลา วิยาติ ตุลา, ญาณํฯ ตาย สมฺมิโต ตุโลฯ สมฺมิต ตทฺธิเต อปจฺจโยฯ ตุลสทิสญาเณน สมฺมิโต ปุคฺคโลฯ น ตุโล อตุโลฯ กมฺมธารยมิสฺสกตปฺปุริส สมาโสยํฯ สีลาทิคุเณหิ เกนจิ ปุคฺคเลน อสทิโส ภควา ลพฺภติฯ อถ วา นตฺถิ ตุโล สทิโส ปุคฺคโล เอตสฺสาติ อตุโล, ภควาฯ อตคฺคุณสํวิญฺญาโณยํ พหุพฺพีหิฯ สีลาทิคุเณหิ เกนจิ อสทิโส อคฺคปุคฺคโลติ อตฺโถฯ สเทวเก โลเก อคฺคปุคฺคลภาวโตฯ ยถาห ‘‘ยาวตา ภิกฺขเว สตฺตา อปทา วา ทฺวิปทา วา จตุปฺปทา วา, ตถาคโต เตสํ อคฺคมกฺขายติ, วิราโค เสฏฺโฐ ธมฺมานํ ทฺวิปทานญฺจ จกฺขุมา’’ติฯ ตํ อตุลํ พุทฺธนฺติ สมฺพนฺโธฯ วนฺเทติ พุทฺธสฺส นยนสุภคกายงฺคาทิคุณํ อนุสฺสริตฺวา ตีหิ ทฺวาเรหิ สกฺกจฺจํ อหํ วนฺทามีติ อตฺโถฯ เอตฺถ จ มิวิภตฺติยา มหาวิสยสุตฺเตน เอการา เทโสติ ทฏฺฐพฺโพฯ วนฺทนา ปน ติวิธา โหติ กายวจีมโนวนฺทนาวเสนาติฯ ยถาห ‘‘ติสฺโส อิมา ภิกฺขเว วนฺทนาฯ กตมา ติสฺโสฯ กาเยน วนฺทติ, วาจาย วนฺทติ, มนสา วนฺทตี’’ติฯ

ตตฺถ โยนิโส มนสิการจิตฺตํ ปจฺจุปฏฺฐาเปตฺวา ชาณุทฺวยกปฺปรทฺวยนลาฏสงฺขาตานิ ปญฺจ องฺคานิ ภูมิยํ ปติฏฺฐาเปตฺวา วนฺทเนยฺยานํ อภิมุขํ นิปตนฺโต กาเยน วนฺทติ นามฯ ยํ สนฺธาย ‘‘ปญฺจปติฏฺฐิเตน วนฺทิตฺวา’’ติ อฏฺฐ กถาทีสุ วุตฺตํฯ พุทฺธคุณปทานิ วาจาย ปวตฺเตนฺโต วาจาย วนฺทติ นามฯ

วิปสฺสิสฺส นมตฺถุ, สิขิสฺสาปิ นมตฺถุ, เวสฺส ภุสฺส นมตฺถุ, กกุสนฺธสฺส นมตฺถุ, โกณาคมนสฺส นมตฺถุ , กสฺสปสฺส นมตฺถุ, องฺคีรสฺสสฺส นมตฺถุ ตฺยาทีสุปิ วาจาวนฺทนาเยวฯ พุทฺธาทิ คุณานิ อนุสฺสรนฺโต มนสา วนฺทติ นามาติฯ

อยํ ปเนตฺถ สงฺเขปโยชนาฯ นยนสุภคกายงฺคํ สพฺพสตฺตานํ จกฺขุสฺส โสภนํ คเตน กายงฺเคน สมนฺนาคตํ, มธุรวรสโรเปตํ ปิยเปมนีเยน อสฺสาทิ เยน อุตฺตมสทฺเทน สมนฺนาคตํ, อมิตคุณคณาธารํ อปริมิณิตพฺพสีลาทิคุณสมูหานํ ปติฏฺฐานภูตํ, ทสพลํ อนญฺญสาธารเณน ตถาคตสฺส กายญาณทส พเลน สมนฺนาคตํ, อตุลํ สีลาทิคุเณหิ เกนจิ อสทิสํ พุทฺธํ ตีหิ ทฺวาเรหิ สกฺกจฺจํ อหํ วนฺเท วนฺทามีติฯ

ทุติยวนฺทนคาถาวณฺณนา สมตฺตาฯ

[3]

โย พุทฺโธ ธิติมาญฺญธารโก,

สํสาเร อนุโภสิ กายิกํ;

ทุกฺขํ เจตสิกญฺจ โลกโต,

ตํ วนฺเท นรเทว มงฺคลํฯ

[3] เอวํ ตติยคาถาย พุทฺธสฺส วนฺทิตฺวา อิทานิ สมาธิ อาทีหิ จตูหิ คุเณหิ โถมิตฺวา วนฺทิตุกาโม โย พุทฺโธ ธิติมาญฺญธารโก ติอาทิคาถมาหฯ อยํ ปน มสชคณ ครุยุตฺตตฺตา ทสกฺขเรหิ ลกฺขิตา สุทฺธวิรา ชิตคาถาติ ทฏฺฐพฺพาฯ วุตฺตญฺหิ วุตฺโตทเย-มฺสาชฺคา สุทฺธวิรา ชิตํ มตนฺติฯ ตสฺสตฺโถฯ ยสฺสํ ปฏิปาทํ มฺสา มสคณา จ ชฺคา ชคณครุกา จ เจ สิยฺยุํ, ตํ วุตฺตํ สุทฺธวิราชิตนฺติ มตํ ญาตพฺพนฺติฯ ธิติมา อญฺญธารโก โย พุทฺโธ โลกโต สํสาเร กายิกํ ทุกฺขญฺจ เจตสิกํ ทุกฺขญฺจ อนุโภสิ นรเทวมงฺคลํ, ตํ พุทฺธํ อหํ วนฺเทติ สมฺพนฺโธฯ

ตตฺถ หิ โยติ อนิยมนิทฺเทโสฯ โย ยาทิโสติ อตฺโถฯ ตสฺส จ อนิยมวาจก สพฺพนามปทตฺตา วจนตฺโถ น กาตพฺโพฯ ตสฺส ปน ย โอติ ปทวิภาโค กาตพฺโพฯ เตสุ จ ยสทฺทสฺส วาจฺจํ อนิยโม พุทฺธทพฺโพ อปฺปธาเนน ลพฺภติ, ตสฺส ยาทิสยุตฺตชจฺจนามโคตฺตสีลวิหารี โคจรสงฺขาตํ อนิยมสามญฺญาการตฺตคุณเมว ปธาเนน ลพฺภติฯ ปฐมาสิวิภตฺติยา การิยภูตสฺส โอการสฺส วาจฺจํ ปกตูปนิสฺสยสงฺขาตํ กตฺตุการเกกวจนสงฺขฺยํ ลพฺภติฯ อถ วา สพฺพนามภาวํ ยาติ คจฺฉตีติ โย, อนิยมวาจกภาวํ ยาติ คจฺฉตีติ วา โย, สพฺพนาม ภาเวน ยาติ ปวตฺตตีติ วา โย, สพฺพนามภาเวน ยาตพฺโพ ญาตพฺโพติ วา โย, ยาตพฺโพ ญาตพฺโพ เอเตน วา อนิยมตฺโถติ โยฯ

เตนาหุ โปราณา

‘‘นานาการณํ ปฏิจฺจ, ธาตุปจฺจยวิคฺคหํ;

จินฺตกานํ ปภาโวว, ปธานํ โหติ จินฺตเน’’ติฯ

พุทฺโธติ ปฏิวิทฺธจตุสจฺจธมฺโมฯ อยํ ปเนตฺถ วจนตฺโถฯ พุชฺฌติ จตฺตาริ สจฺจานีติ พุทฺโธ, ภควาฯ สุทฺธกตฺตุสาธโนยํฯ พุธธาตุ ตฯ โพเธตา ปชายาติ วา พุทฺโธ, เหตุ กตฺตุสาธโนยํฯ อญฺเญสํ จตฺตาริ สจฺจานิ โพเธตีติ อตฺโถฯ อถ วา อนญฺญโพธิโต หุตฺวา สวาสนาย สมฺโมหนิทฺทาย พุชฺฌติ ชาคโรตีติ พุทฺโธ, ทินกรกิรณ สมาคเมน ปรมรุจิรสิรีโสภคฺคปฺปตฺติยา วิกสิตมิว ปทุมํ อคฺคมคฺคญาณสมาคเมน อปริมิตคุณคณาลงฺกต สพฺพญฺญุตญาณปฺปตฺติยา พุชฺฌติ วิกสตีติ วา พุทฺโธ, นิพฺพาน สงฺขาตํ เอกายนมคฺคํ พุชฺฌติ คจฺฉตีติ วา พุทฺโธฯ พุธสทฺโท หิ ญาณาทีสุ จตูสฺวตฺเถสุ วตฺตติฯ

เตน วุตฺตํ –

‘‘ญาเณ วิกสเน เจว, คมเน จาปิ ชาคเร;

จตูสฺเวเตสุ อตฺเถสุ, พุธสทฺโท ปวตฺตตี’’ติฯ

อถ วา สพฺพเญยฺยธมฺเม พุชฺฌติ ชานาตีติ พุทฺโธ, ปารมิ ภาวิตาย ปญฺญาย สพฺเพ สงฺขตาสงฺขตธมฺเม พุชฺฌติ อพุชฺฌิ พุชฺฌิสฺสตีติ วา พุทฺโธ, สมฺมาสมฺพุทฺโธ วต โส ภควาติ อธิคตญาณคุณวิเสเสหิ พุชฺฌิตพฺโพติ วา พุทฺโธ, ภควตา พุชฺฌิตพฺพํ ญาตพฺพนฺติ พุทฺธํฯ กิํ ตํ, สพฺพญฺญุต ญาณํ, ตทสฺสตฺถีติ พุทฺโธ, ภควาฯ อตฺถโต ปน ปารมิตา ภาวิโต สยมฺภูญาเณน สห วาสนาย วิหตวิทฺธสฺต นิรวเสสกฺเลโส มหากรุณาสพฺพญฺญุตญาณาทิอปริ เมยฺยคุณคณาธาโร ขนฺธสนฺตาโน พุทฺโธฯ ยถาห ‘‘พุทฺโธติ โย โส ภควา สยมฺภู อนาจริยโก ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ สามํ สจฺจานิ อภิสมฺพุชฺฌิ, ตตฺถ จ สพฺพญฺญุตํ ปตฺโต, พเลสุ จ วสีภาว’’นฺติฯ

เอตฺถ จ พุทฺโธ นาม สพฺพญฺญุพุทฺธ, ปจฺเจกพุทฺธ, จตุสจฺจพุทฺธ, สุต พุทฺธวเสน จตุพฺพิโธ โหติฯ ตตฺถ กปฺปสตสหสฺสาธิกานิ จตฺตาริ อสงฺเขฺยยฺยานิ สมติํสปารมิโย ปูเรตฺวา สมฺโพธิปฺปตฺโต สพฺพญฺญุพุทฺโธ นามฯ กปฺปสตสหสฺสาธิกานิ ทฺเว อสงฺเขฺยยฺยานิ ปารมิโย ปูเรตฺวา สยมฺภูปตฺโต ปจฺเจกพุทฺโธ นามฯ อวเสสา ขีณาสวา จตุสจฺจพุทฺโธ นามฯ พหุสฺสุโต สุตพุทฺโธ นามฯ อิธ ปน สพฺพญฺญุพุทฺโธ อธิปฺเปโตฯ

ธิติมาญฺญธารโกติ เอตฺถ ธิติมา อญฺญธารโกติ ปทจฺเฉโท กาตพฺโพฯ ธิติมาติ สมาธิวนฺโต, สมฺปยุตฺต ธมฺเม เอการมฺมเณ ธาเรตีติ ธิติ, สมาธิฯ ธาธาตุติฯ อาการสฺส อิการาเทโสฯ

ธิยติ ฐเปติ เอการมฺมเณ สมฺปยุตฺตธมฺเมติ ธิติ, จิตฺเตน โยเคเนเวโส เอกา รมฺมเณ ปติฏฺฐาปนวเสน จิตฺตสฺส อารมฺมเณ นิจฺจลภาเวน ปติฏฺฐาเปตีติ อตฺโถฯ ธิติ อสฺส อตฺถีติ ธิติมา, พุทฺโธฯ โส หิ ยถา มหาเมรุ จตูหิ ทิสาหิ ภุสํ อาคเตหิ วาเตหิ น สมิญฺชติ, เอวํ ปฏิปกฺเขหิ มิจฺฉาวาท วาเตหิ จ อิฏฺฐานิฏฺฐารมฺมเณหิ จ ลาภาลาภ ยสายส นินฺทา ปสํส สุขทุกฺขสงฺขาเตหิ โลกธมฺเมหิ จ น สมิญฺชติ, สมาธิวนฺโตเยว โหตีติ วุตฺตํ โหติฯ

อญฺญธารโกติ อรหตฺตผลหารโกฯ วิมุตฺติสงฺขาตํ อรหตฺตผลเสตจฺฉตฺตํ ธาเรนฺโต วาฯ ชานาติ ปฐม มคฺเคน ทิฏฺฐสจฺจสฺส อามริยาทํ อนติกฺกมิตฺวา วาติ อญฺญํ, อรหตฺตผลํฯ อาปุพฺพญาธาตุ กฺวิฯ อาสทฺโท มริยาทตฺโถฯ สํโยคปรตฺตา อาการสฺส รสฺโส, ตํ ธาเรตีติ อญฺญธารโกฯ อญฺญสทฺทูปปทธรธาตุ ณฺวุฯ สํสาเรติ ขนฺธธาตุอายตนานํ อพฺโพจฺฉินฺนํ ปวตฺตมาเน สํสารวฏฺเฏฯ

วุตฺตญฺหิ อฏฺฐกถายํ

‘‘ขนฺธานญฺจ ปฏิปาฏิ, ธาตุอายตนาน จ;

อพฺโพจฺฉินฺนํ วตฺตมานา, สํสาโรติ ปวุจฺจตี’’ติฯ

ขนฺธธาตุอายตนานํ อญฺญมญฺญสมฺพนฺเธน สํปุนปฺปุนํ สรติ คจฺฉติ ปวตฺตตีติ สํสาโรฯ สํปุพฺพสรธาตุ คติมฺหิ ณฯ อถ วา ขนฺธายตนธาตุโย สํ อพฺโพจฺฉินฺนํ สรนฺติ คจฺฉนฺติ ปวตฺตนฺติ เอตฺถาติ สํสาโรติ วจนตฺโถ กาตพฺโพ, ตสฺมิํฯ อนุโภสีติ อนุปุนปฺปุนํ อภุญฺชิ, อเวทยีติ อตฺโถฯ กายิกนฺติ กาเย สรีเร ปวตฺตํ กายิกํฯ เจตสิกนฺติ เจตสิ ปวตฺตํ เจตสิกํฯ ตํ ปน ปททฺวยํ ทุกฺขนฺติปเท วิเสสนํฯ ทุกฺขนฺติ วฏฺฏทุกฺขํฯ ทุกฺขนํ ทุกฺขํ, อถ วา ทุกฺขยตีติ ทุกฺขํ, ทุกฺขธาตุ อฯ อิทํ ปน นิพฺพจนํ การิตวเสน วุตฺตํฯ ยสฺส อุปฺปชฺชติ, ตํ ทุกฺขิตํ กโรตีติ วุตฺตํ โหติฯ โลกโตติ สตฺตโลกเหตุฯ

โลกิยนฺติ ปวตฺตนฺติ เอตฺถ ปุญฺญาปุญฺญานิ ตพฺพิปาโก จาติ โลโกฯ โลกธาตุ ณฯ อถ วา กุสลาทีนิ ลาติ คณฺหาตีติ โลโกฯ ลาธาตุ โอกปจฺจโยฯ สตฺต โลโกว ลพฺภติฯ ธิติมา อญฺญธารโก โย พุทฺโธ สํสารวฏฺเฏ นิมุคฺคานํ สตฺตานมนุทยาย สํสารวฏฺฏทุกฺขโต ปโมเจตุกาโม กปฺปสตสหสฺสาธิกานิ จตฺตาริ อสงฺเขฺยยฺยานิ อติทุกฺกรานิ สมติํสปารมิโย ปญฺจ มหา ปริจฺจาเค จ กโรนฺโต สตฺตโลกเหตุ กายิกํ เจตสิกํ สํสารวฏฺฏทุกฺขํ อนุภวสีติ วุตฺตํ โหติฯ นฺติ ตาทิสํ พุทฺธํฯ วนฺเทติ วนฺทามิฯ

นรเทวมงฺคลนฺติ นรเทวานํ มงฺคลภูตํฯ อยํ ปเนตฺถ วจนตฺโตฯ นิรยํ เนติ ปาปุณาตีติ นโร, มนุสฺโสฯ นิธาตุ ปาปุนเน อโรฯ อริยมนุสฺโส ปน ภูตปุพฺพคติก นเยน นโร นามาติฯ อถ วา เสฏฺฐภาวํ เนตีติ นโร, อุตฺตมํ ปพฺพชฺชํ เนตีติ อตฺโถฯ วิมานวตฺถุอฏฺฐกถายํ ปน เชฏฺฐภาวํ เนตีติ นโรฯ ปุตฺตภาตุภูโตปิ หิ ปุคฺคโล มาตุเชฏฺฐภคินีนํ ปิตุฏฺฐาเน ติฏฺฐติ, ปเคว ภตฺตุภูโต อิตราสนฺติ วุตฺตํฯ วิสุทฺธิมคฺคมหาฏีกายํ ปน นรตีติ นโร, ปุริโสฯ ยถา หิ ปฐมปกติภูโต สตฺโต อิตราย ปกติยา เสฏฺฐฏฺเฐน ปุริอุจฺเจ ฐาเน เสติ ปวตฺตตีติ ปุริโสติ วุจฺจติ, เอวํ นยนฏฺเฐน นโรติ วุจฺจติฯ ปุตฺตภาตุ ภูโตปิ หิ ปุคฺคโล มาตุเชฏฺฐภคินีนํ ปิตุฐาเน ติฏฺฐติฯ ปเคว อิตรา อิตราสนฺติ วุตฺตํฯ ตสฺมา อิธ ปน นรนฺติ สามญฺเญน วุตฺตมฺปิ วิเสเสน ปุริสนรนฺติ วิญฺญายติ ปธานนเยน คหณสฺส ยุตฺตตฺตาฯ ทิพฺพนฺติ กามคุณ ฌานาภิญฺญาจิตฺติสฺสริยาทีหิ กีฬนฺตีติ เทวาฯ ทิวุธาตุ ณฯ อถ วา สรีราลงฺการชุติยา ทิพฺพนฺตีติ เทวาฯ เทวา จ นาม ติวิธา โหนฺติ สมฺมุติเทวา, อุปปตฺติเทวา, วิสุทฺธิเทวา จาติฯ

ตตฺถ มหาสมฺมตกาลโต ปฏฺฐาย โลเกน เทวาติ สมฺมตตฺตา ราชาโน เทวิโย ราชกุมารา จ สมฺมุติเทวา นามฯ เทวโลเก อุปปนฺนา อุปปตฺติเทวา นามฯ พุทฺธปจฺเจกพุทฺธขีณาสวา วิสุทฺธิเทวา นามฯ อิธ ปน อุปปตฺติเทวา อธิปฺเปตาฯ

มงฺคลนฺติ มงฺคลภูตํฯ ตนฺติปเท วิเสสนํฯ มงฺคนฺติ วฑฺเฒนฺติ สพฺพสมฺปตฺตีหิ สตฺตานํ เอเตนาติ มงฺคโล, พุทฺโธฯ มงฺคล ธาตุ วฑฺฒเน อโลฯ อถ วา มงฺคํ วุจฺจติ ปาปํ, ตํ เวเนยฺยานํ เทสนาย ลุนาติ ฉินฺทตีติ มงฺคโล, พุทฺโธฯ มงฺคสทฺทูปปทลุธาตุ กฺวิฯ นรา จ เทวา จ นรเทวา, เตสํ มงฺคโล นรเทวมงฺคโล, พุทฺโธฯ โส ปน มนุสฺสเทวพฺรหฺมานํ ปูชนียตฺตา จ สงฺเข, จกฺกํ, ปุณฺณกุมฺโภ, ครา, สิรี, เสตจฺฉตฺตํ, องฺกุโส, ธชํ, โสวตฺติกญฺจาติ อฏฺฐหิ โลกิยมงฺคเลหิ เสฏฺฐตฺตา อุตฺตมตฺตา จ มงฺคโล นามาติ วุจฺจติ, ตสฺมา พุทฺธสฺส นรเทวมงฺคลนฺติ โถเมตีติ อธิปฺปาโยติฯ

อยํ ปเนตฺถ สงฺเขปโยชนาฯ ธิติมา สมาธิวนฺโต อญฺญธารโก อรหตฺตผลธารโก อรหตฺตผลเส ตจฺฉตฺตํ ธาเรนฺโต วา, โย ยาทิโส พุทฺโธ, สํสาเร สํสารวฏฺเฏ, กายิกํ กาเย ปวตฺตํ ทุกฺขญฺจ วฏฺฏทุกฺขญฺจ เจตสิ ปวตฺตํ ทุกฺขญฺจ วฏฺฏทุกฺขญฺจ, โลกโต โลกเหตุ, อนุโภสิ ปุนปฺปุนํ อภวสิ อเวทยิ, นรเทวมงฺคลํ นรเทวานํ มงฺคลภูตํ, ตํ ตาทิสํ พุทฺธํ อหํ วนฺเท วนฺทามีติฯ

ตติยวนฺทนคาถาวณฺณนา สมตฺตาฯ

[4]

พาตฺติํสติลกฺขณจิตฺรเทหํ,

เทหชฺชุตินิคฺคตปชฺชลนฺตํ;

ปญฺญาธิติสีลคุโณฆวินฺทํ,

วนฺเท มุนิมนฺติมชาติยุตฺตํฯ

[4] เอวํ ตติยคาถาย พุทฺธสฺส นตฺวา อิทานิ พาตฺติํสติลกฺขณจิตฺรเทหนฺตฺยาทีหิ ฉหิ คุเณหิ โถมิตฺวา มุนิโน วนฺทิตุกาโม พาตฺติํสติ ลกฺขณ จิตฺร เทห นฺตฺยาทิคาถมาหฯ อยํ ปน ต ช ช คณ ครุทฺวย ยุตฺตตฺตา เอกาทสกฺขเรหิ ลกฺขิตา อุปฏฺฐิตา คาถาติ ทฏฺฐพฺพาฯ วุตฺตญฺหิ วุตฺโตทเย ตฺชา ชฺคา ครุนายมุปฏฺฐิตา สา’’ติฯ ตสฺสตฺโถฯ ยสฺสํ ปฏิปาทํ ตฺชา ตชคณา จ ชฺคาชคณครู จ ครุนา ปาทนฺตครุนา เจ ยุตฺตา, สา อยํ คาถา อุปฏฺฐิตา นามาติฯ เอตฺถ จ เอก ครุเก สติปิ ทฺวิครุเกปิ ลกฺขณสมานตฺตา อุปฏฺฐิตา คาถา นามาติ ทฏฺฐพฺพาฯ ตตฺถ พาตฺติํสติ ลกฺขณ จิตฺร เทหนฺติ ทฺวตฺติํสมหาปุริสลกฺขเณหิ วิจิตฺรํ สรีรวนฺตํฯ เอตฺถ จ ทฺวีหิ อธิกํ ติํสํ พาตฺติํสติฯ ทฺวิสทฺทสฺส พาเทโสฯ ลกฺขิยติ ลกฺขิตพฺพํ พุทฺธสรีรํ เอเตนาติ ลกฺขณํฯ ทิหติ อุปจยติ วฑฺฒติ วา เอตฺถ กุสลา กุสลนฺติ เทหํ, สรีรํฯ ทิหธาตุ อุปจเย วฑฺฒเน วา ณฯ พาตฺติํสติ มหาปุริสลกฺขเณหิ จิตฺรํ วิจิตฺรํ เทหํ สรีรํ ยสฺส โสติ พาตฺติํสติลกฺขณจิตฺรเทโห, มุนิ ลพฺภติฯ

อิทํ ปเนตฺถ ทฺวตฺติํสมหาปุริสลกฺขณสรูปสฺส สงฺเขป ทสฺสนํฯ

สุปฺปติฏฺฐิตปาโท จ, อายตปณฺหิ, ทีฆงฺคุลิ, มุทุต ลุณหตฺถปาโท, ชาลหตฺถปาโท, อุสฺสงฺขปาโท, เอณิชงฺโฆ, ฐิตโกว อโนนมนฺโต อุโภหิ ปาณิตเลหิ ชาณุ กานิ ปริมสติ ปริมชฺชติ, โกโสหิตวตฺถคุยฺโห, สุวณฺณ วณฺโณ กญฺจนสนฺนิภตฺตโจ, สุขุมจฺฉวี, เอเกกโลโม, อุทฺธคฺคโลโม, พฺรหฺมุชุคตฺโต, สตฺตุสฺสโท, สีหปุพฺพทฺธ กาโย, จิตนฺตรํโส, นิคฺโรธปริมณฺฑโล, สมวฏฺฏกฺขนฺโธ, รสคฺครสี, สีหหนุ, จตฺตาลีสทนฺโต, สมทนฺโต, อวิรฬทนฺโต, สุสุกฺกทาโฐ, ปหูตชิวฺโห, พฺรหฺมสฺสโร กรวีกภาณิ, อตินีลเนตฺโต, โคปขุโม, อุณฺณา ภมุ กนฺตเร ชาโต, อุณฺหีสสีโส จาติ ทฺวตฺติํสวิธานิ โหนฺติ มหาปุริสลกฺขณานิฯ

เตน วุตฺตํ ปาเถยฺยวคฺเค ลกฺขณสุตฺเต ‘‘กตมานิ ตานิ ภิกฺขเว ทฺวตฺติํสมหาปุริสสฺส มหาปุริสลกฺขณานิ, เยหิ สมนฺนาคตสฺส มหาปุริสสฺส ทฺเว คติโย ภวนฺติ, อนญฺญาฯ สเจ อคารํ อชฺฌาวสติ ราชา โหติ จกฺกวตฺติ…เป.… สเจ โขปน อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชติ, อรหํ โหติ สมฺมา สมฺพุทฺโธ โลเก วิวฏจฺฉโท 1. อิธ ภิกฺขเว มหา ปุริโส สุปฺปติฏฺฐิตปาโท โหติฯ ยมฺปิ ภิกฺขเว มหา ปุริโส สุปฺปติฏฺฐิตปาโท โหติฯ อิทมฺปิ ภิกฺขเว มหา ปุริสสฺส มหาปุริสลกฺขณํ ภวติ 2. ปุน จปรํ ภิกฺขเว มหาปุริสสฺส เหฏฺฐาปาทตเลสุ จกฺกานิ ชาตานิ โหนฺติ สหสฺสารานิ สเนมิกานิ สนาภิกานิ สพฺพา การปริปูรานิฯ อิทมฺปิ ภิกฺขเว มหาปุริสสฺส มหาปุริส ลกฺขณํ ภวติ 3. ปุน จปรํ ภิกฺขเว มหาปุริโส อายตปณฺหี โหติ 4. ทีฆงฺคุลี โหติ 5. มุทุตลุณ หตฺถปาโท โหติ 6. ชาลหตฺถปาโท โหติ 7. อุสฺสงฺขปาโท โหติ 8. เอณิชงฺโฆ โหติ 9. ฐิตโกว อโนนมนฺโต อุโภหิ ปาณิตเลหิ ชาณุกานิ ปริมสติ ปริมชฺชติ 10. โกโสหิตวตฺถคุยฺโห โหติ 11. สุวณฺณวณฺโณ กญฺจนสนฺนิภตฺตโจ 12. สุขุมจฺฉวี โหติ สุขุมตฺตา ฉวิยา รโชชลฺลํ กาเย น อุปลิมฺปติ 13. เอเกกโลโม โหติ, เอเกกานิ โลมานิ โลมกูเปสุ ชาตานิ 14. อุทฺธคฺคโลโม โหติฯ

อุทฺธคฺคานิ โลมานิ ชาตานิ นีลานิ อญฺชนวณฺณานิ กุณฺฑลา วตฺตานิ ปทกฺขิณาวตฺตกชาตานิ 15. พฺรหฺมุชุคตฺโต โหติ 16. สตฺตุสฺสโท โหติ 17. สีหปุพฺพทฺธ กาโย โหติ 18. จิตนฺตรํโส โหติ 19. นิคฺโรธปริมณฺฑโล โหติ, ยาวตกฺวสฺส พฺยาโม, ตาว ตกฺวสฺส กาโย 20. สมวฏฺฏกฺขนฺโธ โหติ 21. รสคฺค สคฺคี โหติ 22. สีหหนุ โหติ 23. จตฺตาลีสทนฺโต โหติ 24. สมทนฺโต โหติ 25. อวิรฬทนฺโต โหติ 26. สุสุกฺกทาโฐ โหติ 27. ปหูตชิวฺโห โหติ 28. พฺรหฺมสฺสโร โหติ กรวีกภาณิ 29. อตินีลเนตฺโต โหติ 30. โคปขุโม โหติ 31. อุณฺณา ภมุกนฺตเร ชาตา โหติ โอทาตา มุทุตูล สนฺนิภาฯ ยมฺปิ ภิกฺขเว มหาปุริสสฺส อุณฺณา ภมุกนฺตเร ชาตา โหติ โอทาตา มุทุตูลสนฺนิภาฯ อิทมฺปิ ภิกฺขเว มหาปุริสสฺส มหาปุริสลกฺขณํ ภวติ 32. ปุน จปรํ ภิกฺขเว มหาปุริโส อุณฺหีสสีโส โหติฯ ยมฺปิ ภิกฺขเว มหาปุริโส อุณฺหีสสีโส โหติฯ อิทมฺปิ ภิกฺขเว มหาปุริสสฺส มหาปุริสลกฺขณํ ภวติฯ อิมานิ โข ตานิ ภิกฺขเว ทฺวตฺติํสมหาปุริสสฺส มหาปุริส ลกฺขณานี’’ติฯ เอเตสํ ปน ทฺวตฺติํสมหาปุริสลกฺขณานํ อตฺโถ ปจฺฉา อาวิภวิสฺสตีติฯ

เทหชฺชุตินิคฺคตปชฺชลนฺตนฺติ ภควโต รูปกายโต นิกฺขนฺเตหิ ฉพฺพณฺณรํสีสงฺขาเตหิ โอภาเสหิ ปริสมนฺตโต วิชฺโชตวนฺตํฯ ชวติ ทิพฺพตีติ ชุติฯ ชุธาตุติฯ นิคจฺฉติ นิจฺฉรตีติ นิคฺคตา, รสฺมิฯ นิปุพฺพคมุธาตุ ตฯ ปกาเรน ชลเต ทิพฺพเต ปชฺชลนฺตํฯ เอตฺถ จ เทหนิคฺคตชุตีติ วตฺตพฺเพ ฉนฺทานุรกฺขณตฺถํ ปทวิปริยาเยน เทหชฺชุตินิคฺคตนฺติ วุตฺตํฯ ตสฺมา เทหโต นิคฺคตา ชุตีติ สมาโส ทฏฺฐพฺโพฯ เทหโต รูปกายโต นิคฺคเตหิ นิจฺฉเรหิ ชุตีหิ รํสีหิ ปชฺชลนฺตํ ยสฺส โสติ เทหชฺชุติ นิคฺคตปชฺชลนฺโต, มุนิ ลพฺภติฯ มุนิโน หิ ปุรตฺถิมกายโต ฉพฺพณฺณรสฺมิโย อุฏฺฐหิตฺวา อสีติหตฺถฏฺฐานํ อคฺค เหสิฯ ปจฺฉิมกายโต ทกฺขิณหตฺถโต วามหตฺถโต ฉพฺพณฺณา รสฺมิโย อุฏฺฐหิตฺวา อสีติหตฺถฏฺฐานํ อคฺคเหสิฯ

อุปริ เกสนฺตโต ปฏฺฐาย สพฺพเกสวตฺเตหิ โมรคีววณฺณา รสฺมิ อุฏฺฐหิตฺวา คคนตเล อสีติหตฺถฏฺฐานํ อคฺคเหสิฯ เหฏฺฐาปาทตเลหิ ปวาฬวณฺณา รสฺมิ อุฏฺฐหิตฺวา ฆนปถวิยํ อสีติหตฺถฏฺฐานํ อคฺคเหสิ, เอวํ สมนฺตา อสีติหตฺถมตฺตํ ฐานํ ฉพฺพณฺณา พุทฺธรสฺมิโย วิชฺโชตมานา วิปฺผนฺทมานา กญฺจนทณฺฑทีปิกาหิ นิจฺฉริตฺวา อากาสํ ปกฺขนฺทชาลา วิย จตุทฺทีปิก มหาเมฆโต นิกฺขนฺตวิชฺชุลตา วิย วิธาวิํสูติ วุตฺตํ โหติฯ ตสฺมา เทหชฺชุตินิคฺคตปชฺชลนฺตนฺติ โถเมตีติฯ

ปญฺญาธิติ สีล คุโณฆวินฺทนฺติ เอตฺถ ปญฺญาติ สพฺพญฺญุต ญาณํฯ ธิตีติ ฌานมคฺคผลสมฺปยุตฺตสมาธิฯ สีลนฺติ ปจฺเจก พุทฺธาริยสาวเกหิ อสาธารณํ สุวิสุทฺธํ จตุปาริสุทฺธิสีลํฯ โอฆนฺติ สมูหํฯ วินฺทนฺติ ลทฺธํฯ ปกาเรน ยถาสภาวํ สพฺพเญยฺยธมฺมํ วา ชานาติ ปฏิวิชฺฌตีติ ปญฺญาฯ สพฺพญฺญุต ญาณํฯ ปปุพฺพญาธาตุ อฯ สา ปเนสา ปชานนลกฺขณา ปฏิเวธลกฺขณา โอภาสนลกฺขณา จ, วิสโยภาส รสา, อสมฺโมหปจฺจุปฏฺฐานา, สมาธิปทฏฺฐานาฯ ธิติสทฺทสฺส วจนตฺโถ เหฏฺฐา วุตฺโตเยวฯ สีลตีติ สีลํฯ กายวจีกมฺมานิ สมฺมา ทหติ สมฺมา ฐเปตีติ อตฺโถฯ อถ วา สีลติ สมาธิยติ กายกมฺมาทีนํ สุสิลฺย ภาเวน น วิปฺปกิรตีติ สีลํ, สีลนฺติ สมาทหนฺติ จิตฺตํ เอเตนาติ วา สีลํ, จตุปาริสุทฺธิสีลํฯ สีลธาตุ อฯ อิทํ ปน ปติฏฺฐาปนลกฺขณํ, ทุสฺสิลฺยวิทฺธํสนรสํ อนวชฺชรสํ วา, โสเจยฺยปจฺจุปฏฺฐานํ, หิริโอตฺตปฺปปทฏฺฐานํฯ คุณสทฺทสฺส วจนตฺโถ เหฏฺฐา วุตฺโตเยวฯ อุหนติ สมูหํ กโรติ เอตฺถ อวยวนฺติ โอโฆ, สมูโหฯ อุปุพฺพหนธาตุ ณฯ อุสฺส โอฯ หนสฺส โฆฯ อภิธานปฺปทีปิกาฏีกายํ ปน ‘‘อวยวํ พฺยปิยติ คจฺฉตีติ โอโฆ’’ติ วุตฺตํฯ

วินฺทนํลภนํ วินฺทํ, วินฺทิยิตฺถ ลพฺภิตฺถาติ วา วินฺทํ, ปญฺญา จ ธิติ จ สีลญฺจ ตํ คุณญฺจาติ ปญฺญาธิติสีลคุณา, เตสํ โอโฆ สมูโหติ ตถา, ตํ วินฺทํ ลภนํ ยสฺสาติ ปญฺญาธิติสีลคุโณฆวินฺโท, มุนิ ฯ อถ วา วินฺทํ ลภิตพฺพํ ปญฺญาธิติสีลคุโณฆํ เยนาติ ปญฺญาธิติสีลคุโณฆวินฺโทฯ ตติยาพหุพฺพีหิ สมาโสยํฯ วินฺทานํ ลภิตพฺพานํ ปญฺญาธิติสีล สงฺขาตานํ คุณานํ สมูโห อตฺถีติ อตฺโถฯ ตํฯ

วนฺเทติ อหํ วนฺทามิฯ มุนินฺติ พุทฺธํฯ มุนาติ ชานาติ ปริจฺฉินฺทติ วา หิตาหิตนฺติ มุนิ, พุทฺโธฯ มุนธาตุ ญาเณ อิฯ อถ วา มุนาติ ชานาติ อุโภ อตฺเถติ มุนิ, ขนฺธาทิ โลเก ตุลํ อาโรเปตฺวา มินนฺโต วิย อิเม อชฺฌตฺติกา ขนฺธา อิเม พาหิราติอาทินา นเยน อิธโลกตฺถญฺจ ปรโลกตฺถญฺจ ภควา ชานาตีติ อตฺโถฯ โส ปเนส อคาริยมุนิ, อนาคาริยมุนิ, เสขมุนิ, อเสขมุนิ, ปจฺเจกมุนิ, มุนิมุนิ จาติ อเนกวิโธฯ ตตฺถ อคาริยมุนีติ คิหิปิ อาคตผโล วิญฺญาตสาสโนฯ อนาคาริยมุนีติ ตถารูโปว ปพฺพชิโตฯ เสขมุนีติ สตฺต เสกฺขาฯ อเสขมุนีติ ขีณาสโวฯ ปจฺเจกมุนีติ ปจฺเจกพุทฺโธฯ มุนิมุนีติ สมฺมาสมฺพุทฺโธฯ เตสุ ปน อิธ มุนิมุนิ อธิปฺเปโต, ตํ มุนิํฯ อนฺติมชาติยุตฺตนฺติ อนฺติเมน จริมภเวน ยุตฺตํฯ อวสานํ อมติ คจฺฉตีติ อนฺตํฯ อมธาตุ ตฯ มสฺส โนฯ อนฺเต ภโว อนฺติโม, จริมภโวฯ ชานนํ นิพฺพตฺตนํ ชาติ, ขนฺธานํ ปวตฺติฯ กมฺเมน ชนิยติ นิพฺพตฺติยตีติ วา ชาติฯ อุปปตฺติภโว ลพฺภติฯ ชานิธาตุติฯ ธาตฺวนฺต โลโปฯ อนฺติมชาติยา ยุตฺโตติ อนฺติมชาติยุตฺโต, มุนิฯ อายติญฺหิ ตีสุ ภเวสุ ปฏิสนฺธิชนกานํ สพฺพ กิเลสานํ โพธิปลฺลงฺเกเยว อคฺคมคฺเคน สมุจฺฉินฺทิตตฺตา ภควโต อนาคเต ปุนพฺภโว นตฺถิ, ตสฺมา อยํ อริยชาติ ปจฺฉิมตฺตภาวยุตฺโตติ วุตฺตํ โหติฯ

เตน วุตฺตํ ธมฺมจกฺกปวตฺตนสุตฺเต

‘‘ญาณญฺจ เมทสฺสนํ อุทปาทิ, อกุปฺปาเม วิมุตฺติ, อยมนฺติมา ชาติ, นตฺถิทานิ ปุนพฺภโว’’ติฯ

อยํ ปเนตฺถ สงฺเขปโยชนาฯ พาตฺติํสติลกฺขณจิตฺรํ เทหํ ทฺวตฺติํสมหาปุริสลกฺขเณหิ วิจิตฺรํ รูปกายวนฺตํ, เทหชฺชุตินิคฺคต ปชฺชลนฺตํ รูปกายโต นิคฺคเตหิ ฉพฺพณฺณรํ สีหิ ปริสมนฺตโต วิชฺโชตวนฺตํ, ปญฺญาธิติสีลคุโณ ฆวินฺทํ ปญฺญาธิติสีลสงฺขตานํ คุณานํ สมูหํ ลภนวนฺตํ, วินฺทิตพฺพานํ ปญฺญาธิติสีลสงฺขาตานํ คุณานํ สมูหวนฺตํ วา, อนฺติมชาติยุตฺตํ จริมภเวน จริมตฺตภาเวน วา ยุตฺตํ มุนิํ พุทฺธํ อหํ ตีหิ ทฺวาเรหิ สกฺกจฺจํ วนฺเท วนฺทามีติฯ

จตุตฺถวนฺทนคาถาวณฺณนา สมตฺตาฯ

[5]

ปาโตทยํ พาลทิวากรํว,

มชฺเฌ ยตีนํ ลลิตํ สิรีหิ;

ปุณฺณินฺทุสงฺกาสมุขํ อเนชํ,

วนฺทามิ สพฺพญฺญุมหํ มุนินฺทํฯ

[5] เอวํ จตุตฺถคาถาย พุทฺธํ วนฺทิตฺวา อิทานิ สิรีหิ ลลิตนฺตฺยาทีหิ จตูหิ คุเณหิ โถมิตฺวา วนฺทิตุกาโม ปาโตทยนฺตฺยาทิคาถมาหฯ อยํ ปน ต ต ช คณทฺวิครูหิ ยุตฺตตฺตา เอกาทสกฺขเรหิ ลกฺขิตา อินฺทวชิรา คาถาติ ทฏฺฐพฺพาฯ วุตฺตญฺหิ วุตฺโตทเย ‘‘อินฺทาทิกา ตา วชิรา ชคาโค’’ติฯ ตสฺสตฺโถ, ยสฺสํ ปฏิปาทํ ตา ทฺเวต คณา จ ชคา ชคณ ครุ จ โค ครุ จ เจ ภวนฺติ, สา อินฺทา ทิกา อินฺทสทฺทอาทิกา วชิรา วชิราคาถา นามาติฯ

ตตฺถ ปาโตทยนฺติ เอตฺถ ปาโต อุทยนฺติ ปทจฺเฉโท กาตพฺโพฯ ปเค ปุพฺพณฺหสมเย ปาจีนโลกธาตุโต อุคฺคตนฺติ อตฺโถฯ ปาโต ปเค ปาจีนโลกธาตุโต อุเทติ อุคฺคจฺฉตีติ ปาโตทโย, สูริโยฯ ปาโตปุพฺพ อุทธาตุ อุคฺคมเน อโย, ตํ ปาโตทยํฯ

พาลทิวา กรํ วาติ พาลทิวากรํ อิวาติปทจฺเฉโทฯ พาลทิวากรํ วาติ นิคฺคตาภินวสูริยํ วิยฯ เอตฺถ จ พาโลติ สมฺปติ ชาโต ตรุณทารโก โปตโก วาฯ โส หิ พลติ อสฺสสิตปสฺสสิตมตฺเตน ชีวติ น เสฏฺเฐน ปญฺญาชีวิเตนาติ พาโล, ตรุณทารโกฯ พลธาตุ ปาณเน ชีวายํ วาฯ สูริยรํสินา ทิวติ ทิพฺพตีติ ทิวาฯ ทิวุธาตุ อฯ อถ วา ทียติ ขียติ อนฺธกาโร เอเตนาติ ทิวาฯ ทีธาตุ ขเย อ, วาคโมฯ ตํ กโรตีติ ทิวากโร, ทิวา ทิวเส วา กโร อาภา ยสฺสาติ ทิวากโร, สูริโยฯ พาลสทิโส ทิวากโร พาลทิวากโรฯ อถ วา พาโล อิว ทิวากโรติ พาลทิวากโร, นวุคฺคตสูริโยฯ โส ปน อากาเส นกฺขตฺตตารานํ มชฺเฌ สหสฺสรํสีหิ ลลติ วิลาสติ วิยาติ อตฺโถฯ

ยตีนนฺติ ภิกฺขูนํฯ เต หิ ยตนฺติ อุฏฺฐหนฺติ ฆฏนฺติ วายมนฺติ กุสเล ธมฺเมติ ยตีติ วุจฺจนฺติฯ ยต ธาตุ ปติยตเน วายาเม วา อิฯ อถ วา ยมนฺติ อุปรมนฺติ อกุสเล ธมฺเมติ ยตีติ วุจฺจนฺติฯ ยมุธาตุ อุปรเม อิฯ ธาตฺวนฺตโลโปฯ เตสํ ยตีนํฯ ลลิตนฺติ วิลาสิตํฯ ลลติ วิลาเสตีติ ลลิโต, มุนิฯ ลลธาตุ วิลาเส ตฯ ตํฯ สิรีหีติ ภควโต กายงฺคโสภคฺคปตฺเตหิ สิรีหิ, พาตฺติํสลกฺขณาสีตฺยา นุพฺยญฺชนฉพฺพณฺณรํสีสงฺขเตหิ สมฺปตฺติสิรีหิ วาฯ กตปุญฺเญ นิสฺสยตีติ สิรีฯ สิธาตุ เสวายํ รปจฺจโย อิตฺถิ ลิงฺคโชตกอีปจฺจโย จฯ กตปุญฺเญหิ เสวิยตีติ วา สิรี, สมฺปตฺติฯ มูลฏีกายํ ปน ‘‘สิรีติ ปญฺญาปุญฺญาน เมตํ อธิวจน’’นฺติ วุตฺตํฯ ยตีนํ ภิกฺขูนํ มชฺเฌ สิรีหิ ลลิตํ วิลาสิตนฺติ สมฺพนฺโธฯ

เอตฺถ จ อิทํ วุตฺตํ โหติ, ยถา ปาโต อุทิโต อุคฺคโต สูริโย อากาเส นกฺขตฺตตารานํ มชฺเฌ สหสฺสรํสีหิ ลลติ วิลาสติ, เอวํ มุนิ โลเก ยตีนํ ภิกฺขูนํ มชฺเฌ พาตฺติํสลกฺขณา สีตฺยานุพฺยญฺชนฉพฺพณฺณรํสีหิ อลงฺกเตหิ สรีรโสภคฺค ปตฺตีหิ สมฺปตฺติสิรีหิ ลลติ วิลาสตีติฯ

ปุณฺณินฺทุสงฺกาสมุขนฺติ ปุณฺณจนฺเทน สทิสํ อานนสมฺปนฺนํฯ ยถา หิ จนฺโท กาฬปกฺเข ปาฏิปททิวสโต ปฏฺฐาย ทิเน ทิเน อูโน โหติ, เอวํ น มุนิโน มุขํ อานนํ อูนํฯ ภควโต ปน มุขํ นิจฺจํ ปริปุณฺณจนฺทมณฺฑลํ วิย อนูนํ หุตฺวา โสภติ, ตสฺมา ปุณฺณสทฺเทน วิเสเสตฺวา ปุณฺณินฺทุสงฺกาสมุขนฺติ โถเมติฯ โสฬสกเลหิ ปูเรตีติ ปุณฺณํฯ ปูรธาตุ ต, ตสฺส ณฺโณฯ อิทติ นกฺขตฺตตารานํ อิสฺสริยํ กโรตีติ อินฺทุ, อิทิธาตุ อิสฺสริยํ อุฯ ปุณฺณํ ปริปุณฺณํ อินฺทุ ปุณฺณินฺทุ, จนฺโทฯ สงฺกาสนฺติ สทิสํฯ สงฺกาสสทฺโท หิ อุปมาวาจโก นิปาโตฯ วุตฺตญฺหิ

สุโพธาลงฺกาเร

‘‘อิวาทิ อิว วา ตุลฺย, สมานนิภสนฺนิภา;

ยถา สงฺกาส ตุลิต, ปฺปกาส ปติรูปกา’’ตฺยาทิฯ

ปุณฺณจนฺทํ วิย มุขติ โสภตีติ มุขํ, อานนํฯ มุขธาตุ อฯ ปุณฺณินฺทุนา สงฺกาสํ สทิสํ มุขํ อานนํ ยสฺส โสติ ปุณฺณินฺทุสงฺกาสมุโข, มุนินฺโทฯ ตํฯ มุนินฺทสฺส ปน ปุณฺณ จนฺทสฺส สหสฺสรํสีหิ สสฺสิริโก วิย ภิกฺขูนํ มชฺเฌ พาตฺติํส มหาปุริส ลกฺขณาสีตฺยานุพฺยญฺชน ปฏิมณฺฑิเตหิ สิรีหิ จ พฺยามปฺปภาปริกฺขิตฺเตหิ อาเวฬาเวฬา ยมกายมกา คุมฺพาคุมฺพา หุตฺวา วินิจฺฉรนฺตีหิ ฆนพุทฺธรสฺมิสงฺขาเตหิ อลงฺกิโต สสฺสิริกมุโข โหตีติ วุตฺตํ โหติฯ ตสฺมา ปุณฺณินฺทุสงฺกาสมุขนฺติ โถเมติฯ

อเนชนฺติ นิตฺตณฺหํฯ ลาภาลาภาทิํ ปฏิจฺจ เอชติ กมฺปตีติ เอชา, ตณฺหาฯ

เอชธาตุ กมฺปเน อ, นตฺถิ เอชา ยสฺสาติ อเนโช, มุนินฺโทฯ วุตฺตญฺหิ มหานิทฺเทสปาฬิยํ ‘‘ลาภาลาภ ยสายส นินฺทานินฺท สุขทุกฺเขหิ น อิญฺชตีติ อเนโช, ภควา ลพฺภตี’’ติฯ

สพฺพญฺญุนฺติ ปฏิวิทฺธ สพฺพเญยฺยธมฺมํฯ สงฺขรวิการลกฺขณนิพฺพาน ปญฺญตฺติวเสน ปญฺจวิธํ สพฺพํ เญยฺยธมฺมํ ชานาติ ปฏิวิชฺฌติ สีเลนาติ สพฺพญฺญู, มุนินฺโทฯ สพฺพสทฺทูปปท ญาธาตุ รูฯ เอตฺถ จ สพฺเพ สงฺขตธมฺมา สงฺขรา นาม สกสกปจฺจเยหิ สงฺขริยนฺตีติ กตฺวาฯ วิญฺญตฺติทฺวยํ ลหุตาทิตฺตยญฺจ วิกาโร นาม จตูหิ มหาภูเตหิ วิรูปํ กริยตีติ กตฺวาฯ วิญฺญตฺติทฺวยสฺส ยถากฺกมํ จิตฺตชวาโยธาตุ จิตฺตชปถวี ธาตูนํ วิเสสคุณตฺตา, ลหุตาทิตฺตยสฺส จ จิตฺโต ตฺวาหารชนิปฺผนฺนรูปานํ วิเสสคุณตฺตาฯ ผสฺสาทิธมฺมานํ ผุสนาทิลกฺขณญฺจ ปถวีธาตฺวาทีนํ กกฺขฬาทิลกฺขณญฺจ, จิตฺตสฺส อารมฺมณวิชานนลกฺขณญฺจ, นิพฺพานสฺส สนฺติลกฺขณญฺจ, รูปสฺส รุปฺปนลกฺขณญฺจ, นามสฺส นมนลกฺขณญฺจ, อนิจฺจตาทิตฺตยานิ จ อุปจยาทิจตฺตาริ ลกฺขณรูปานิ จ ลกฺขณานิ นาม ลกฺขิยนฺติ เอเตน ลกฺขิตพฺพา ธมฺมาติ กตฺวาฯ อสงฺขตธาตุนิพฺพานํ นาม วานํ วุจฺจติ ตณฺหา, ตโต นิกฺขนฺตนฺติ กตฺวาฯ ปริจฺเฉทรูปํ อิตฺถิปุริสาทิฆฏปฏาทโย สพฺพ โวหารตฺถา จ ปญฺญตฺติ นาม ปญฺญาปิยติ ปกาเรน ญาปิยตีติ กตฺวาฯ เอตฺถ จ สงฺขารนิพฺพานานิ ปรมตฺถธมฺมา โหนฺติฯ วิการาทีสุ ปน วิการลกฺขณานิ ปญฺญตฺติวิเสสตฺตา วิสุํ วุตฺตานิฯ อิเมหิ ทฺวีหิ วินิมุตฺตา ปน ปริจฺเฉทรูปา สพฺพโวหารตฺถา ปญฺญตฺตีติ วุตฺตาติ เวทิตพฺพาฯ อปทาน อฏฺฐกถายํ ปน ‘‘สพฺพํ อตีตาทิเภทํ หตฺถามลกํ วิย ชานาตีติ สพฺพญฺญู’’ติ วุตฺตํฯ

สพฺพญฺญูติ จ กมสพฺพญฺญู, สกิํ สพฺพญฺญู, สตตสพฺพญฺญู, สตฺติ สพฺพญฺญู, ญาตสพฺพญฺญู จาติ ปญฺจวิธา โหติ สพฺพญฺญูฯ ตตฺถ ยถากฺกมํ สพฺพํ ชานนธมฺโม กมสพฺพญฺญู นามฯ

เอกาวชฺชเนน ชวนวาเรน ชานิตพฺพํ จตุสจฺจธมฺมํ ชานนธมฺโม สกิํสพฺพญฺญู นามฯ จกฺขุวิญฺญาณาทีนํ นิยตารมฺมณตฺตํ ชานนธมฺโม สตตสพฺพญฺญู นามฯ เอกปฺปหาเรน สพฺพธมฺมํ ชานนสมตฺโถ ธมฺโม สตฺติสพฺพญฺญู นามฯ อาวชฺชนาเภเทน ชานิตพฺพํ สพฺพธมฺมํ ชานนธมฺโม ญาตสพฺพญฺญู นามฯ เตสุ จ สกิํ สพฺพญฺญู สตฺติสพฺพญฺญูวเสน ทฺเว ธมฺมา มคฺคญาณานิเยวฯ ตทวเสสา สพฺพญฺญุตญาณานิ โหนฺติฯ ตํ สพฺพญฺญุํฯ

มุนินฺทนฺติ เอตฺถ มุนิสทฺทสฺส อตฺโถ เหฏฺฐา วุตฺโตเยวฯ มุนีนํ อินฺโท อิสฺสโร มุนินฺโท, ตํ มุนินฺทํ อหํ วนฺทามีติ สมฺพนฺโธติฯ

อยํ ปเนตฺถ สงฺเขปโยชนาฯ ปาโตทยํ ปเคว อุทยํ อุคฺคตํ, พาลทิวากรํว นวุคฺคตสูริยมาณโวอิว, ยตีนํ ภิกฺขูนํ มชฺเฌ สิรีหิ พาตฺติํสมหาปุริสลกฺขณา สีตฺยานุพฺยญฺชนสมฺปตฺติสงฺขาเตหิ สิรีหิ ลลิตํ วิลาสิตํ, ปุณฺณินฺทุสงฺกาสมุขํ ปุณฺณจนฺเทน สทิสํ อานนวนฺตํ, อเนชํ นิตฺตณฺหํ, โลกธมฺเมหิ อนิญฺชนํ วา, สพฺพญฺญุํ สพฺพธมฺม วิชานนฺตํ, มุนินฺทํ พุทฺธํ สกฺกจฺจํ ตีหิ ทฺวาเรหิ อหํ วนฺทามีติฯ

ปญฺจมวนฺทนคาถาวณฺณนา สมตฺตาฯ

[6]

อุเปตปุญฺโญ วรโพธิมูเล,

สเสนมารํ สุคโต ชินิตฺวา;

อโพชฺฌิ โพธิํ อรุโณทยมฺหิ,

นมามิ ตํ มารชินํ อภงฺคํฯ

[6] เอวํ ปญฺจมคาถาย มุนินฺทํ วนฺทิตฺวา อิทานิ มารชินคุเณน โถมิตฺวา วนฺทิตุกาโม อุเปตปุญฺโญ ตฺยาทิคาถมาหฯ อยํ ปน ช ต ช คณ ทฺวิครุยุตฺตตฺตา เอกาทสกฺขเรหิ ลกฺขิตา อุเปนฺทวชิราคาถาติ ทฏฺฐพฺพาฯ

วุตฺตญฺหิ วุตฺโตทเย ‘‘อุปาทิกา สาว ชตา ชคา โค’’ติฯ ตสฺสตฺโถ, ยสฺสํ ปฏิปาทํ ชตา ชคณ ตคณา จ ชคา ชคณครู จ โค ครุ จ เจ สิยา, สาว สาคาถาเอว อุปาทิกา อุปสทฺทาทิกา อินฺทวชิราคาถา นามาติฯ

อุเปตปุญฺโญ โย สุคโต วรโพธิมูเล สเสน มารํ ชินิตฺวา อรุโณทยมฺหิ โพธิํ อโพชฺฌิ มารชินํ อภงฺคํ, ตํ สุคตํ อหํ นมามีติ สมฺพนฺโธฯ ตตฺถ อุเปตปุญฺโญติ สมฺปนฺนทานสีลาทิปารมีปุญฺญวาฯ ทานสีลาทิ ปารมีปุญฺเญน สมนฺนาคโต วาฯ ทานสีลาทิปารมีปุญฺเญน อุเปโต สมุเปโต อุปคโต สมุปคโต สมฺปนฺโน สมนฺนาคโตติ อตฺโถฯ อยํ ปเนตฺถ วจนตฺโถ, อุปนฺโน สมฺปนฺโน หุตฺวา เอติ คจฺฉติ ปวตฺตตีติ อุเปตํ, ปุญฺญํฯ อุปปุพฺพอิธาตุ คติยํ ตฯ ปุนาติ อตฺตโน การกนฺติ ปุญฺญํ, ปารมีปุญฺญํ ลพฺภติฯ ปุธาตุ ปีณเน โสธเน วา ณฺโยฯ ตสฺส โญฯ ตตฺถ อตฺตโน การกนฺติ ปุนปฺปุนํ ปวตฺติยา สจิตฺตสนฺตติญฺจ สํชนิตปณีตรูปวิสเฏน สนิสฺสย รูปสนฺตติญฺจ ปุนาติ ปีเณติ โสเธติ วาติ อตฺโถฯ อยํ ปฏิสมฺภิทามคฺคคณฺฐิปเท วุตฺโตฯ ปูเรติ อชฺฌาสยนฺติ วา ปุญฺญํฯ ปูรธาตุ ณฺยฯ โย ปุคฺคโล ปุญฺญํ กโรติ ตสฺส อชฺฌาสยํ ปูเรตีติ อตฺโถฯ

อถ วา ปุชฺชญฺจ ภวํ นิพฺพตฺเตตีติ ปุญฺญํฯ นิพฺพตฺติตทฺธิตายํฯ ปูช ปทํ ณฺยปจฺจโยฯ โย ปุญฺญํ กโรติ, ตสฺส ปูชิตพฺพํ ภวํ ปวตฺเตตีติ อตฺโถฯ เตน วุตฺตํ สมฺโมหวิโนทนี อฏฺฐกถายํ ‘‘ปุนาติ อตฺตโน การกํ ปูเรติ จสฺส อชฺฌาสยํ ปุชฺชญฺจ ภวํ นิพฺพตฺเตตีติ ปุญฺโญ’’ติฯ มูลฏีกายญฺจ ‘‘ปุนาตีติ โสเธติ อปุญฺญผลโต ทุกฺขสํกิเลสโต จ หิตชฺฌาสเยน ปุญฺญํ กโรตีติ ตํ นิปฺผาทเนน การกสฺสชฺฌาสยํ ปูเรตีติ ปุญฺโญฯ

ปูรโก ปุชฺชนิพฺพตฺตโก จ นิรุตฺติลกฺขเณน ปุญฺโญติ เวทิตพฺโพ’’ติ วุตฺตํ วิสุทฺธิมคฺคมหาฏีกายญฺจ- ‘‘ปุนาติ อตฺตโน สนฺตานํ อปุญฺญผลโต ทุกฺขสํกิเลสโต จ วิโสเธตีติ ปุญฺญํฯ หิตสุขชฺฌาสเยน ปุญฺญํ กโรตีติ ตํนิปฺผาทเนน การกสฺส อชฺฌาสยํ ปูเรติ, ปุชฺชภวํ นิพฺพตฺเตตีติ วา ปุญฺญํฯ อิติ ปูรโก ปุชฺชนิพฺพตฺตโก จ นิรุตฺตินเยน ปุญฺญนฺติ เวทิตพฺโพ’’ติ วุตฺตํฯ อุเปตํ สมฺปนฺนํ ปุญฺญํ ปารมีปุญฺญํ ยสฺส โสติ อุเปตปุญฺโญ, สุคโต ลพฺภติฯ

วรโพธิมูเลติ อุตฺตมสฺส โพธิรุกฺขสฺส สมีเปฯ ตตฺถ วโรติ วริตพฺโพ ปตฺถิตพฺโพ อิจฺฉิตพฺโพติ วา วโรฯ โพธิมูเลติ เอตฺถ โพธีติ วุจฺจติ รุกฺโขปิ, มคฺโคปิ, สพฺพญฺญุตญาณมฺปิ, นิพฺพานมฺปิฯ ตตฺถ หิ โพธิรุกฺขมูเล ปฐมาภิ สมฺพุทฺโธติ จ, อนฺตรา จ โพธิํ อนฺตรา จ คยนฺติ จ อาคตฏฺฐาเน รุกฺโขฯ โพธีติ วุจฺจติ จตูสุ มคฺเคสุ ญาณนฺติ อาคตฏฺฐาเน มคฺโคฯ ปปฺโปติ โพธิํ วรภูริ เมธโสติ อาคตฏฺฐาเน สพฺพญฺญุตญาณํฯ ปตฺวาน โพธิํ อมตํ อสงฺขตนฺติ อาคตฏฺฐาเน นิพฺพานํ โพธีติ วุจฺจติฯ อิธ ปน โพธิรุกฺโขติ อธิปฺเปโตฯ อยํ ปน เตสํ วจนตฺโถฯ พุชฺฌติ อพุชฺฌิ พุชฺฌิสฺสติ จตฺตาริ อริยสจฺจานิ สพฺพํ เญยฺยธมฺมมฺปิ เอตฺถาติ โพธิ, โพธิรุกฺโขฯ พุธธาตุ ณิฯ พุชฺฌติ จตฺตาริ สจฺจานีติ โพธิ, มคฺโคฯ พุชฺฌติ สพฺพเญยฺยธมฺมนฺติ โพธิ, สพฺพญฺญุตญาณํฯ อริเยน พุชฺฌิตพฺพนฺติ โพธิ, นิพฺพานํ ลพฺภติฯ วโร อุตฺตโม โพธิรุกฺโขติ วรโพธิ, ตสฺส มูลํ สมีปํ วรโพธิมูลํ, ตสฺมิํฯ

สเสนมารนฺติ สห เสนาย ปวตฺตํ มารราชํฯ ตตฺถ สิยติ พนฺธิยตีติ เสนาฯ สิธาตุ พนฺธเนยุฯ ตาย สห ปวตฺตตีติ สเสโน, มารราชาฯ อนตฺเถ นิโยเชนฺโต คุณมารเณน สตฺเต มาเรตีติ มาโรฯ มรธาตุ ณฯ สตฺตานํ กุสลํ มาเรติ วินาเสตีติ วา มาโรฯ สเสโน จ โส มาโร จาติ สเสนมาโร, มารราชาฯ

ตํ ฯ ชินิตฺวาติ ปเท กมฺมํฯ อุเปตปุญฺโญ โย สุคโตติ สมฺพนฺโธฯ สุคตสทฺทสฺส อตฺโถ เหฏฺฐา วุตฺโตเยวฯ

ชินิตฺวาติ วิสาขปุณฺณมิยํ พุทฺธทิเน อนตฺถงฺคเตเยว สูริเย ปารมีปุญฺญเตเชน วิชยิตฺวาติ อตฺโถฯ อโพชฺฌีติ ปฏิวิชฺฌิ อธิคมิ วาฯ โพธินฺติ อนุตฺตรํ สมฺมา สมฺโพธิํ, อรหตฺตมคฺคสพฺพญฺญุตญาณนฺติ อตฺโถฯ สพฺพญฺญุต ญาณปทฏฺฐานญฺหิ มคฺคญาณํ, มคฺคญาณปทฏฺฐานญฺจ สพฺพญฺญุตญาณํ โพธีติ วุจฺจติฯ ตํ โพธิํฯ

อรุโณทยมฺหีติ อรุณอุทยมฺหีติ ปทจฺเฉโทฯ อรุณุคฺคมนเวลายนฺติ อตฺโถฯ ตตฺถ อาสมนฺตโต อาโลกํ กโรนฺโต อุนติ คจฺฉตีติ อรุโณฯ อาปุพฺพอุนธาตุ คติมฺหิ ณฯ อาการสฺส รสฺโสฯ รการาคโมฯ นสฺส โณฯ สูริยสฺส อุทยโต ปุพฺเพ อุคฺคตรํสิ อรุโณ นามาติ อตฺโถฯ วุตฺตญฺหิ ทสกนิปาต องฺคุตฺตรปาฬิยํ ‘‘สูริยสฺส ภิกฺขเว อุทยโต เอตํ ปุพฺพงฺคมํ เอตํ ปุพฺพนิมิตฺตํ ยทิทํ อรุณุคฺคํ, เอวเมว โข ภิกฺขเว กุสลานํ ธมฺมานํ เอตํ ปุพฺพงฺคมํ เอตํ ปุพฺพนิมิตฺตํ ยทิทํ สมฺมาทิฏฺฐี’’ติฯ ยํ สนฺธาย วุตฺตํ อภิธานปฺปทีปิกายํ ‘‘สูรสฺโสทยโต ปุพฺพุ, ฏฺฐิตรํสิ สิยารุโณ’’ติฯ อภิธานปฺปทีปิกาฏีกายํ ปน ‘‘อรุณวณฺณตาย อรติ คจฺฉตีติ อรุโณ’’ติ วุตฺตํฯ อุเทติ อุคฺคจฺฉตีติ อุทโย, สูริโยฯ อุทิธาตุ อฯ อุทยสฺส สูริยสฺส อรุโณ อุคฺคตรํสีติ อรุโณทโยฯ ตสฺสํ อรุณุคฺคมนเวลายํฯ โพธิํ อโพชฺฌีติ สมฺพนฺโธฯ

ภควา หิ วิสาขปุณฺณมิยํ อนตฺถงฺคเตเยว สูริเย มารพลํ วิธเมตฺวา จีวรูปริ ปตมาเนหิ โพธิรุกฺขงฺกเรหิ รตฺตปวาฬปลฺลเวหิ วิย ปูชยมาโน รตฺติยา ปฐมยาเม ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสริตฺวา มชฺฌิมยาเม ทิพฺพจกฺขุํ วิโสเธตฺวา ปจฺฉิมยาเม ปฏิจฺจสมุปฺปาทํ อนุโลมปฏิโลมํ มนสิกริตฺวา อานาปานจตุตฺถชฺฌานํ นิพฺพตฺเตตฺวา ตเทว ปาทกํ กตฺวา มหาวชิรญาณสงฺขาตํ วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา มคฺคปฏิปาฏิยา อธิคเตน จตุตฺถมคฺคญาเณน สพฺพกิเลเส เขเปตฺวา ยทา อรุโณ อุคฺคมิสฺสติ, ตทา สพฺพญฺญุตญาณาทิสพฺพ พุทฺธคุเณ ปฏิวิชฺฌิ อธิคมีติ วุตฺตํ โหติฯ

มารชินนฺติ ปญฺจมารานํ วิชิตาวิํฯ เทวปุตฺต กิเลสาภิ สงฺขารขนฺธมจฺจุสงฺขาเต ปญฺจมาเร ชินาติ อชินิ ชินิสฺสตีติ มารชิโน, สุคโตฯ เทวปุตฺตกิเลสาภิสงฺขรสงฺขตํ มารตฺตยํ ชินาติ อชินิ, ขนฺธมจฺจุสงฺขตํ มารทฺวยํ อวสฺสํ ชินิสฺสตีติ อตฺโถฯ ยทิ เอวํ กสฺมา วิชิตาวินฺติ วุตฺตนฺติฯ อวิรทฺธํ เอกนฺเตน ชิยมานตฺตาติฯ อภงฺคนฺติ สเสนมารสฺส ภญฺชิตุํ วิทฺธํสิตุํ อสมตฺถํฯ ยสฺส กสฺสจิ ภญฺชิตุํ วิทฺธํสิตุํ อสมตฺถํ วาฯ ตตฺรายํ วจนตฺโถฯ มาเรน เยน เกนจิ ภญฺชิตุํ น สกฺโกตีติ อภงฺโค, เตน วา น ภญฺชิยติ น วิทฺธํสิยตีติ อภงฺโค, สุคโตฯ นปุพฺพ ภนฺชธาตุ ตฯ ตสฺส ธาตฺวนฺเตน คการาเทโสฯ อถ วา ภนฺชติ วิทฺธํสตีติ ภงฺโค, มาโรฯ โย โกจิ วาฯ นตฺถิ ภงฺโค มาโร โย โกจิ วา ยสฺสาติ อภงฺโค, สุคโตฯ ตํ อภงฺคํฯ นฺติ สุคตํฯ มารชินํ อภงฺคํ ตํ สุคตํ อหํ นมามีติ สมฺพนฺโธฯ

อิมิสฺสํ ปน คาถายํ เอกนิปาตชาตกฏฺฐกถายํ, อปทานฏฺฐกถายญฺจ อาคตนเยน พุทฺธสฺส มารวิชยาทิํ โสตุชนานํ พหุสฺสุตตฺถํ สงฺเขเปน เวทิตพฺพํฯ

โพธิ สตฺโต หิ มหาสมฺปตฺติํ อนุภวิตฺวา หตฺถคตํ จกฺกวตฺติรชฺชํ เขฬปิณฺฑํ วิย อนเปกฺโข ฉฏฺเฏตฺวา เอกูนติํสวสฺเส อาสฬฺหิปุณฺณมาย อุตฺตรสฬฺหนกฺขตฺเตน ยุตฺเต มหาภินิกฺขมํ นิกฺขมิตฺวา อโนมนทีตีเร ฆฏีการพฺรหฺมุนา ทินฺนํ อรหตฺต ธชภูตํ อฏฺฐปริกฺขารํ ปฏิคฺคเหตฺวา นิวาเสตฺวา สมณปพฺพชฺชํ กตฺวา ฉพฺพสฺสานิ ทุกฺกรการิกํ จริตฺวา นิคฺโรธรุกฺขมูเล เสนนิคเม เสนกุฏุมฺพิกสฺส ธีตราย สุชาตาย สห สตสหสฺสคฺฆิยา สุวณฺณปาติยา ทินฺนํ สพฺพํ อปฺโปทกํ มธุปายาสํ เอกฏฺฐิตาลปกฺกปฺปมาณํ เอกูนปญฺญาสาโลปํ ปริภุญฺชิตฺวา สายนฺหสมเย เทวตาหิ อลงฺกเตน มคฺเคน โพธิรุกฺขาภิมุโข คจฺฉนฺเต อนฺตรมคฺเค โสตฺถิเยน นาม ติณหารเกน ทินฺนํ อฏฺฐมุฏฺฐิกติณํ คเหตฺวา โพธิมณฺฑํ อารุยฺห อิทํ ฐานํ สพฺพพุทฺธานํ อวิชหิตํ อจลฏฺฐานํ กิเลสภญฺชนฏฺฐานนฺติ ญตฺวา ตานิ ติณานิ อคฺเค คเหตฺวา จาเลสิฯ ตาวเทว จุทฺทสหตฺโถ ปลฺลงฺโก อโหสิฯ ตานิปิ ติณานิ ตถารูเปน สณฺฐาเนน สนฺถริํสุ สณฺฐหิํสุ วาฯ ยถารูปํ สุกุสโลปิ วิจิตฺตกาโร วา โปตฺถตาโร วา อาลิขิตุมฺปิ สมตฺโถ นตฺถิฯ โพธิ สตฺโต โพธิขนฺธํ ปิฏฺฐิโต กตฺวา ปุรตฺถาภิมุโข ทฬฺหมานโส หุตฺวา –

‘‘กามํ ตโจ จ นฺหารุ จ, อฏฺฐิ จ อวสุสฺสตุ;

อุปสุสฺสตุ นิเสสํ, สรีเร มํสโลหิต’’นฺติฯ

น ตฺเวว สมฺมาสมฺโพธิํ อปตฺวา อิมํ ปลฺลงฺกํ ภินฺทิสฺสามีติ อสนิสตสนฺนิปาเตนปิ อเภชฺชรูปํ ตํ ปลฺลงฺกํ อภญฺชิตฺวา นิสีทิฯ ตสฺมิํ สมเย มาโร เทวปุตฺโต สิทฺธตฺถกุมาโร ‘‘มยฺหํ วสํ อติกฺกมิตุกาโม, น ทานิ อสฺส อติกฺกมิตุํ ทสฺสามี’’ติ มารพลสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา เอตมตฺถํ อาโรเจตฺวา มารโฆสนํ นาม โฆสาเปตฺวา มารพลํ อาทาย นิกฺขมิฯ สา มารเสนา มารสฺส ปุรโต ทฺวาทส โยชนา โหนฺติฯ ทกฺขิณโต จ วามโต จ ทฺวาทส โยชนาฯ ปจฺฉโต จกฺกวาฬปริยนฺตํ กตฺวา ฐิตา, อุทฺธํ นวโยชนุพฺเพธาฯ ยสฺสา อุนฺนาทนฺติยา อุนฺนาทสทฺโท โยชนสหสฺสโต ปฏฺฐาย ปถวีอุนฺทฺริยสทฺโท วิย สุยฺยติฯ อถ มาโร เทวปุตฺโต ทิยฑฺฒโยชนสติกํ คิริเมขลํ นาม หตฺถิํ อภิรูหิตฺวา พาหุสหสฺสํ มาเปตฺวา นานาวุธานิ อคฺคเหสิฯ

อวเสสายปิ มารปริสาย ทฺเว ชนา เอกสทิสํ อาวุธํ น คณฺหิํสุฯ นานปฺปการวณฺณา นานปฺปการ มุขา หุตฺวา มหาสตฺตํ อชฺโฌตฺถรมานา อาคมํสุฯ

ทสสหสฺสจกฺกวาฬเทวตา ปน มหาสตฺตสฺส ถุติ โย วทมานา อฏฺฐํสุฯ สกฺโก เทวราชา วิชยุตฺตรสงฺขํ ธมมาโน อฏฺฐาสิฯ โส กิร สงฺโข วีสหตฺถสติโก โหติฯ สกิํ วาตํ คาหาเปตฺวา ธมนฺโต จตฺตาโร มาเส สทฺทํ กริตฺวา นิสฺสทฺโท โหติฯ มหากาฬนาค ราชา อติเรกปทสเตน วณฺณํ วทนฺโต อฏฺฐาสิฯ มหาพฺรหฺมา เสตจฺฉตฺตํ ธารยมาโน อฏฺฐาสิฯ มาร พเล ปน โพธิมณฺฑลํ อุปสงฺกมนฺเต เตสํ เอโกปิ ฐาตุํ นาสกฺขิฯ สมฺมุข สมฺมุขฏฺฐาเนเนว ปลายิํสุฯ กาโฬ นาม นาคราชา ปถวิํ นิมุชฺชิตฺวา ปญฺจโยชนสติกํ มนฺติรกนาคภวนํ คนฺตฺวา อุโภหิ หตฺเถหิ มุขํ ปิทหิตฺวา นิปนฺโนฯ สกฺโก วิชยุตฺตรสงฺขํ ปิฏฺฐิยํ กตฺวา จกฺกวาฬมุข วฏฺฏิยํ อฏฺฐาสิฯ มหาพฺรหฺมา เสตจฺฉตฺตํ โกฏิยํ คเหตฺวา พฺรหฺมโลกเมว อคมาสิฯ เอกเทวตาปิ ฐาตุํ สมตฺโถ นาม นาโหสิฯ มหาปุริโส เอกโกว นิสีทิฯ มาโรปิ อตฺตโน ปริสํ อาห ‘‘ตาต สุทฺโธทนปุตฺเตน สิทฺธตฺเถน สทิโส อญฺโญ ปุริโส นาม นตฺถิ, มยํ สมฺมุขา ยุทฺธํ ทาตุํ น สกฺขิสฺสาม, ปจฺฉา ภาเคน ทสฺสามา’’ติฯ มหาปุริโสปิ ตีณิ ปสฺสานิ โอโลเกตฺวา สพฺพเทวตานํ ปลายิตตฺตา สุญฺญานิ อทฺทสฯ ปุน อุตฺตรปสฺเสน มารพลํ อชฺโฌตฺถรมานํ ทิสฺวา ‘‘อยํ เอตฺตโก ชโน มํ เอกกํ สนฺธาย มหนฺตํ วายามํ กโรติ, อิมสฺมิํ ฐาเน มยฺหํ มาตา วา ปิตา วา ภาตา วา อญฺโญ โกจิ ญาตโก วา นตฺถิ, อิมา ปน ทส ปารมิโยว มยฺหํ ทีฆรตฺตํ ปุตฺตปริชนสทิสา, ตสฺมา มยา ปารมิโยว ผลกํ กตฺวา ปารมิสตฺเถเนว ปหริตฺวา อยํ พลกาโย มยา วิทฺธํเสตุํ วฏฺฏตี’’ติ ทส ปารมิโย อาวชฺชมาโน นิสีทิฯ

อถ มาโร เทวปุตฺโต เอเตเนว สิทฺธตฺถํ ปลาเปสฺสามีติ วาตมณฺฑลํ สมุฏฺฐาเปสิฯ ตงฺขณญฺเญเยว ปุรตฺถิมา ทิเภทา วาตา สมุฏฺฐหิตฺวา อฑฺฒโยชนเอกโยชน ทฺวิโยชนติโยชนปฺปมาณานิ ปพฺพตกูฏานิ ปทาเลตฺวา วนคจฺฉรุกฺขาทีนิ อุทฺธํ มูลานิ กตฺวา สามนฺตา คามนิคเม จุณฺณวิจุณฺณํ กาตุํ สมตฺถาปิ มหาปุริสสฺส ปุญฺญเตเชน มหานุภาเวน โพธิสตฺตํ ปตฺวา จีวรกณฺณมตฺตมฺปิ จาเลตุํ นาสกฺขิํสุฯ ตโต อุทเกน อชฺโฌตฺถริตฺวา มาเรสฺสามาติ มหาวสฺสํ สมุฏฺฐาเปสิฯ ตสฺสานุภาเวน อุปรูปริ สตปฏลสหสฺสปฏลาทิเภทา วฬาหกา อุฏฺฐหิตฺวา วสฺสิํสุฯ วุฏฺฐิธาราเวเคน ปถวี ภินฺนา อโหสิฯ วนรุกฺขาทีนํ อุปริภาเคน มหาเมโฆ อาคนฺตฺวา มหา สตฺตสฺส จีวเร อุสฺสาวพินฺทุคฺคหณมตฺตมฺปิ เตเมตุํ นาสกฺขิฯ ตโต ปาสาณวสฺสํ สมุฏฺฐาเปสิฯ มหนฺตานิ ปพฺพตกูฏานิ ธูมายนฺตานิ ปชฺชลนฺตานิ อากาเสนาคนฺตฺวา โพธิสตฺตสฺส ปาทมูเล ทิพฺพมาลาคุฬภาวํ อาปชฺชิํสุฯ ตโต ปหรวสฺสํ สมุฏฺฐาเปสิฯ เอกโตธารา อุภโตธารา อสิสตฺติขุรปฺปาทโย ธูมายนฺตา ปชฺชลนฺตา อากาเสนาคนฺตฺวา โพธิสตฺตํ ปตฺวา ทิพฺพปุปฺผานิ อเหสุํฯ ตโต องฺคารวสฺสํ สมุฏฺฐาเปสิฯ กิํสุกวณฺณา องฺคารา อากาเสนาคนฺตฺวา โพธิสตฺตสฺส ปาทมูเล ทิพฺพ ปุปฺผานิ หุตฺวา วิกิริํสุฯ ตโต กุกฺกุฬวสฺสํ สมุฏฺฐาเปสิฯ อจฺจุณฺโห อคฺคิวณฺโณ กุกฺกุโฬ อากาเสนาคนฺตฺวา โพธิสตฺตสฺส ปาทมูเล ทิพฺพจนฺทนจุณฺณํ หุตฺวา นิปตติฯ ตโต วาฬุกวสฺสํ สมุฏฺฐาเปสิฯ อติสุขุมวาฬิกา ธูมายนฺตา ปชฺชลนฺตา อากาเสนาคนฺตฺวา โพธิสตฺตสฺส ปาทมูเล ทิพฺพปุปฺผานิ หุตฺวา นิปติํสุฯ ตโต กลลวสฺสํ สมุฏฺฐาเปสิฯ ตํ กลลวสฺสํ ธูมายนฺตํ ปชฺชลนฺตํ อากาเส นาคนฺตฺวา โพธิสตฺตสฺส ปาทมูเล ทิพฺพวิเลปนํ หุตฺวา ปตติฯ

ตโต อิมินา ภิํเสตฺวา สิทฺธตฺถํ ปลาเปสฺสามีติ อนฺธการํ สมุฏฺฐาเปสิฯ ตํ จตุรงฺคสมนฺนาคตํ อนฺธการํ วิย มหาตมํ หุตฺวา โพธิสตฺตํ ปตฺวา สูริยปฺปภา วิหตํ วิย อนฺตรธายติฯ

เอวํ มาโร อิมาหิ นวหิ วาตวสฺสปาสาณปหรองฺคาร กุกฺกุฬวาฬุก กลลอนฺธการวุฏฺฐีหิ โพธิสตฺตํ ปลาเปตุํ อสกฺโกนฺโต ‘‘กิํ ภเณ ติฏฺฐถ อิมํ สิทฺธตฺถกุมารํ คณฺหถ หนถ ปลาเปถา’’ติ ปริสํ อาณาเปตฺวา สยมฺปิ คิริเมขลสฺส หตฺถิโน ขนฺเธ นิสินฺโน จกฺกาวุธํ อาทาย โพธิสตฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘สิทฺธตฺถ อุฏฺฐาหิ เอตสฺมา ปลฺลงฺกา, นายํ ตุมฺหากํ ปาปุณาติ, มยฺหํเอว ปาปุณาตี’’ติ อาหฯ มหาสตฺโต ตสฺส วจนํ สุตฺวา อโวจ ‘‘มาร เนว ตยา ทสปารมิโย ปูริตา, น อุปปารมิโย น ปรมตฺถ ปารมิโย นาปิ ปญฺจมหาปริจฺจาคา ปริจฺจตฺตา น ญาตตฺถจริยา น โลกตฺถจริยา น พุทฺธตฺถจริยา ปูริตา, สพฺพา ตา มยาเยว ปูริตา, ตสฺมา นายํ ปลฺลงฺโก ตุยฺหํ ปาปุณาติ, มยฺหเมว ปาปุณาตี’’ติฯ มาโร กุทฺโธ โกธเวคํ อสหนฺโต มหาปุริสสฺส จกฺกาวุธํ วิสฺสชฺเชสิฯ ตํ ตสฺส ทสปารมิโย อาวชฺชนฺตสฺส อุปริภาเค มาลาวิตานํ หุตฺวา อฏฺฐาสิฯ ตํ กิร ขุรจกฺกาวุธํ อญฺญทา เตน กุทฺเธน วิสฺสฏฺฐํ เอกฆนปาสาณ ถมฺเภ วํสกฬีเร วิย ฉินฺทนฺตํ คจฺฉติฯ อิทานิ ปน ตสฺมิํ มาลาวิตานํ หุตฺวา ฐิเต อวเสสา มารปริสา อิทานิ ปลฺลงฺกโต วุฏฺฐาย ปลายิสฺสตีติ มหนฺตมหนฺตานิ เสลกูฏานิ วิสฺสชฺเชสุํฯ ตานิปิ มหาปุริสสฺส ปารมิโย อาวชฺชนฺตสฺส มาลาคุฬภาวํ อาปชฺชิตฺวา ภูมิยํ ปติํสุฯ

เทวตา จกฺกวาฬมุขวฏฺฏิยํ ฐิตา คีวํ ปสาเรตฺวา สีสํ อุกฺขิปิตฺวา ‘‘นฏฺโฐ วต โภ สิทฺธตฺถกุมารสฺส รูปคฺคปฺปตฺโต อตฺตภาโว, กิํ นุ โข กริสฺสตี’’ติ โอโลเกนฺติฯ

ตโต มหาปุริโส ปูริตปารมีนํ โพธิสตฺตานํ อภิ สมฺพุชฺฌนทิวเส ปตฺตปลฺลงฺโก มยฺหํว ปาปุณาตีติ วตฺวา ฐิตํ มารํ อาห ‘‘มาร ตุยฺหํ ทานสฺส ทินฺนภาเว โก สกฺขี’’ติฯ มาโร ‘‘เอตฺตกา ชนา สกฺขิโน’’ติ มาร พลาภิมุขํ หตฺถํ ปสาเรติฯ ตสฺมิํ ขเณ มารปริสาย ‘‘อหํ สกฺขี อหํ สกฺขี’’ติ ปวตฺตสทฺโท ปถวีอุนฺทฺริยสทฺทสทิโส อโหสิฯ อถ โข มาโร มหาปุริสํ อาห ‘‘สิทฺธตฺถ ตุยฺหํ ทานสฺส ทินฺนภาเว โก สกฺขี’’ติฯ มหาปุริโส ‘‘ตุยฺหํ ตาว ทานสฺส ทินฺนภาเว สเจตนา สกฺขิโนฯ มยฺหํ ปน อิมสฺมิํ ฐาเน สเจตโน โกจิ สกฺขี นาม นตฺถิฯ ติฏฺฐตุ ตาว เม อวเสสตฺตภาเวสุ ทินฺนทานํ, เวสฺสนฺตรตฺตภาเว ปน ฐตฺวา มยฺหํ สตฺตสตฺตก มหาทานสฺส ทินฺนภาเว อเจตนาปิ ฆนมหาปถวี สกฺขี’’ติ จีวรคพฺภนฺตรโต ทกฺขิณหตฺถํ นีหริตฺวา เวสฺสนฺตรตฺตภาเว มยฺหํ สตฺตสตฺตกมหาทานสฺส ทินฺนภาเว ตฺวํ สกฺขิ น สกฺขีติ มหาปถวิยาภิมุขํ หตฺถํ ปสาเรสิฯ มหา ปถวี ‘‘อหํ เต ทานสฺส สกฺขี’’ติ วิรวสหสฺเสน วิรวสตสหสฺเสน มารพลํ อวตฺถรมานา วิย อุนฺนทิฯ

ตโต มหาปุริเส ทินฺนํ เต สิทฺธตฺถ มหาทานํ อุตฺตม ทานนฺติ เวสฺสนฺตรทานํ สมฺมสนฺเต ทิยฑฺฒโยชนสติโก คิริเมขโล หตฺถี ชาณุเกหิ ปติฏฺฐาสิฯ มารปริสา ทิสาวิทิสา ปลายิํสุฯ ทฺเว เอกมคฺเคน คตา นาม นตฺถิฯ สีสาภรณานิ เจว วตฺถาภรณานิ จ ปหาย สมฺมุข สมฺมุขฏฺฐาเน ทิสาวิทิสาหิเยว ปลายิํสุฯ ตโต เทวสงฺโฆ ปลายมานํ มารพลํ ทิสฺวา มารสฺส ปราชโย ชาโตฯ สิทฺธตฺถกุมารสฺส ชโยฯ ชยปูชํ กริสฺสามาติ นาคา นาคานํ, สุปณฺณา สุปณฺณานํ, เทวตา เทวตานํ, พฺรหฺมาโน พฺรหฺมานํ เปเสตฺวา คนฺธมาลาทิ หตฺถา มหาปุริสสฺส สนฺติกํ โพธิปลฺลงฺกํ อาคมํสุฯ เอวํ คเตสุ จ ปเนเตสุ –

‘‘ชโย หิ พุทฺธสฺส สิรีมโต อยํ,

มารสฺส จ ปาปิมโต ปราชโย;

อุคฺโฆสิสุํ โพธิมณฺเฑ ปโมทิตา,

ชยํ ตทา นาคคณา มเหสิโนฯ

ชโย หิ พุทฺธสฺส สิรีมโต อยํ,

มารสฺส จ ปาปิมโต ปราชโย;

อุคฺโฆสิสุํ โพธิมณฺเฑ ปโมทิตา,

ชยํ ตทา สุปณฺณสงฺฆา มเหสิโนฯ

ชโย หิ พุทฺธสฺส สิรีมโต อยํ,

มารสฺส จ ปาปิมโต ปราชโย;

อุคฺโฆสิสุํ โพธิมณฺเฑ ปโมทิตา,

ชยํ ตทา เทวคณา มเหสิโนฯ

ชโย หิ พุทฺธสฺส สิรีมโต อยํ,

มารสฺส จ ปาปิมโต ปราชโย;

อุคฺโฆสิสุํ โพธิมณฺเฑ ปโมทิตา,

ชยํ ตทา พฺรหฺมคณาปิ ตาทิโน’’ติฯ

อวเสเสสุ ทสสุ จกฺกวาฬสหสฺเสสุ เทวตา มาลาคนฺธวิเลปเนหิ จ ปูชยมานา นานปฺปการ ถุติโย จ วทมานา อฏฺฐํสุฯ เอวํ อนตฺถงฺคเตเยว สูริเย มหาปุริโส มารพลํ วิธเมตฺวา จีวรูปริ ปต มาเนหิ โพธิรุกฺขงฺกุเรหิ รตฺตปวาฬปลฺลเวหิ วิย ปูชยมาโน ปฐมยาเม ปุพฺเพนิวาสญาณํ อนุสฺสริตฺวา มชฺฌิมยาเม ทิพฺพจกฺขุํ วิโสเธตฺวา ปจฺฉิมยาเม ปฏิจฺจ สมุปฺปาเท ญาณํ โอตาเรสิฯ อถสฺส ทฺวาทสปทิกํ ปจฺจยา การํ วฏฺฏวิวฏฺฏวเสน อนุโลมโต ปฏิโลมโต สมฺมสนฺตสฺส ทสสหสฺสิโลกธาตุ อุทกปริยนฺตํ กตฺวา ทฺวาทสกฺขตฺตุํ สมฺปกมฺปิฯ

มหาปุริเสน ปน ทสสหสฺสิ โลกธาตุํ อุนฺนาเทตฺวา อรุณุคฺคมนเวลายํ สพฺพญฺญุต ญาณํ ปฏิวิชฺฌีติ วุตฺตํ โหติฯ อิธ ปน วุตฺตาวเสสํ ตาสุ จ โอโลเกตฺวา คเหตพฺพนฺติฯ

อยํ ปเนตฺถ สงฺเขปโยชนาฯ อุเปตปุญฺโญ สมฺปนฺน ทานาทิปารมีปุญฺญวา ทานาทิปารมีปุญฺเญน สมฺปนฺโน วา, โย สุคโต วรโพธิมูเล อุตฺตมสฺส โพธิรุกฺขสฺส สมีเป, สเสนมารํ เสนาย สห ปวตฺตํ มารราชํ, ชินิตฺวา ปารมีปุญฺญเตเชน วิชยิตฺวา, อรุโณทยมฺหิ วิสาขปุณฺณมิยํ อรุณุคฺคมนเวลายํ, โพธิํ อรหตฺตมคฺคญาณ สพฺพญฺญุตญาณสงฺขาตํ โพธิํ, อโพชฺฌิ ปฏิวิชฺฌิ อธิคมิ วา, มารชินํ ปญฺจมารานํ วิชิตาวิํ, อภงฺคํ สเสนมาโร โย โกจิ วา ภินฺทิตุํ อสมตฺถํ ตํ สุคตํ อหํ นมามีติฯ

ฉฏฺฐมวนฺทนคาถาวณฺณนา สมตฺตาฯ

[7]

ราคาทิ เฉทามลญาณขคฺคํ,

สตีสมญฺญาผลกาภิคาหํ;

สีโลฆลงฺการวิภูสิตํ ตํ,

นมามิภิญฺญาวรมิทฺธุเปตํฯ

[7] เอวํ ฉฏฺฐมคาถาย สุคตํ วนฺทิตฺวา อิทานิ อรหตฺต มคฺคญาณาทีหิ จตูหิ คุเณหิ โถมิตฺวา วนฺทิตุกาโม ราคาทิตฺยาทิคาถมาหฯ อยํ ปน อินฺทวชิร อุเปนฺทวชิร คาถาทฺวยสฺส ลกฺขณสฺส มิสฺสกตฺตา เอกาทสกฺขเรหิ ลกฺขิตา อุปชาติคาถาติ ทฏฺฐพฺพาฯ วุตฺตญฺหิ วุตฺโตทเย ‘‘อนนฺตโรทีริตลกฺขณา เจ, ปาทาวิมิสฺสา อุปชาติโย ตา’’ติฯ ตสฺสตฺโถฯ ยสฺสา วุตฺติยา อนนฺตโร ทีริตลกฺขณา อนนฺตเร อุทีริตํ วุตฺตํ อินฺทวชิโรเปนฺท วชิรคาถานํ ลกฺขณวนฺตา ปาทา วิมิสฺสา สํสฏฺฐา เจ ภวนฺติ, ตา วุตฺติโย อุปชาติโย นามาติฯ

ตตฺถ ราคาทิเฉทามล ญาณขคฺคนฺติ เอตฺถ ราคอาทิเฉท อมลญาณขคฺคนฺติปทจฺเฉโทฯ ราคาทิกิเลสํ ฉินฺทนฺตํ มลวิร หิตํ อรหตฺตมคฺคญาณสงฺขาตํ อสิวนฺตนฺติ อตฺโถฯ ตตฺรายํ วจนตฺโถฯ รูปาทีสุ รญฺชตีติ ราโคฯ รนฺชธาตุ ราเค ณฯ ราโค อาทิ เยสนฺเตติ ราคาทโย, กิเลสาฯ เต ฉินฺทตีติ ราคาทิเฉทํ, อรหตฺตมคฺคญาณํฯ อปายํ มลติ ธาเรตีติ มลํ, ราคาทิฯ อถ วา มลติ สํกิลิสฺสติ เอเตนาติ มลํฯ มลธาตุ สํกิเลสเน อฯ มลโต วิรหิตํ อมลํ, ญาณํฯ จตฺตาริ สจฺจานิ ชานาติ ปฏิวิชฺฌตีติ ญาณํ, อรหตฺตมคฺคญาณํฯ ราคาทิเฉทญฺจ อมลญฺจ ตํ ญาณญฺจาติ ราคาทิเฉทามลญาณํฯ รุกฺขาทิํ ขคฺคติ ฉินฺทติ เอเตนาติ วา ขคฺคํ, ปกติอสิฯ ขคฺคํ วิยาติ ขคฺคํ, ญาณํฯ ราคาทิเฉทามลญาณสงฺขตํ ขคฺคํ ยสฺส โสติ ราคาทิเฉทามลญาณขคฺโค, พุทฺโธฯ ราคาทิกิเลสํ ฉินฺทนฺเตน มลวิร หิเตน อคฺคมคฺคญาณสงฺขเตน อสินา สมนฺนาคโตติ อตฺโถฯ ตํฯ

สตีสมญฺญา ผลกาภิคาหนฺติ เอตฺถ สติสมญฺญาผลก อภิคาหนฺติปทจฺเฉโทฯ สมฺมาสตินามิกํ ผลกํ ทฬฺหคาห กนฺติ อตฺโถฯ ตตฺรายํ วจนตฺโถฯ สรณํ สติ, สรติ สมฺปยุตฺตธมฺมา เอตายาติ, สรตีติ วา สติฯ สรธาตุติฯ อถ วา ปมาทํ สรติ หิํสตีติ สติ, สมฺมาสติฯ สรธาตุ หิํสายํติฯ สมฺมา อาชานาติ เอตายาติ สมญฺญา, สติอิติ สมญฺญา สติสมญฺญา, อสิอาทิสตฺถํ ผลติ นิวาเรตีติ ผลกํ, เขฏกํฯ ผลธาตุ นิวารเณ ณฺวุฯ สติสมญฺญํ ผลกํ อภิทฬฺหํ คณฺหตีติ สติสมญฺญาผล กาภิคาโห, พุทฺโธ ลพฺภติฯ ยถา หิ เสนาย ผลกํ อสิอาทิสตฺถํ รกฺขติ, เอวํ สติสํวโร จกฺขาทิ ทฺวาเรสุ รูปาทิอารมฺมณํ ปวิสิตุํ อทตฺวา รกฺขติฯ

ตสฺมา ภควา สติธมฺโม สพฺพากุสลานํ รกฺขกตฺตา สพฺพกุสล ธมฺมานํ อุปการตฺตา สพฺพตฺถานํ สาธกตฺตา จ สติผลกํ ทฬฺหํ คณฺหตีติ วุตฺตํ โหติฯ วุตฺตญฺหิ ‘‘เย เกจิ กุสลา ธมฺมา, สพฺเพ เต อปฺปมาทมูลกา อปฺปมาทสโมสรณา, อปฺปมาโท เตสํ ธมฺมานํ อคฺคมกฺขายตี’’ติ จฯ ‘‘สติํ ขฺวาหํ ภิกฺขเว สพฺพตฺถิกํ วทามี’’ติ จฯ

สีโลฆลงฺการวิภูสิตนฺติ สีลโอฆอลงฺการ วิภู สิตนฺติ ปทจฺเฉโทฯ วิสุทฺธสีลานํ สมูหสงฺขาเตน อลงฺกาเรน วิภูสิตนฺติ อตฺโถฯ ตตฺถ สีลนฺติ โลกุตฺตร สีลํฯ ตสฺส อตฺโถ เหฏฺฐา วุตฺโตเยวฯ ตํ ปน เจตนา สีลํ, เจตสิกํ สีลํ, สํวโร สีลํ, อวีติกฺกโม สีลญฺจาติ จตุพฺพิธํ โหติฯ ตตฺถ เจตนา สีลํ นาม ปาณาติปาตา ทีหิ วา วิรมนฺตสฺส วตฺตปฏิปตฺติํ วา ปูเรนฺตสฺส เจตนาฯ เจตสิกสีลํ นาม ปาณาติปาตาทีหิ วิรมนฺตสฺส วิรติฯ สํวโร สีลนฺติ เอตฺถ สํวโร ปาติโมกฺขสํวโร, สติ สํวโร, ญาณสํวโร, ขนฺติสํวโร, วีริยสํวโร จาติ ปญฺจวิโธ โหติ, สพฺพเมตํ สํวโร สีลํ นามฯ อวีติกฺกโม สีลํ นาม สมาทินฺนสีลสฺส กายิกวาจสิโก อนติกฺกโมติฯ วุตฺตญฺเหตํ ปฏิสมฺภิทายํ ‘‘กิํสีลนฺติเจตนา สีลํ, เจตสิกํ สีลํ, สํวโร สีลํ, อวีติกฺกโม สีล’’นฺติฯ อิธ ปน อวีติกฺกโม สีลํ นาธิปฺเปตํฯ กสฺมาฯ ภควโต สมาทินฺนสิกฺขาปทสฺส อภาวโตฯ พุทฺธานญฺหิ สิกฺขาปทํ นาม นตฺถีติฯ โอโฆติ สมูโหฯ โอฆสทฺโท หิ สมูหวาจโกฯ เตน วุตฺตํ อภิธานปฺปทีปิกายํ

‘‘สมูโห คณสงฺฆาตา, สมุทาโย จ สญฺจโย;

สนฺโทโห นิวโห โอโฆ, วิสโร นิกโร จโย’’ตฺยาทิฯ

อวหนติ คจฺฉติ ปวตฺตติ อวยวํ เอตฺถาติ โอโฆ, สมูโหฯ อวปุพฺพหนธาตุ คติมฺหิ โณฯ อวสฺส โอ, หนสฺส โฆฯ

อภิธานปฺปทีปิกาฏีกายํ ปน ‘‘อวยวํ กตฺวา พฺยาปิยติ คจฺฉตีติ โอโฆ’’ติ วุตฺตํฯ สีลานํ โอโฆ สมูโห สีโลโฆฯ อลงฺกาโรติ ปิฬนฺธโนฯ อลํ วิภุสํ ตํ สมงฺคีปุคฺคลํ กโรติ อเนนาติ อลงฺกาโร, สีลํฯ อลํสทฺทูปปทกรธาตุ โณฯ สีโลโฆ เอว อลงฺกาโร สีโลฆาลงฺกาโร, เตน วิภู สิยตีติ สีโลฆลงฺการวิภูสิโต, พุทฺโธฯ เตน ปน อญฺเญหิ อสาธารเณน โลกุตฺตรสีลาลงฺกาเรน วิภูสิโตฯ น จีวราทินาลงฺกาเรนาติ อตฺโถฯ สีลาลงฺกาเรน หิ สทิโส อลงฺกาโร นาม นตฺถิฯ ตํ สีโลฆลงฺการวิภูสิตํฯ

นมามิภิญฺญาวรมิทฺธุเปตนฺติ เอตฺถ นมามิ อภิญฺญาวรํ อิทฺธิ อุเปตนฺติ ปทจฺเฉโทฯ ตตฺถ นมามีติ วนฺทามิฯ อภิญฺญาวรมิทฺธุเปตนฺติ อภิญฺญาสงฺขาตาย อุตฺตมาย อิทฺธิยา สมนฺนาคตนฺติ อตฺโถฯ อภิวิเสเสน ชานาตีติ อภิญฺญา, ฉพฺพิธํ ญาณํฯ ตญฺหิ อิทฺธิวิธทิพฺพโสต ปรจิตฺต วิชานน ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติ จุตูปปาต อาสวกฺขย ญาณวเสน ฉพฺพิธํ โหติฯ ตตฺถ อิทฺธิวิธญาณนฺติ เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหตีติอาทินยปฺปวตฺเต อิทฺธิวิเธ ชานน ญาณํฯ ทิพฺพโสตญาณนฺติ ทูรสนฺติกาทิเภทสทฺทารมฺมณาย ทิพฺพโสตธาตุยา ชานนญาณํฯ ปรจิตฺตวิชานนญาณนฺติ ปรสตฺตานํ จิตฺตปริจฺเฉทสฺส วิชานนญาณํฯ ปุพฺเพนิวาสา นุสฺสติญาณนฺติ อตฺตสนฺตาเน วุตฺถวเสน เจว โคจร นิวาสวเสน จ ปุพฺเพ อตีตภเวสุ ขนฺธาทีนํ อนุสฺสรณ สติยา สมฺปยุตฺตํ ญาณํฯ จุตูปปาตญาณนฺติ สตฺตานํ จุติยญฺจ อุปปาเต จ ชานนญาณํฯ เอตฺถ จ อฏฺฐกถาสุ จุตูปปาตญาณฏฺฐาเน ตสฺส สาธกตฺตา ทิพฺพจกฺขุญาณนฺติ วุตฺตํฯ อาสวกฺขยญาณนฺติ สจฺจปริจฺเฉทสฺส ชานนํ อรหตฺต มคฺคญาณนฺติฯ วรนฺติ อุตฺตมํฯ อิทฺธีติ อิชฺฌนํ สมิชฺฌนํฯ อิชฺฌติ สมิชฺฌตีติ วา อิทฺธิฯ อิธธาตุติฯ

อภิญฺญาสงฺขาตาย วราย อิทฺธิยา อุเปโต สมุเปโต สมนฺนาคโตติ อภิญฺญาวรมิทฺธุเปโต, พุทฺโธฯ ตํ อภิญฺญาวรมิทฺธุเปตํฯ ตํ พุทฺธํ อหํ นมามีติ สมฺพนฺโธฯ

อยํ ปเนตฺถ สงฺเขปโยชนาฯ ราคาทิเฉทามลญาณ ขคฺคํ ราคาทิกิเลสํ ฉินฺทนฺตํ มลวิรหิตํ อรหตฺตมคฺคญาณ สงฺขาตํ อสิวนฺตํ, สตีสมญฺญาผลกาภิคาหํ สมฺมา สตินามิกํ ผลกํ ทฬฺหคหณํ, สีโลฆลงฺการวิภูสิตํ สีลานํ สมูหสงฺขาเตน อลงฺกาเรน วิภูสิตํ, อภิญฺญา วรมิทฺธุเปตํ อภิญฺญาสงฺขาตาย วราย อุตฺตมาย อิทฺธิยา อุเปตํ สมุเปตํ สมนฺนาคตํ ตํ พุทฺธํ อหํ นมามีติฯ

สตฺตมวนฺทนคาถาวณฺณนา สมตฺตาฯ

[8]

ทยาลยํ สพฺพธิ ทุกฺกรํ กรํ,

ภวณฺณวาติกฺกมมคฺคตํ คตํ;

ติโลกนาถํ สุสมาหิตํ หิตํ,

สมนฺตจกฺขุํ ปณมามิ ตํมิตํฯ

[8] เอวํ สตฺตมคาถาย พุทฺธํ วนฺทิตฺวา อิทานิ มหากรุณา ทีหิ นวหิ คุเณหิ โถมิตฺวา วนฺทิตุกาโม ทยาลยนฺตฺยาทิคาถมาหฯ อยํ ปน ช ต ช รคเณหิ ยุตฺตตฺตา ทฺวาทสกฺขเรหิ ลกฺขิตา จตุปาทนฺตยมกา วํสฏฺฐคาถาติ ทฏฺฐพฺพาฯ วุตฺตญฺหิ วุตฺโตทเย ‘‘วทนฺติ วํสฏฺฐมิทํ ชตา ชรา’’ติฯ ตสฺสตฺโถ, ยสฺสํ ปฏิปาทํ ชตา ชตคณา จ ชรา ชรคณา จ เจ ภวนฺติ, อิทํ วุตฺตํ วํสฏฺฐํ วํสฏฺฐคาถา นามาติ มุนโย อิสโย วทนฺตีติฯ

ตตฺถ ทยาลยนฺติ มหากรุณาย จ, เมตฺตาย จ อาธารํฯ ทยาสทฺโท หิ กรุณาย จ, เมตฺตาย จ วตฺตติฯ อทยาปนฺโนติ เอตฺถ หิ กรุณาย วตฺตติฯ

นิกฺกรุณิกตํ อาปนฺโนติ อตฺโถฯ ทยาปนฺโนติ เอตฺถ เมตฺตาย เมตฺตจิตฺตตํ อาปนฺโนติ อตฺโถฯ อิธ ปน ตทุภยมฺปิ วฏฺฏติฯ ตสฺมา ทยา จ ทยา จ ทยาติ สทฺทสรูเปกเสโส กาตพฺโพฯ วจนตฺโถ ปเนตฺถ เอวํ เวทิตพฺโพฯ ทยติ หิํสติ การุณิกนฺติ ทยา, มหากรุณาฯ ทยธาตุ หิํสายํ อฯ ยา กรุณา ยาว ยถาธิปฺเปตํ ปรสฺส หิตนิปฺผตฺติํ น ปาปุณาติ, ตาว การุณิกํ หิํสตีติ อตฺโถฯ ทยติ หิํสติ อปเนติ ปรทุกฺขนฺติ วา ทยาฯ อถ วา ทยติ อตฺตโน สุขมฺปิ ปหาย เขทํ คณฺหาติ สชฺชโน เอตายาติ ทยา, ทยติ อนุคฺคณฺหาติ ปาปชนมฺปิ เอตายาติ วา ทยา, ทยนฺติ คณฺหนฺติ โพธิสตฺตา สมฺมาสมฺโพธิํ เอตายาติ วา ทยา, โพธิสตฺตา พุทฺธภาวาย อภินีหารกรณ กาเล หตฺถคตมฺปิ อคฺคผลํ ฉฏฺเฏตฺวา มหากรุณาย สํสารสาครโต สตฺเต สมุทฺธริตุกามา อนสฺสาส กรํ มหนฺตํ สํสารทุกฺขญฺจ ปจฺฉิมภเว สห อมต ธาตุปฏิลาเภน อเนกคุณสมลงฺกตํ สพฺพญฺญุตญาณญฺจ คณฺหนฺตีติ อตฺโถฯ ทยติ ททาติ สตฺตานํ อภยํ เอตายาติ ทยา, เมตฺตาฯ ทยธาตุ ทาเน อฯ ทยติ คจฺฉติ วิภาคํ อกตฺวา สตฺเตสุ สมํ ปวตฺตตีติ ทยาฯ ยถา อุทกํ สพฺพสตฺเตสุ สีเตน สมํ ผรติ รโชมลญฺจ ปวาเหติ, เอวํ เมตฺตา ปาปกลฺยาณชเนสุ วิภาคํ อกตฺวา สมํ ปวตฺตตีติ อตฺโถฯ

อปโร นโยฯ ทยนฺติ อนุรกฺขนฺติ สตฺเต เอตาย, สยํ วา อนุทฺทยติ อนุทฺทยมตฺตเมว วา เอตนฺติ ทยา, กรุณาเมตฺตา ลพฺภนฺติฯ ตาย อาลยติ ปติฏฺฐติ เอตฺถาติ ทยาลโย, พุทฺโธฯ

ภควา หิ เทวทตฺตาทีสุ วิโรธิ สตฺเตสุ จ อวิโรธิสตฺเตสุ โอรเส ราหุเล จ สมํ นิจฺจํ หิตชฺฌาสยตาย มหากรุณาย เมตฺตาย จ ฐิโต , ตสฺมา ทยาลยนฺติ โถเมตีติ วุตฺตํ โหติฯ วุตฺตญฺเหตํ อปทานปาฬิยํ

‘‘วธเก เทวทตฺเต จ, โจเร องฺคุลิมาลเก;

ธนปาเล ราหุเล จ, สมจิตฺโต มหามุนี’’ติฯ

สพฺพธีติ สพฺพสฺมิํ อตฺตภาเวฯ พุทฺธภาวาย อภินีหารโต ปฏฺฐาย สพฺพตฺตภาเวสูติ อตฺโถฯ ทุกฺกรนฺติ ทุกฺเขน กริตพฺพํ ปญฺจมหาปริจฺจาคาทิกมฺมํ ทุกฺเขน กริตพฺพนฺติ ทุกฺกรํ, ปญฺจมหาปริจฺจาคาทิกมฺมํ ลพฺภติฯ เอตฺถ จ ปญฺจมหา ปริจฺจาโคติ ธนปริจฺจาโค, องฺคปริจฺจาโค, ปุตฺตปริจฺจาโค, ภริยปริจฺจาโค, ชีวิตปริจฺจาโค จาติ ปญฺจวิโธ โหติฯ ตตฺถ หตฺถิอสฺส ทาสิทาสาทิ สวิญฺญาณกสฺส ธนสฺส วา มุตฺตามณิรชตาทิ อวิญฺญาณกสฺส ธนสฺส วา ปริจฺจาโค ธนปริจฺจาโค นามฯ หตฺถปาทจกฺขุกณฺณนาสาทิสรีราว ยวสฺส ปริจฺจาโค องฺคปริจฺจาโค นามฯ ปุตฺตสฺส จ ธีตุยา จ ปริจฺจาโค ปุตฺตปริจฺจาโค นามฯ ภริยาย ปริจฺจาโค ภริยปริจฺจาโค นามฯ ชีวิตินฺทฺริยปฏิพทฺธสฺส สรีรสฺส ปริจฺจาโค ชีวิตปริจฺจาโค นามฯ กิญฺจาปิ ปน ธนปริจฺจาคา ทโย ทานปารมิยํเยว อนฺโตคธา, ตถาปิ ปริจฺจาค วิเสสภาวทสฺสนตฺถญฺเจว สุทุกฺกรภาวทสฺสนตฺถญฺจ มหาปริจฺจาควเสน วิสุํ กตนฺติ อธิปฺปาโยฯ มหาปทานสุตฺตฏีกายํ ปน ‘‘องฺคปริจฺจาโค, นยนปริจฺจาโค, อตฺตปริจฺจาโค, รชฺชปริจฺจาโค, ปุตฺตทารปริจฺจาโคติ อิเม ปญฺจ มหาปริจฺจาคาฯ ตตฺถปิ กามํ องฺคปริจฺจาคาทโยปิ ทานปารมีเยวฯ ตถาปิ ปริจฺจาควิเสสภาวทสฺสนตฺถญฺเจว สุทุกฺกรภาวทสฺสนตฺถญฺจ มหาปริจฺจาคานํ วิสุํ คหณํฯ ตโตเยว จ องฺคปริจฺจาคโตปิ วิสุํ นยนปริจฺจาคคฺคหณํฯ ปริจฺจาคภาวสามญฺเญปิ รชฺชปริจฺจาค ปุตฺตทารปริจฺจาคคฺคหณํ กต’’นฺติ วุตฺตํฯ ตํ ทุกฺกรํฯ อิทํ ปน กรนฺติ เอตสฺส กมฺมปทํฯ กรนฺติ กโรนฺตํ, กโรตีติ กโร, พุทฺโธฯ ตํฯ

ภวณฺณวาติกฺกมมคฺคตนฺติ เอตฺถ ภวอณฺณวอติกฺกมํ อคฺคตนฺติ ปทจฺเฉโทฯ ภวณฺณวาติกฺกมนฺติ กามรูปอรูปภวสงฺขตา อณฺณวา สมุทฺทโต อติกฺกนฺตํฯ ภวนฺติ สตฺตา เอตฺถาติ ภโวฯ อณฺโณ วุจฺจติ อุทกํฯ ตํ เอตสฺมิํ อตฺถีติ อณฺณวา, สมุทฺโทฯ ภวสงฺขาโต อณฺณโวติ ภวณฺณวา, มหาสมุทฺโทฯ พหูหิ อูมิเวคาทีหิ ภเยหิ โอกิณฺโณ วิย ติวิโธปิ ภโว พหูหิ ชาติชรามรณาทีหิ ทุกฺขภเยหิ โอกิณฺโณ โหติ, ตสฺมา ภวณฺณวาติ วุจฺจติฯ ตํ อติกฺกมิตฺถ อุตฺตริตฺถาติ ภวณฺณวาติกฺกโม, พุทฺโธฯ ตสฺส หิ คมฺภีเร มหาอุทกกฺขนฺเธ มหาสมุทฺเท อุทกํ อพฺโพจฺฉินฺนํ ปวตฺตติ สนฺทติอิว ติภวสงฺขเต สํสาเร ปฏิสนฺธิจุติโย อพฺโพจฺฉินฺนํ นิพฺพตฺตกานํ ทิยฑฺฒสหสฺสกิเลสานํ โพธิมณฺเฑ อรหตฺตมคฺคญาเณน อเสสํ วิทฺธํสิตตฺตา ตีสุ ภเวสุ ปุนพฺภโว นตฺถิฯ ตสฺมา พุทฺธํ ภวณฺณวาติกฺกมนฺติ อภิตฺถวิตุํ อรหตีติ วุตฺตํ โหติฯ ตํ ภวณฺณวาติกฺกมํฯ

อคฺคตนฺติ สพฺพสตฺตานํ เสฏฺฐภาวํฯ อยํ ปเนตฺถ อคฺคสทฺโท อาทิโกฏิโกฏฺฐาสเสฏฺเฐสุ ทิสฺสติฯ ตถา เหส อชฺชตคฺเค ปาณุเปตํ สรณํ คตนฺติอาทีสุ อาทิมฺหิ ทิสฺสติฯ เตเนว องฺคุลคฺเคน ตํ องฺคุลคฺคํ ปรามเสยฺยาติอาทีสุ โกฏิยํฯ อนุชานามิ ภิกฺขเว วิหารคฺเคน วา ปริเวณคฺเคน วา ภาเชตุนฺติอาทีสุ โกฏฺฐาเสฯ อคฺโค หมสฺมิ โลกสฺสาติอาทีสุ เสฏฺเฐฯ สฺวายมิธปิ โสเยว ทฏฺฐพฺโพฯ เทวมนุสฺสานํ เสฏฺฐภาวํ อชติ คจฺฉตีติ อคฺโค, พุทฺโธฯ อสทิสฏฺเฐน คุณวิสิฏฺฐฏฺเฐน อสมสมฏฺเฐน จ อคฺโค เสฏฺโฐ นามาติ อตฺโถฯ อถ วา ทุลฺลภปาตุ ภาวโต อจฺฉริยมนุสฺสภาวโต พหุชนหิตสุขาวหโต อทุติยอสหายาทิภาวโต จ ภควา โลเก อคฺโค เสฏฺโฐ นามาติ อตฺโถฯ

วุตฺตญฺหิ องฺคุตฺตรปาฬิยํ ‘‘ยาวตา ภิกฺขเว สตฺตา อปทา วา ทฺวิปทา วา จตุปฺปทา วา พหุปฺปทา วา, ตถาคโต เตสํ อคฺคมกฺขายตี’’ติฯ อคฺคสฺส ภาโว อคฺคตํฯ ตํ ปน คตนฺติเอตสฺส กมฺมปทํฯ คตนฺติ ปตฺตํ, ปาปุณนฺตนฺติ อตฺโถฯ

ติโลกนาถนฺติ กามรูปอรูปสงฺขตานํ ติณฺณํ โลกานํ ปฏิสรณํฯ เอตฺถ จ โลกสทฺทสฺส อตฺโถ เหฏฺฐา วุตฺโตเยวฯ ตโย โลกา ติโลกาฯ นาถสทฺโท ปน นิปฺผนฺนานิปฺผนฺนวเสน ทุวิโธ โหติฯ ตตฺถ อนิปฺผนฺนนาถสทฺโท ปฏิสรณตฺโถ โหติ สงฺเกตวเสนฯ ตถา หิ วุตฺตํ อฏฺฐกถายํ ‘‘สงฺเกตวจนํ สจฺจํ, โลกสมฺมุติการณ’’นฺติฯ ติโลกานํ นาโถ ปฏิสรโณติ ติโลกนาโถ, พุทฺโธฯ สพฺพานตฺถปริหาร ปุพฺพงฺคมาย นิรวเสสหิตสุขวิธานตปฺปรายนิรติสยาย ปโยคสมฺปตฺติยา จ สเทวมนุสฺสาย ปชาย อจฺจนฺตุปการิตาย อปริมิตนิรุปมปฺปภาวคุณวิเสสสมงฺคิตาย จ สพฺพสตฺตุตฺตโม ภควา อปริมาณาสุ โลกธาตูสุ อปริมาณานํ สตฺตานํ เอกปฏิสรโณ นามาติ อตฺโถฯ

นิปฺผนฺนนาถสทฺโท ปน ยาจเน, อุปตาเป, อิสฺสริเย, อาสีเส จาติ จตูสฺวตฺเถสุ วตฺตติฯ ตตฺถ ยาจเน นาถติ ยาจตีติ นาโถ, พุทฺโธฯ นาถธาตุ อฯ โส ปน เวเนยฺยสตฺเต อตฺตโน หิตกรเณ ยาจิตฺวาปิ นิโยเชตีติ อตฺโถฯ อถ วา ภควา สาธุ ภิกฺขเว ภิกฺขุ กาเลน กาลํ อตฺตสมฺปตฺติํ ปจฺจเวกฺเขยฺยาติอาทินา สตฺตานํ ตํ ตํ หิตปฏิปตฺติํ ยาจิตฺวาปิ กรุณาย สมุสฺสาหิโต เต ตตฺถ นิโยเชติฯ ตสฺมา นาโถ นามาติ อตฺโถฯ อุปตาเป นาถติ เวเนยฺยคเต กิเลเส อุปตาเปตีติ นาโถ, พุทฺโธฯ ธมฺมเทสนาย เวเนยฺยสนฺตาเน กิเลเส วิทฺธํสาเปตีติ อตฺโถฯ อิสฺสริเย นาถติ อิสฺสริยติ สตฺเตติ นาโถฯ

ปรเมน ปน จิตฺติสฺสริเยน สมนฺนาคโต ภควา สพฺพสตฺเต ธมฺเมน อิสติ อภิภวตีติ อตฺโถฯ อาสีเส ปน นาถติ อาสีสตีติ นาโถฯ เวเนยฺยานํ หิตสุขํ เมตฺตาย นวเสน ปตฺเถตีติ อตฺโถฯ ติโลกานํ นาโถ ติโลกนาโถ, พุทฺโธฯ ตํ ติโลกนาถํฯ

สุสมาหิตนฺติ ลาภาลาภาทิโลกธมฺเมหิ อจล มานตฺตา สุนฺทรสมาธิวนฺตํฯ สํสมํ อาธิยติ เอการมฺมเณ สมฺปยุตฺตธมฺเม ฐเปติ เอเตนาติ สมาธิฯ สํปุพฺพ ธา ธาตุ อิฯ สุนฺทโร ปสตฺโถ วา สมาธิ สุสมาธิฯ ตํ อสฺส อตฺถีติ สุสมาหิโต, พุทฺโธฯ อสฺสถฺยตฺเถ โตฯ ปพฺพโตติอาทีสุ วิยฯ ธสฺส โหฯ จตูหิ ทิสาหิ อาคเตหิ วาเตหิ อจลมาโน มหาเมรุปพฺพโต วิย ภควา ลาภาลาภาทิโลกธมฺเมหิ จ มิจฺฉาวาท วาเตหิ จ อจลมาเนน สมาธินา สมนฺนาคโตติ อตฺโถฯ ตํ สุสมาหิตํฯ

หิตนฺติ มนุสฺสเทวพฺรหฺมสงฺขาตานํ สพฺพสตฺตานํ ปโยชน ธาเรนฺตํฯ การณานุรูปํ หิโนติ ปวตฺตตีติ หิตํ, ปโยชนํฯ หิธาตุ คติยํ ตฯ ตํ ธาเรตีติ หิโต, พุทฺโธฯ กิตนฺต สมาโสยํฯ หิตธรนฺติ วตฺตพฺเพ ฉนฺทานุรกฺขณตฺถาย อุตฺตร ปทโลเปน หิตนฺติ วตฺตพฺพํฯ ยถา สมชฺชนี ปทีโปติฯ อถ วา ทุกฺขํ หิํสตีติ หิตํฯ หิํสธาตุ หิํสายํ ตปจฺจโยฯ ยถา จ พฺยาธิยา โอสมํ โรคีนํ หิตนฺติ วุจฺจติ, เอวํ ทุกฺขหนนโต หิตํ นาม โหติฯ สุขํ วิทธาตีติ วา หิตํฯ ธาธาตุ ธารเณ ตฯ ยถา จ รุธิรมํสาทิ ธาตุ วฑฺฒนํ รสายตนํ กิสฺสานํ หิตนฺติ วุจฺจติ, เอวํ สุขวหนโต หิตนฺติ วุจฺจติฯ ปโยชนํ ตํ ธาเรตีติ หิโต, พุทฺโธฯ โส ปน ธมฺมเทสนาย เวเนยฺยชนานํ ทุกฺขาปนยนมฺปิ ญาณปริปาจนมฺปิ กตฺวา โลกิยโลกุตฺตรหิตสุขํ ธาเรตีติ วุตฺตํ โหติฯ ตํ หิตํฯ

สมนฺตจกฺขุนฺติ เอตฺถ จกฺขุ นาม พุทฺธจกฺขุ, ธมฺมจกฺขุ, ญาณ จกฺขุ, สมนฺตจกฺขุ, ทิพฺพจกฺขูติ ปญฺจวิธํ โหติฯ ตตฺถ อทฺทสํ โข อหํ ภิกฺขเว พุทฺธจกฺขุนา โลกํ โวโลเกนฺโตติ อิทํ พุทฺธจกฺขุ นามฯ วิรชํ วีตมลํ ธมฺมจกฺขุนฺติ อิทํ เหฏฺฐิมมคฺคตฺต ยสงฺขาตํ ธมฺมจกฺขุ นามฯ จกฺขุํ อุทปาทีติ อิทํ ญาณจกฺขุ นามฯ สมนฺตจกฺขุ วุจฺจติ สพฺพญฺญุตญาณนฺติ อิทํ สมนฺตจกฺขุ นามฯ อทฺทสํ โข อหํ ภิกฺขเว ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธนาติ อิทํ ทิพฺพจกฺขุ นามฯ อิธ ปน สมนฺตจกฺขุ อธิปฺเปตํฯ ปริสมนฺตโต สพฺพเญยฺยธมฺมํ ปสฺสนฺตํ สพฺพญฺญุตญาณวนฺตนฺติ อตฺโถฯ อยํ ปเนตฺถ วจนตฺโถฯ สมนฺตโต สพฺพเญยฺยธมฺมํ จกฺขติ ปสฺสตีติ สมนฺตจกฺขุ, สพฺพญฺญุตญาณํฯ จกฺขธาตุ อุฯ เตน วุตฺตํ มหานิทฺเทสปาฬิยํ ‘‘สมนฺตจกฺขุ วุจฺจติ สพฺพญฺญุตญาณ’’นฺติฯ สมนฺตจกฺขุ อสฺส อตฺถีติ สมนฺตจกฺขุ, พุทฺโธฯ วุตฺตญฺเหตํ ปฏิสมฺภิทามคฺเค

‘‘น ตสฺส อทฺทิฏฺฐมิธตฺถิ กิญฺจิ,

อโถ อวิญฺญาตมชานิตพฺพํ;

สพฺพํ อภิญฺญาสิ ยทตฺถิ เนยฺยํ,

ตถาคโต เตน สมนฺตจกฺขู’’ติฯ

ตสฺสตฺโถฯ ตสฺส ตถาคตสฺส อทฺทิฏฺฐํ อปสฺสนฺตํ กิญฺจิ ธมฺมชาตํ อิธโลเก น อตฺถิฯ อโถ อวิญฺญาตํ อวิทิตํ อปากฏํ วา อชานิตพฺพํ ธมฺมชาตํ น อตฺถิฯ เนยฺยํ ญาตพฺพํ ยํ ธมฺมชาตํ อตฺถิฯ สพฺพํ ตํ ธมฺมชาตํ ตถาคโต อภิญฺญาสิ ปฏิวิชฺฌิฯ เตน ตสฺมา ตถาคโต สมนฺตจกฺขุ นามาติฯ ตํ สมนฺตจกฺขุํฯ

ปณมามิ ตํมิตนฺติ เอตฺถ ปณมามิ ตํ อมิตนฺติ ปทจฺเฉโทฯ อมิตํ ตํ พุทฺธํ อหํ ปณมามีติ สมฺพนฺโธฯ ตตฺถ อมิตนฺติ อปริเมยฺยํ ญาเณน อปริจฺฉินฺนํ วา, สีลสมาธิ ปญฺญาทิคุณวนฺตํฯ อมิตพฺพํ ญาเณน อปริจฺฉินฺทิตพฺพนฺติ วา อมิตํ, สีลาทิคุณํฯ นปุพฺพ มาธาตุ ปริมาเณ ตฯ

ตํ อสฺส อตฺถีติ อมิโต, พุทฺโธฯ ยถา หิ มหาสมุทฺเท น สุกรํ อุทกสฺส ปมาณํ คเณตุํ เอตฺตกานิ อุทกาฬฺหกานีติ วา, เอตฺตกานิ อุทกาฬฺหกสตานีติ วา, เอตฺตกานิ อุทกาฬฺหกสหสฺสานีติ วา, เอตฺตกานิ อุทกาฬฺหกสตสหสฺสานีติ วาติฯ อถ โข อสงฺเขฺยยฺโย อปฺปเมยฺโย มหาอุทกกฺขนฺโธตฺเวว สงฺขฺยํ คจฺฉติ, เอวเมว พุทฺธสฺส น สุกรํ สีลาทิคุณสฺส ปมาณํ คเณตุํ เอตฺตกํ สีลคุณํ, เอตฺตโก สมาธิคุโณ, เอตฺตกา ปญฺญาคุณาติอาทินาติฯ อถ โข อสงฺเขฺยยฺโย อปฺปเมยฺโย มหาคุณกฺขนฺโธตฺเวว สงฺขฺยํ คจฺฉติฯ เตนวุตฺตํ อปทานปาฬิยํ

‘‘พุทฺโธปิ พุทฺธสฺส ภเณยฺย วณฺณํ,

กปฺปมฺปิ เจ อญฺญมภาสมาโน;

ขีเยถ กปฺโป จิรทีฆมนฺตเร,

วณฺโณ น ขีเยถ ตถาคตาน’’นฺติ จฯ

‘‘อสงฺเขฺยยฺยานิ นามานิ, สคุเณน มเหสิโน;

คุเณน นามมุทฺเธยฺยํ, อปิ นามสหสฺสโต’’ติ จฯ

เตน พุทฺธํ อมิตนฺติ โถเมตีติฯ

อยํ ปเนตฺถ สงฺเขปโยชนาฯ ทยาลยํ มหากรุณาย เมตฺตาย อาธารํฯ สพฺพธิ สพฺพสฺมิํ อตฺตภาเว, ทุกฺกรํ ทุกฺเขน กริตพฺพํ ปญฺจมหาปริจฺจาคาทิกมฺมํ กรํ กโรนฺตํ, ภวณฺณวาติกฺกมํ ติภวสงฺขาตสมุทฺทโต อติกฺกนฺตํ, อคฺคตํ สพฺพสตฺตานํ เสฏฺฐภาวํ, คตํ ปตฺตํ, ติโลกนาถํ กามรูป อรูปสงฺขาตสฺส ติโลกสฺส ปฏิสรณํ, สุสมาหิตํ สุนฺทร สมาธิวนฺตํ, หิตํ สพฺพสตฺตานํ โลกิยโลกุตฺตรสงฺขาตํ อตฺถธารณํ, สมนฺตจกฺขุํ ปริสมนฺตโต สพฺพเญยฺยธมฺมํ ปสฺสนฺตํ สพฺพญฺญุตญาณวนฺตํ, อมิตํ อปริเมยฺยํ สีลาทิคุณวนฺตํ, ตํ พุทฺธํ อหํ ปณมามิ วนฺทามีติฯ

อฏฺฐมวนฺทนคาถาวณฺณนา สมตฺตาฯ

[9]

ตหิํ ตหิํ ปารมิสญฺจยํ จยํ,

คตํ คตํ สพฺภิ สุขปฺปทํ ปทํ;

นรานรานํ สุขสมฺภวํ ภวํ,

นมานมานํ ชินปุงฺควํ ควํฯ

[9] เอวํ อฏฺฐมคาถาย พุทฺธํ วนฺทิตฺวา อิทานิ ปารมิสญฺจยํ จยนฺตฺยาทีหิ ปญฺจหิ คุเณหิ โถมิตฺวา วนฺทิตุกาโม ตหิํ ตหิํ ปารมิสญฺจยํจยนฺตฺยาทิคาถมาหฯ อยํ ปน ชตชร คเณหิ ยุตฺตตฺตา ทฺวาทสกฺขเรหิ ลกฺขิตา สพฺพปาทาทฺยนฺตยมกา วํสฏฺฐคาถาติ ทฏฺฐพฺพาฯ วุตฺตญฺหิ วุตฺโตทเย ‘‘วทนฺติ วํสฏฺฐมิทํ ชตา ชรา’’ติฯ ตสฺสตฺโถ เหฏฺฐา วุตฺโตเยวฯ

ตตฺถ ตหิํ ตหินฺติ ตสฺมิํ ตสฺมิํ ภเว อตฺตภาเว วา, พุทฺธวรํ ปณิธานโต ปฏฺฐาย เตสุ เตสุ ภเวสุ อตฺตภาเวสุ วาติ อตฺโถฯ ปารมิสญฺจยนฺติ ทานาทิปา รมีนํ สมูหํฯ เอตฺถ จ ปารมี นาม ทานสีลเนกฺขมฺมปญฺญา วีริย ขนฺติสจฺจอธิฏฺฐานเมตฺตาอุเปกฺขาวเสน ทสวิธา โหติฯ วุตฺตญฺจ พุทฺธวํเส

‘‘ทานํ สีลญฺจ เนกฺขมฺมํ, ปญฺญา วีริเยน ปญฺจมํ;

ขนฺติสจฺจมธิฏฺฐานํ, เมตฺตุเปกฺขาติ เต ทสา’’ติฯ

อยํ ปน ปารมีสทฺทสฺส วจนตฺโถฯ ทานสีลาทิคุณ วิเสสโยเคน สตฺตุตฺตมตาย มหาโพธิสตฺโต ปรโมฯ ตสฺส อยํ ภาโว กมฺมนฺติ วา ปารมี, ทานาทิ กฺริยาว ลพฺภติฯ สนฺตกภาวกมฺมตทฺธิเต ณปจฺจโยฯ อิตฺถิลิงฺคโชตก อีปจฺจโย จฯ อถ วา ทานาทีนิ ปูเรตีติ ปรโมฯ ทานาทิคุณานํ ปูรโก ปาลโก จ โพธิสตฺโตฯ ปูรธาตุ อมปจฺจโยฯ ปเร สตฺเต มวติ อตฺตนิ พนฺธติ คุณวิเสสโยเคนาติ วา ปรโม, โพธิสตฺโตฯ ปรสทฺทูปปท มุธาตุ พนฺธเน กฺวิฯ ปรํ อติเรกํ มชฺชติ กิเลสมลโตติ วา ปรโมฯ

ปรสทฺทูป ปท มชฺชธาตุ สํสุทฺธิยํ กฺวิฯ ปรสทฺโท อติเรกตฺโถฯ ปรํ เสฏฺฐํ นิพฺพานํ วิเสเสน มยติ คจฺฉตีติ วา ปรโมฯ ปรสทฺทูปปท มยธาตุ คติยํ กฺวิฯ ธาตฺวนฺตโลโปฯ ปร สทฺโท เสฏฺฐตฺโถฯ ปรํ โลกํ ปมาณภูเตน ญาณ วิเสเสน อิธโลกมิว มุนาติ ปริจฺฉินฺทตีติ วา ปรโมฯ ปรสทฺทูป ปท มุนธาตุ ปริจฺฉินฺทเน กฺวิฯ ปรํ อติ วิย สีลาทิคุณคณํ อตฺตโน สนฺตาเน มิโนติ ปกฺขิปตีติ วา ปรโมฯ ปรสทฺทูปปท มิธาตุ ปกฺขิปเน กฺวิฯ ปรสทฺโท อติเรกวาจโกฯ ปรํ อตฺตภูตธมฺมกายโต อญฺญํ ปฏิปกฺขํ วา ตทนตฺถกรํ กิเลสโจรคณํ มินาติ หิํสตีติ วา ปรโม, มหาโพธิสตฺโตฯ ปรสทฺทูปปท มิธาตุ หิํสายํ กฺวิฯ ปรสทฺโท อญฺญวาจโก, ปฏิปกฺขวาจโก วาฯ ปรมสฺส อยนฺติอาทินา วุตฺตนเยน ปารมีติฯ อปิ จ ปาเร นิพฺพาเน มชฺชติ สุชฺฌตีติ ปารมี, มหาโพธิ สตฺโตฯ สุทฺธกตฺตุสาธโนยํฯ ปารสทฺทูปปท มชธาตุ สํสุทฺธิยํ กฺวิฯ อี จฯ ปาเร นิพฺพาเน สตฺเต มชฺชติ โสเธตีติ วา ปารมี, เหตุกตฺตุสาธโนยํฯ

ปาเรนิพฺพาเน สตฺเต มวติ พนฺธติ โยเชตีติ วา ปารมีฯ ปารํ นิพฺพานํ มยติ คจฺฉติ สตฺเต จ มาเยติ คเมติ วา ปารมีฯ ปารํ นิพฺพานํ ยาถาวโต มุนาติ ปริจฺฉินฺทตีติ วา ปารมีฯ ปาเร นิพฺพาเน สตฺเต มิโนติ ปกฺขิปตีติ วา ปารมีฯ มิธาตุ ปกฺขิปเน อีฯ ปาเร นิพฺพาเน สตฺตานํ มินาติ หิํสตีติ วา ปารมี, มหาโพธิสตฺโตฯ ตสฺส อยํ ภาโว กมฺมนฺติ ทานาทิกฺริยา ปารมีติฯ อิมินา วุตฺตนเยน ปารมีสทฺทสฺส วจนตฺโถ เวทิตพฺโพฯ กิญฺจาปิ ปน ปารมีสทฺทสฺส นิพฺพจนํ สงฺเขเปน วุตฺตํฯ โสตูนํ ปน นิรุตฺตินยโกสลฺลตฺถํ วิตฺถาเรน วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

สา ปน ทสปารมี, ทสอุปปารมี, ทสปรมตฺถปารมี จาติ ติวิธา โหติฯ ตตฺถ สวิญฺญาณาวิญฺญาณกํ ธนํ ปริจฺจาคํ กตฺวา ปูริตา โพธิสมฺภารา ทสปารมิโย นามฯ หตฺถ ปาท กณฺณ นาสาทิองฺคปจฺจงฺคปริจฺจาคํ กตฺวา ปูริตา โพธิสมฺภารา ทสอุปปารมิโย นามฯ ชีวิตินฺทฺริยปริจฺจาคํ กตฺวา ปูริตา โพธิสมฺภารา ทส ปรมตฺถปารมิโย นามาติฯ ทานาทิปารมีนํ ปน อตฺโถ จริยปิฏกอฏฺฐกถาทีสุ คเหตพฺโพฯ อวยวํ สงฺคหวเสน จยติ คจฺฉติ ปวตฺตตีติ สญฺจโย, สํปุพฺพ จิธาตุ คติยํ ณฯ สญฺจิโนติ อวยวนฺติ วา สญฺจโย, สมูโหฯ ปารมีนํ สญฺจโย สมูโหติ ปารมิสญฺจโย, ตํ ปารมิสญฺจยํฯ ตํ ปน จยนฺติ เอตสฺส กมฺมํฯ จยนฺติ อุปจิตํ, ปริสมฺภูตนฺติ อตฺโถฯ จยติ อุปจินาตีติ จโย, จิยิตฺถ อุปจิยิตฺถาติ วา จโย, พุทฺโธฯ จิธาตุ อุปจเย ณฯ ตํ จยํฯ สพฺภิคตนฺติ สมฺพนฺโธฯ

ตตฺถ สพฺภีติ สนฺเตหิ สปฺปุริเสหิฯ ราคาทิกิเลเส สเมนฺติ อุปสเมนฺตีติ สนฺตา, สปฺปุริสาฯ สมุธาตุ อุปสเมต, อนฺตปจฺจโย วาฯ สนฺเตหีติ วตฺตพฺเพ สฺมาหิสฺมิํนํ มฺหา ภิมฺหิวาติ สุตฺเตน หิวิภตฺติยา ภิการํ สนฺตสทฺทสฺส โส เภ โพ จนฺเตติ สุตฺเตน ภกาเร ปเร สนฺตสทฺทสฺส สการํ กตฺวา อนฺเต จ พการาคมํ กตฺวา สพฺภีติ วุตฺตํฯ เตหิ สพฺภิฯ ตํ ปน คตนฺติ เอตสฺส อวุตฺตกตฺตาฯ คตนฺติ อุปคมิตพฺพํฯ ตญฺหิ เทวมนุสฺเสหิ คมิยติ อุปคมิยติ อุปสงฺกมิยตีติ คโตติ วุจฺจติฯ ตํ พุทฺธํ อตฺถกาเมหิ สปฺปุริเสหิ เทวมนุสฺเสหิ สีลาทิอนนฺตคุณิกตฺตา สรณนฺติ อภิมานา ปยิรุปาสิตพฺโพติ วุตฺตํ โหติฯ ตํ คตํฯ สุขปฺปทํ ปทํ คตนฺติ สมฺพนฺโธฯ ตตฺถ สุขปฺปทนฺติ อจฺจนฺตสุขสฺส ปติฏฺฐานภูตํฯ สุขนํ สุขํ, ตสฺส ปชฺชติ ติฏฺฐติ เอตฺถาติ สุขปฺปทํ, นิพฺพานํฯ ปทนฺติ นิพฺพานํฯ ตญฺหิ พุทฺธาทีหิ อริเยหิ ปชฺชิยติ คมิยตีติ ปทนฺติ วุจฺจติฯ คตนฺติ อคมินฺติ คโต, พุทฺโธฯ ทุกฺขาทิอสมฺมิสฺสสฺส เอกนฺตสุขสฺส ปติฏฺฐานภูตํ นิพฺพานํ อารมฺมณกรณวเสน อปาปุณินฺติ วุตฺตํ โหติฯ ตํ คตํฯ

นรานรานนฺติ นรอนรานนฺติ ปทจฺเฉโทฯ มนุสฺสเทวานนฺติ อตฺโถฯ ปพฺพชฺชาทิเสฏฺฐภาวํ นรติ เนตีติ นโร, นรียติ สเกน กมฺเมน นิยตีติ วา นโร, มนุสฺโส, สตฺโต วาฯ นรธาตุ นยเน อฯ น นโร อนโร, เทโวฯ นโร จ อนโร จ นรานโร, เตสํ นรานรานํฯ ตํ ปน สุขสมฺภวนฺติ ปเท สมฺพนฺโธฯ

สุขสมฺภวนฺติ โลกิยโลกุตฺตรสุขสฺส การณํฯ ติวิธสุขสฺส ลภนการณภูตํ ปุญฺญํ วาฯ สุขยตีติ สุขํฯ ติวิธสุขํฯ ยสฺส อุปฺปชฺชติ, ตํ สุขิตํ กโรตีติ อตฺโถฯ อถ วา สุฏฺฐุ ทุกฺขํ ขนตีติ สุขํฯ สุปุพฺพขนุธาตุ อวธารเณ อฯ สมฺภวติ สุขสงฺขาตํ ผลํ อเนน ปุญฺเญนาติ สมฺภวํ, ปุญฺญกรณํฯ สํปุพฺพภูธาตุ สตฺตายํณฯ สุขสฺส สมฺภวํ สุขสมฺภวํ, ตํ ปน ภวนฺติปเท กมฺมํฯ ภวนฺติ นิพฺพตฺเตนฺตํฯ ตํ สุขสมฺภวํ ภาเวติ นิพฺพตฺเตตีติ ภโว, พุทฺโธฯ ตํ ภวํฯ โส หิ มหากรุณาปุพฺพงฺคมาย ธมฺมเทสนาย เทวมนุสฺสานํ โลกิยโลกุตฺตรสุขสฺส ลภนการณภูตํ ทานสีลภาวนาสงฺขาตํ ปุญฺญํ กาเรติ, ตสฺมา ภควโต นรานรานํ สุขสมฺภวํ ภวนฺติ โถเมตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ

นมานมานนฺติ ปทสฺส นเม อนมานนฺติ ปทจฺเฉโทฯ นเมติ อหํ นมามีติ อตฺโถฯ เอตฺถ จ มิวิภตฺติยา เอการาเทโสติ เวทิตพฺโพฯ อนมานนฺติ อนเมนฺตานํ อวนฺทนฺตานํ อนาทรานนฺติ อตฺโถฯ ตํ ปน ควนฺติเอตสฺส วิเสสนํฯ ควนฺติ โคณสทิสานํ พาลานํฯ ควนฺติ หิ ฉฏฺฐีพหุวจนนฺตนามปทํฯ ตโต นมํ ปติมฺหาลุตฺเต จ สมาเสติ สุตฺเต สมภินิวิฏฺเฐน จคฺคหเณน นํวจนสฺส อํ อาเทสญฺจ โคอิจฺเจตสฺส โอการสฺส อวาเทสํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพาฯ คจฺฉนฺตีติ คาโว, โคณาฯ คาโว วิยาติ คาโว, เตสํ ควํ พาลานํฯ ตํ ปน ชินปุงฺควนฺติปเท ฉฏฺฐีกมฺมํฯ ชินปุงฺควนฺติ ชยนฺตปุริสุตฺตมํ พุทฺธํ นเม นมามีติ สมฺพนฺโธฯ

เอตฺถ จ ปุงฺคว สทฺโท กมฺมธารยสมาเส เสฏฺฐตฺถวาจโกฯ มุนิปุงฺคโวติอาทีสุ วิยฯ วุตฺตญฺจ อมรโกเส

‘‘อุตฺตรสฺมิํ ปเท พฺยคฺฆ, ปุงฺคโวสภกุญฺชรา;

สีหสทฺทูลนาคาทฺยา, ปุเม เสฏฺฐตฺถโคจรา’’ติฯ

ตสฺสตฺโถฯ กมฺมธารยสมาเส อุตฺตรปเท วตฺตมานา พฺยคฺฆปุงฺคโวสภกุญฺชรา พฺยคฺฆปุงฺควอุสภกุญฺชรสทฺทา จ สีห สทฺทูลนาคาทฺยา สีห สทฺทูล นาคาสทฺทา จ ปุเม เสฏฺฐตฺถ วาจกาติฯ อยํ ปเนตฺถ วจนตฺโถฯ โค วิย พุทฺธคุเณ อชานนฺเต อนมนฺเต อญฺญทิฏฺฐิเก พาเล ชินาติ อชินีติ วา ชิโนฯ ปกฏฺฐภาวํ ปธานภาวํ วา อุทฺธํ คจฺฉตีติ ปุงฺคโวฯ ปอุปุพฺพ คมุธาตุ คติยํ อวปจฺจโยฯ นิคฺคหิตา คโมฯ ตสฺส กวคฺคนฺตํ ธาตฺวนฺตโลปญฺจ ยทาทินา กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพาฯ ชิโน จ โส ปุงฺคโว จาติ ชินปุงฺคโว, พุทฺโธฯ โส ปน คุนฺนํ วิย พุทฺธานํ สีลาทิเก อปฺปเมยฺยคุเณ อชานนฺตานํ อนมนฺตานํ อคารวนฺตานํ อวนฺทนฺตานํ อญฺญ ทิฏฺฐิคติกานํ พาลานํ อสตฺเถน ปารมีปุญฺญเตเชน อชินีติ วุตฺตํ โหติฯ ตํ ชินปุงฺควนฺติฯ

อยํ ปเนตฺถ สงฺเขปโยชนาฯ ตหิํ ตหิํ ตสฺมิํ ตสฺมิํ ภเว, อตฺตภาเว วา, ปารมิสญฺจยํ ทานาทิปารมีนํ สมูหํ, จยํ อุปจิตํ ปริสมฺภูตํ, สพฺภิ สนฺเตหิ สปฺปุริเสหิ, คตํ อุปคมิตพฺพํ ปยิรุปาสิตพฺพํ, สุขปฺปทํ อจฺจนฺตสุขสฺส ปติฏฺฐาน ภูตํ, ปทํ นิพฺพานํ คตํ ปตฺตํ อคมิํ, นรานรานํ มนุสฺสเทวานํ, สุขสมฺภวํ โลกิยโลกุตฺตรสุขสฺส การณํ ติวิธ สุขสฺส ลภนการณภูตํ ปุญฺญํ วา ภวํ นิพฺพตฺเตนฺตํ, อนมานํ อนมนฺตานํ อนาทรานํ อวนฺทนฺตานํ วา, ควํ โคณสทิสานํ พาลานํ ชินปุงฺควํ ชยนฺตปุริสุตฺตมํ พุทฺธํ อหํ นเม นมามีติฯ

นวมวนฺทนคาถาวณฺณนา สมตฺตาฯ

[10]

มคฺคงฺคนาวํ มุนิทกฺขนาวิโก,

อีหาผิยํ ญาณกเรน คาหโก;

อารุยฺห โย ตาย พหู ภวณฺณวา,

ตาเรสิ ตํ พุทฺธมฆปฺปหํ นเมฯ

[10] เอวํ นวมคาถาย พุทฺธํ นตฺวา อิทานิ พหู สตฺเต ติภวสงฺขาตา สํสารสมุทฺทโต ตาเรนฺเตน คุเณน จ สตฺตานํ ทุกฺขปฺปหาเนน คุเณน จ โถมิตฺวา พุทฺธํ วนฺทิตุ กาโม มคฺคงฺคนาวนฺตฺยาทิคาถมาหฯ อยํ ปน ตต ชร คเณหิ รจิตตฺตา ทฺวาทสกฺขเรหิ ยุตฺตา อินฺทวํส คาถาติ ทฏฺฐพฺพาฯ วุตฺตญฺหิ วุตฺโตทเย ‘‘สายินฺทวํสา ขลุ ยตฺถ ตา ชรา’’ติฯ

ตสฺสตฺโถฯ ยตฺถ ยสฺสํ คาถายํ ตา ตคณทฺวยญฺจ ชรา ชคณ รคณา จ เจ สิยุํ, สา คาถา ขลุ เอกนฺตํ อินฺทวํสคาถา นามาติฯ

ตตฺถ โย มุนิทกฺขนาวิโกติ สมฺพนฺโธฯ โย พุทฺธ สงฺขาโต เฉโก นาวาเชฏฺฐโกติ อตฺโถฯ ตตฺถ มุนีติ อุโภ โลเก มุนาติ ชานาตีติ มุนิ, ภควาฯ มุนธาตุ ญาเณ อิฯ อถ วา โมนํ วุจฺจติ สพฺพญฺญุตญาณํ, ตํ อสฺส อตฺถีติ มุนิ, ภควาฯ อสฺสถฺยตฺเถ อิปจฺจโยฯ วุตฺตญฺหิ เอกนิปาเต วณฺณปถชาตกฏฺฐกถายํ ‘‘มุนีติ โมนํ วุจฺจติ ญาณํฯ กาย โมเนยฺยาทีสุ วา อญฺญตเรน สมนฺนาคตตฺตา ปุคฺคโล มุนีติ วุจฺจติฯ โส ปเนส อคาริยมุนิ, อนคาริยมุนิ, เสกฺขมุนิ, อเสกฺขมุนิ, ปจฺเจกมุนิ, มุนิมุนีติ อเนกวิโธฯ ตตฺถ อคาริยมุนีติ คิหิ อาคตผโล วิญฺญาตสาสโนฯ อนคาริยมุนีติ ตถารูโปว ปพฺพชิโตฯ เสกฺขมุนีติ สตฺตเสกฺขาฯ อเสกฺขมุนีติ ขีณาสโวฯ ปจฺเจกมุนีติ ปจฺเจกสมฺพุทฺโธฯ มุนิมุนีติ สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ติฯ อิธ ปน มุนิมุนิ อธิปฺเปโตฯ

ทกฺโขติ เฉโกฯ สมุทฺทตรเณ ทกฺขติ กุสลตฺตํ คจฺฉตีติ ทกฺโข, นาวิโกฯ ทกฺขธาตุ คติยํ อฯ อถ วา ทกฺขติ กุสลกมฺเม อญฺญสฺมิญฺจ กิจฺจากิจฺเจ อทนฺธตาย สีฆํ คจฺฉตีติ ทกฺโข, โยโกจิ กุสโล ปุคฺคโลฯ ทกฺขธาตุ สีฆตฺเถ อฯ ทกฺโข วิยาติ ทกฺโข, พุทฺโธฯ นีตตฺเถน ปน พุทฺโธ สตฺตานํ สํสารสมุทฺทโต อุทฺธารณสฺส การณํ ทกฺขติ ปริจฺฉินฺทติ ญาเณนาติ ทกฺโขติ วุจฺจติฯ นาวิโกติ สมุทฺทตีรํ นาวาย ตรตีติ นาวิโก, นาวาเชฏฺฐโกฯ ตรติตทฺธิเต ณิโกฯ นาวิโก วิยาติ นาวิโก, พุทฺโธฯ นีตตฺเถน ปน พุทฺโธ นิพฺพานํ ปารํ อฏฺฐมคฺคงฺคนาวาย ตรตีติ นาวิโกติ วุจฺจติฯ ทกฺโข นาวิโก ทกฺขนาวิโก, มุนิ จ โส ทกฺขนาวิโกจาติ มุนิทกฺขนาวิโก, กมฺมธารยสมาโสยํฯ อถ วา ทกฺขนาวิโก วิย ทกฺโข มุนีติ มุนิทกฺขนาวิโก, พุทฺโธฯ อุปมากมฺมธารยสมาโสยํฯ ยถา หิ สมุทฺทตรเณ เฉโก นาวิโก มนุสฺเส สมุทฺทปารํ เนติ, เอวํ พุทฺโธ เวเนยฺยสตฺเต นิพฺพานปารํ เนตีติ วุตฺตํ โหติฯ

มคฺคงฺคนาวํ อารุยฺหาติ สมฺพนฺโธฯ มคฺคงฺคนาวนฺติ อฏฺฐมคฺคงฺค สงฺขาตํ นาวํฯ อารุยฺหาติ อาโรหิตฺวาติ อตฺโถฯ กิเลเส มาเรนฺโต อารมฺมณกรณวเสน นิพฺพานํ คจฺฉตีติ มคฺโคฯ มารสทฺทูปปท คมุธาตุ กฺวิฯ มาเรนฺต โคติ วตฺตพฺเพ นิรุตฺตินเยน มคฺโคติ วุตฺตํฯ อถ วา นิพฺพานํ มคฺคติ คเวสตีติ มคฺโคฯ มคฺคธาตุ คเวสเน อฯ นิพฺพานตฺถิเกหิ มคฺคิยติ คเวสิยตีติ วา มคฺโคฯ เอกนฺตโต ชาติ ชราพฺยาธิมรณทุกฺขาทีหิ ปีฬิเตหิ สตฺเตหิ ทุกฺขกฺขยํ นิพฺพานํ ปาปุณตฺถาย มคฺคิตพฺโพ คเวสิตพฺโพติ มคฺโค, จตุมคฺโคฯ วุตฺตญฺหิ ‘‘มคฺโคติ เกนฏฺเฐน นิพฺพานํ มคฺคนฏฺเฐน นิพฺพานตฺถิเกหิ มคฺคนียฏฺเฐน จา’’ติฯ องฺคติ คจฺฉติ ผลนิพฺพานํ เอเตนาติ องฺคํฯ อคิธาตุ คมเน อฯ

มคฺคสฺส องฺคํ การณนฺติ มคฺคงฺคํ, สมฺมาทิฏฺฐิ สมฺมาสงฺกปฺป สมฺมาวาจา สมฺมากมฺมนฺต สมฺมาอาชีว สมฺมาวายาม สมฺมาสติ สมฺมาสมาธิวเสน อฏฺฐมคฺคงฺคํ ลพฺภติฯ นุยติ ถวียตีติ นาวาฯ นุธาตุ ถวิยํ อโวฯ อถ วา โอรโต ปารํ เนตีติ นาวา, ภารํ นยนฺติ เอตายาติ วา นาวาฯ นิธาตุ นยเน อโวฯ มคฺคงฺคสงฺขาตา นาวา มคฺคงฺคนาวาฯ อถ วา นาวา วิย มคฺคงฺคนฺติ มคฺคงฺค นาวาฯ ยถา หิ นาวา อตฺตนิ อารุฬฺเห มนุสฺเส สมุทฺท นทีปารํ เนติ, เอวํ อฏฺฐมคฺคงฺคธมฺมา อตฺตานํ ปฏิปชฺชนฺเต นิพฺพาน ปารํ เนนฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ ตํ มคฺคงฺคนาวํฯ

อีหาผิยนฺติ วีริยสงฺขาตํ ทพฺพิสารกํฯ วุตฺตญฺหิ สุตฺตนิ ปาตอฏฺฐกถายํ ‘‘ผิเยนาติ ทพฺพิสารเกนา’’ติฯ อีหติ อารพฺภตีติ อีหาฯ อีหติ วายมติ เจตยติ เอเตนาติ วา อีหา, วีริยํฯ สทฺทนีติยํ ปน ‘‘อีห เจตาย’’นฺติ วุตฺตํฯ ผาติ วฑฺเฒติ อุทกํ เอเตนาติ ผิยํฯ ผาธาตุ วฑฺฒิยํ อิโยฯ ผาติ ฆฏฺเฏติ อุทกนฺติ วา ผิยํฯ อถ วา ผายติ คจฺฉติ นาวํ เอเตนาติ ผิยํฯ ทพฺพิสารกํฯ ผายิ ธาตุ คติยํ อฯ อาการสฺส อิฯ อีหาสงฺขาตํ ผิยนฺติ อีหาผิยํฯ ผิยํ วิย อีหาติ อีหาผิยํฯ ยถา หิ ผิเยน นาวา อิจฺฉิตฏฺฐานํ คจฺฉติ, เอวํ อีหาสงฺขาเตน วีริเยน ตํ ตํ กิจฺจํ สาเธติ, อิจฺฉิตํ นิพฺพานฏฺฐานํ คจฺฉตีติ อธิปฺปาโยฯ ตํ ปน คาหโกติ ปเท กมฺมํฯ ญาณกเรนาติ สพฺพญฺญุตญาณสงฺขาเตน หตฺเถนฯ สพฺพํ เญยฺยธมฺมํ ชานาตีติ ญาณํ, สพฺพญฺญุตญาณํฯ ตํ ตํ กมฺมํ กโรตีติ กโร, หตฺโถฯ ญาณสงฺขาโต กโร ญาณ กโร, กรํ วิย ญาณนฺติ วา ญาณกโร, เตน ญาณกเรนฯ คาหโกติ ทฬฺหคณฺหมาโน หุตฺวาฯ ตายาติ อฏฺฐมคฺคงฺค สงฺขาตาย ตาย นาวาย, พหูติ อเนเก เวเนยฺยสตฺเตฯ ภวณฺณวาติ ติภวสงฺขาตา สํสารวฏฺฏสงฺขาตา วา มหาสมุทฺทโตฯ ตสฺส ปน วจนตฺโถ เหฏฺฐา วุตฺโตเยวฯ

ตาเรสีติ โอติณฺเณสิ, อติกฺกเมสีติ อตฺโถฯ พุทฺธนฺติ ปฏิวิทฺธจตุสจฺจธมฺมํฯ

อฆปฺปหนฺติ สตฺตานํ ทุกฺขปฺปช หนฺตํ ฯ ทุกฺขวิทฺธํเสนฺตนฺติ อตฺโถฯ อถ วา อฆปฺปหนฺติ สตฺตานํ กิเลสปฺปชหนฺตํฯ กิเลสวิทฺธํเสนฺตนฺติ อตฺโถฯ เอตฺถ หิ อฆสทฺโท ทุกฺเข กิเลเส จ วตฺตติฯ ตตฺถ หิ ทุกฺขํ อฆยติ ทุกฺขยตีติ อฆนฺติ จ, อฆยติ ทุกฺขากาเรน ปวตฺตตีติ วา อฆนฺติ จ วุจฺจติฯ กิเลโส ปน อฆยนฺติ ปาปํ กโรนฺติ สตฺตา เอเตนาติ อโฆติ วุจฺจติฯ อฆธาตุ ปาปกรเณ อฯ อฆํ ปชหติ วิทฺธํเสตีติ อฆปฺปโห, พุทฺโธฯ อฆสทฺทูปปทปปุพฺพหาธาตุ จาเคฯ พุทฺโธ เวเนยฺยสตฺตานํ ทุกฺขญฺจ กิเลสญฺจ ธมฺมเทสนาย อปเนตีติ อตฺโถฯ เอตฺถ จ ปฐมวิกปฺเป ทุกฺขสฺส อปฺปหาตพฺพธมฺมตฺตา มคฺเคน อปฺปหาตพฺพมฺปิ ผลูปจาเรน ทุกฺขปฺปชหนฺตนฺติ วุตฺตํฯ นฺติ มุนิทกฺขนาวิกํ อหํ นเม นมามีติ สมฺพนฺโธติฯ

อยํ ปเนตฺถ สงฺเขปโยชนาฯ โย มุนิทกฺขนาวิโก โย พุทฺธสงฺขาโต เฉโก นาวาเชฏฺฐโก, มคฺคงฺคนาวํ อฏฺฐมคฺคงฺคสงฺขาตํ นาวํ อารุยฺห อาโรหิตฺวา อีหาผิยํ วีริยสงฺขาตํ ทพฺพิสารกํ, ญาณกเรน สพฺพญฺญุตญาณสงฺขาเตน หตฺเถน, คาหโก ทฬฺหํ คณฺหมาโน หุตฺวา ตาย อฏฺฐมคฺคงฺคนาวาย, พหู อเนเก เวเนยฺยสตฺเต ภวณฺณวา ติภวสงฺขาตมหาสมุทฺทโต, ตาเรสิ โอตาเรสิ, พุทฺธํ ปฏิวิทฺธจตุสจฺจธมฺมํ อฆปฺปหํ สตฺตานํ ทุกฺขวิทฺธํเสนฺตํ กิเลส วิทฺธํเสนฺตํ วา ตํ มุนิทกฺขนาวิกํ อหํ นเม นมามีติฯ

ทสมวนฺทนคาถาวณฺณนา สมตฺตาฯ

[11]

สมติํสติปารมิสมฺภรณํ,

วรโพธิทุเม จตุสจฺจทสํ;

วรมิทฺธิคตํ นรเทวหิตํ,

ติภวูปสมํ ปณมามิ ชินํฯ

[11] เอวํ ทสมคาถาย พุทฺธํ วนฺทิตฺวา อิทานิ สมติํ สติปารมิสมฺภรณาทีหิ ปญฺจหิ คุเณหิ โถมิตฺวา ชินํ วนฺทิตุกาโม สมติํสติปารมิสมฺภรณนฺตฺยาทิคาถมาหฯ อยํ ปน จตูหิ สคเณหิ รจิตตฺตา ทฺวาทสกฺขเรหิ ยุตฺตา โตฏกคาถาติ ทฏฺฐพฺพาฯ วุตฺตญฺหิ วุตฺโตทเย ‘‘อิห โตฏก มมฺพุธิเสหิ มิต’’นฺติฯ ตสฺสตฺโถฯ ยสฺสํ ปฏิปาทํ อมฺพุธิเสหิ จตูหิ สคเณหิ มิตํ ปมิตํ รจิตํ ลกฺขิตํ วา วุตฺตํ อิธ ชคติฉนฺเท โตฏกํ นามาติฯ

ตตฺถ ปน สมติํสติปารมิสมฺภรณนฺติ ทสปารมิโย, ทส อุปปารมิโย, ทส ปรมตฺถปารมิโย จาติ สมติํสปารมิโย สมฺภูตํ, ปริปูริตนฺติ อตฺโถฯ ตาสํ ปน วิเสโส ปารมิสทฺทสฺส จ วจนตฺโถ เหฏฺฐา วุตฺโตเยวฯ สมฺภริตฺถ ปริปูรยิตฺถาติ สมฺภรโณ, ชิโนฯ สํปุพฺพภรธาตุ ปูรเณ ยุฯ สมติํสปารมิโย สมฺภรโณติ สมติํสติปารมิสมฺภรโณ, ชิโนฯ ทีปงฺกรพุทฺธสฺส ปาทมูเล ลทฺธพฺยากรณโต ปฏฺฐาย กปฺปสตสหสฺสาธิกานิ จตฺตาริ อสงฺเขฺยยฺยานิ สมติํสปารมิโย ปูรยิตฺถาติ อตฺโถฯ ตํ สมติํสติปารมิสมฺภรณํฯ วรโพธิทุเมติ อุตฺตมโพธิรุกฺขมูเลฯ เอตฺถ จ วรโพธิสทฺทสฺส วจนตฺโถ เหฏฺฐา วุตฺโตเยวฯ ทวติ คจฺฉติ มูลขนฺธตจสาข วิฏป ปลฺลว ผเลหิ วุฑฺฒิํ วิรูฬิํ เวปุลฺลํ รชต สุวณฺณมณิ สนฺตา รุจีหิ อติโสภนํ วา ปาปุณาตีติ ทุโม, โพธิสตฺตสฺส วิชาตทิวเสเยว โพธิสตฺเตน สทฺธิํ สห ชาโต สตหตฺถุพฺเพโธ อสตฺถทุมราชา ลพฺภติฯ ทุธาตุ คติมฺหิ อโมฯ อปทานฏฺฐกถายํ ปน ‘‘ทุนาติ กมฺปตีติ ทุโมฯ ทุมติ ปูเรติ อากาสตลนฺติ วา ทุโม’’ติ วุตฺตํฯ วโร โพธิ วรโพธิ, วรโพธิ จ โส ทุโม จาติ วรโพธิทุโม, ตสฺมิํฯ

จตุสจฺจทสนฺติ จตฺตาริ อริยสจฺจานิ มคฺคญาเณน ปฏิวิชฺฌิตํฯ เอตฺถ จ สจฺจสทฺโท อเนเกสฺวตฺเถสุ ทิสฺสติฯ เสยฺยถิทํฯ

สจฺจํ ภเณ น กุชฺเฌยฺยาติอาทีสุ วาจาสจฺเจฯ สจฺเจ ฐิตา สมณพฺราหฺมณาติอาทีสุ วิรติสจฺเจฯ กสฺมา นุ สจฺจานิ วทนฺติ นานา ปวาทิยาเส กุสลาวทานาติอาทีสุ ทิฏฺฐิสจฺเจฯ เอกญฺหิ สจฺจํ น ทุติยมตฺถีติอาทีสุ ปรมตฺถสจฺเจ นิพฺพาเน เจว มคฺเค จ, จตุนฺนํ สจฺจานํ กติ กุสลาติอาทีสุ อริยสจฺเจฯ สฺวายมิธาปิ อริยสจฺเจ วตฺตตีติ เวทิตพฺโพฯ สถนํ สจฺจํ, อวิตถํฯ สถธาตุ อวิตเถ ณฺโยฯ ยถา หิ อคฺคีนํ สภาโว เอกนฺตํ อุณฺโหเยว โหติ, น สีตโล, เอวํ ทุกฺขาทีนํ ปีฬนาทิ สภาวํ เอกนฺตํ สจฺจํ ตถํ อวิตถํ อนญฺญถํ โหติฯ ตํ ปน จตุพฺพิธํ โหติ ทุกฺขสจฺจํ, สมุทยสจฺจํ, นิโรธสจฺจํ, มคฺคสจฺจญฺจาติฯ ตตฺถ ทุกฺขสจฺจนฺติ ทุกฺขจฺฉิตํ ขํ ตุจฺฉนฺติ ทุกฺขํฯ กมฺมธารยสมาโสยํฯ วุตฺตญฺเหตํ สจฺจวิภงฺคฏฺฐกถายํ ‘‘ทุอิติ อยํสทฺโท กุจฺฉิเต ทิสฺสติฯ กุจฺฉิตญฺหิ ปุตฺตํ ทุปุตฺโตติ วทนฺติฯ ขํสทฺโท ปน ตุจฺเฉฯ ตุจฺฉญฺหิ อากาสํ ขนฺติ วุจฺจติฯ อิทญฺจ ปฐมสจฺจํ กุจฺฉิตํฯ อเนกอุปทฺทวาธิฏฺฐานโต, ตุจฺฉํพาลชนปริกปฺปิตธุวสุภสุขตฺตภาววิรหิตโตฯ ตสฺมา กุจฺฉิตตฺตา ตุจฺฉตฺตา จ ทุกฺขนฺติ วุจฺจตี’’ติฯ ทุกฺขญฺจ ตํ สจฺจญฺจาติ ทุกฺขสจฺจํฯ เตภูมิกวฏฺฏํ ลพฺภติฯ

สมุทยสจฺจนฺติ อยติ ปวตฺตติ ทุกฺขผลํ เอเตนาติ อโย, โลโภฯ อยธาตุ คติมฺหิ อฯ สํ อวเสส ปจฺจยสํโยเค สติ อุ ทุกฺขุปฺปตฺติยา อโย การโณติ สมุทโยฯ ฉฏฺฐีตปฺปุริสสมาโสยํฯ วุตฺเตญฺเหตํ สจฺจ วิภงฺคฏฺฐกถายํ ‘‘สํอิติ จ อยํสทฺโท สมาคโม สเมตนฺติอาทีสุ สํโยคํ ทีเปติฯ อุอิติ อยํสทฺโท อุปฺปนฺนํ อุทิตนฺติอาทีสุ อุปฺปตฺติํฯ อยสทฺโท ปน การณํ ทีเปติฯ อิทญฺจาปิ ทุติยสจฺจํ อวเสสปจฺจยสมาโยเค สติ ทุกฺขสฺสุปฺปตฺติการณํฯ อิติ ทุกฺขสฺส สํโยเค อุปฺปตฺติการณตฺตา ทุกฺขสมุทยนฺติ วุจฺจตี’’ติฯ

สมุทโย จ โส สจฺจญฺจาติ สมุทยสจฺจํ, โลภสงฺขาตา ตณฺหา ลพฺภติ ฯ นิโรธสจฺจนฺติ โรธติ จรติ ปวตฺตตีติ โรโธ, เตภูมิกวฏฺฏธมฺโมฯ โรธธาตุ จรเณ ณฯ นตฺถิ เตภูมิกวฏฺฏธมฺมสฺส โรโธ จรณํ เอตฺถาติ นิโรโธ, นิพฺพานํฯ อถ วา นิรุชฺฌติ สํสารทุกฺขํ เอตฺถาติ นิโรโธ, นิพฺพานํฯ รุธิธาตุ อาวรเณ ณฯ วุตฺตญฺเหตํ สจฺจวิภงฺคฏฺฐ กถายํ ‘‘ตติยสจฺจํ ปน ยสฺมา นิสทฺโท อภาวํฯ โรธ สทฺโท จารกํ ทีเปติฯ ตสฺมา อภาโว เอตฺถ สํสาร จารกสงฺขาตสฺส ทุกฺขโรธสฺส สพฺพคติสุญฺญตฺตาฯ สมธิ คเต วา ตสฺมิํ สํสารจารกสงฺขาตสฺส ทุกฺขโรธสฺส อภาโว โหติ ตปฺปฏิปกฺขตฺตาติปิ ทุกฺขนิโรธนฺติ วุจฺจตี’’ติฯ ทุกฺขสฺส วา อนุปฺปาทนิโรธปจฺจยตฺตา ทุกฺขนิโรธนฺติฯ นิโรโธ จ โส สจฺจญฺจาติ นิโรธสจฺจํฯ นิพฺพานํฯ มคฺคสจฺจนฺติ ทุกฺขนิโรธํ นิพฺพานํ มคฺคติ คจฺฉติ เอเตนาติ มคฺโคฯ อฏฺฐงฺคิโก มคฺโคฯ มคฺคธาตุ คติยํ อฯ วุตฺตญฺเหตํ สจฺจ วิภงฺคฏฺฐกถายํ ‘‘จตุตฺถสจฺจํ ปน ยสฺมา เอตํ ทุกฺขนิโรธํ คจฺฉติ อารมฺมณวเสน ตทภิมุขภูตตฺตา ปฏิปทา จ โหติ ทุกฺขนิโรธปฺปตฺติยาฯ ตสฺมา ทุกฺขนิโรธคามินิปฏิปทาติ วุจฺจตี’’ติฯ มคฺโค จ โส สจฺจญฺจาติ มคฺคสจฺจํฯ อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค ลพฺภติฯ ยสฺมา ปเนตานิ พุทฺธาทโย อริยา ปฏิวิชฺฌนฺติ, ตสฺมา อริยสจฺจานีติปิ วุจฺจนฺติฯ อถ วา พุทฺธาทีหิ อริเยหิ ปฏิวิชฺฌิยนฺติ, ตสฺมา อริยสจฺจานีติปิ วุจฺจนฺติฯ

เตสํ ปน ลกฺขณาทีนิ เอวํ เวทิตพฺพานิฯ เอตฺถ หิ พาธนลกฺขณํ ทุกฺขสจฺจํ, สนฺตาปนรสํ, ปวตฺติปจฺจุปฏฺฐานํ, ปภวลกฺขณํ สมุทยสจฺจํ, อนุปจฺเฉทกรณรสํ, ปลิโพธปจฺจุปฏฺฐานํฯ สนฺติลกฺขณํ นิโรธสจฺจํ, อจฺจุติรสํ, อนิมิตฺตปจฺจุปฏฺฐานํฯ นิยฺยานลกฺขณํ มคฺคสจฺจํ, กิเลสปฺปหาน กรณรสํ, วุฏฺฐานปจฺจุปฏฺฐานนฺติฯ เอเตสุ ปน จตูสุ สจฺเจสุ ปฐมตติยสจฺจานิ ผลานิ โหนฺติฯ ทุติย จตุตฺถสจฺจานิ เหตูนิ โหนฺติฯ ปุริมานิ ทฺเวสจฺจานิ ทุทฺท สตฺตา คมฺภีรานิฯ ปจฺฉิมานิ ทฺเวสจฺจานิ คมฺภีรตฺตา ทุทฺทสานิฯ

อปิ จ โข ปน ทุกฺขนิโรธํ อริยสจฺจํ คมฺภีรญฺเจว ทุทฺทสญฺจาติ เวทิตพฺพํฯ เอเกกสฺส ปน สจฺจสฺส จตุนฺนํ จตุนฺนํ อตฺถานํ วเสน โสฬส สจฺจฏฺฐา โหนฺติฯ เตน วุตฺตํ ปฏิสมฺภิทา มคฺคปาฬิยํ ‘‘ทุกฺขสฺส ปีฬนฏฺโฐ สงฺขตฏฺโฐ สนฺตาปฏฺโฐ วิปริณามฏฺโฐ, อิเม จตฺตาโร ทุกฺขสฺส ทุกฺขฏฺฐา ตถา อวิตถา อนญฺญถาฯ เอวํ ทุกฺขํ ตถฏฺเฐน สจฺจํฯ สมุทยสฺส อายูหนฏฺโฐ นิทานฏฺโฐ สํโยคฏฺโฐ ปลิโพธฏฺโฐ, อิเม จตฺตาโร สมุทยสฺส สมุทยฏฺฐา ตถา อวิตถา อนญฺญถาฯ เอวํ สมุทโย ตถฏฺเฐน สจฺจํฯ นิโรธสฺส นิสฺสรณฏฺโฐ วิเวกฏฺโฐ อสงฺขตฏฺโฐ อมตฏฺโฐ, อิเม จตฺตาโร นิโรธสฺส นิโรธฏฺฐา ตถา อวิตถา อนญฺญถา, เอวํ นิโรโธ ตถฏฺเฐน สจฺจํฯ มคฺคสฺส นิยฺยานฏฺโฐ เหตฺวฏฺโฐ ทสฺสนฏฺโฐ อธิปเตยฺยฏฺโฐ, อิเม จตฺตาโร มคฺคสฺส มคฺคฏฺฐา ตถา อวิตถา อนญฺญถา, เอวํ มคฺโค ตถฏฺเฐน สจฺจ’’นฺติฯ

ทสฺสนํ ทสํ, ทิสติ ปสฺสตีติ วา ทสํ, จตุมคฺคญาณํฯ ทิสธาตุ อเปกฺขเน อฯ จตุนฺนํ สจฺจานํ ทสฺสนํ อสฺสาติ จตุสจฺจทโส, ชิโนฯ อถ วา จตฺตาริ สจฺจานิ อทสฺสิ อปสฺสีติ จตุสจฺจทโส, ชิโนฯ โส จตฺตาริ สจฺจานิ จตุมคฺคญาเณน อปฺปฏิวิชฺฌีติ อตฺโถฯ ตํ จตุสจฺจทสํฯ จตุสจฺจญาณํ ปน ทุวิธํ โหติ อนุโพธญาณญฺจ, ปฏิเวธ ญาณญฺจาติฯ ตตฺถ อนุโพธญาณํ โลกิยํ อนุสฺสวาทิวเสน นิโรเธ มคฺเค จ ปวตฺตติ, ปฏิเวธญาณํ โลกุตฺตรํ นิโรธมารมฺมณํ กตฺวา กิจฺจโต จตฺตาริปิ สจฺจานิ ปฏิวิชฺฌติฯ ยถาห โย ภิกฺขเว ทุกฺขํ ปสฺสติ, ทุกฺขสมุทยมฺปิ โส ปสฺสติฯ ทุกฺขนิโรธมฺปิ ปสฺสติ, ทุกฺขนิโรธคามินิปฏิ ปทมฺปิ ปสฺสตีติ สพฺพํ วตฺตพฺพํฯ

จตุสจฺจปฏิเวธญาณํ ปน อนุโพธญาเณน วินา น ปวตฺตติ, ตสฺมา อนุโพธ ญาณตฺถาย ปุพฺเพ จตุสจฺจกมฺมฏฺฐานํ ปณฺฑิเตน สมารมฺภิ ตพฺพนฺติ ฯ นนุ จ อริยสาวกา จตฺตาริ สจฺจานิ ปฏิวิชฺฌนฺติฯ อถ กสฺมา ชิโนเยว จตุสจฺจทสนฺติ โถมิโตติฯ ภควา ปน อริยสาวเกหิ วิสิฏฺเฐน อนญฺโญปเทเสน อรหตฺตมคฺคญาเณน จตฺตาริ สจฺจานิ ปฏิวิชฺฌนฺติฯ ตสฺมา ภควาเยว จตุสจฺจทสนฺติ อภิตฺถวิโตติฯ ตตฺถ ปน ฐเปตฺวา ตณฺหญฺจ นิพฺพานญฺจ อวเสสธมฺมา ทุกฺขสจฺจํ นามฯ อฏฺฐสตตณฺหาวิจริตา สมุทยสจฺจํ นามฯ นิพฺพานํ นิโรธ สจฺจํ นามฯ อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค มคฺคสจฺจํ นามฯ วุตฺตํ ปน อภิธมฺมตฺถสงฺคเห

‘‘ทุกฺขํ เตภูมกํ วฏฺฏํ, ตณฺหา สมุทโย ภเว;

นิโรโธ นาม นิพฺพานํ, มคฺโค โลกุตฺตโร มโต’’ติฯ

วรมิทฺธิคตนฺติ วรํ อิทฺธิคตํฯ อุตฺตมํ อตีตพุทฺธานํ อิทฺธิํ ปตฺตนฺติ อตฺโถฯ อถ วา อุตฺตมานํ อิทฺธีนํ ปติฏฺฐานภูตนฺติ อตฺโถฯ อิชฺฌนํ สมิชฺฌนํ อิทฺธิ, อิชฺฌติ สมิชฺฌติ นิปฺปชฺชตีติ วา อิทฺธิฯ อิทฺธิวิธญาณญฺจ อรหตฺตมคฺโค จ ลพฺภติฯ วุตฺตญฺหิ วิสุทฺธิมคฺเค ‘‘ตถา เนกฺขมฺมํ อิชฺฌตีติ อิทฺธีติ จ อรหตฺตมคฺโค อิชฺฌตีติ อิทฺธี’’ติ จฯ อถ วา อิชฺฌนฺติ สตฺตา เอตาย อิทฺธา วุทฺธา อุกฺกํสคตา โหนฺตีติ อิทฺธิ, อฏฺฐสมาปตฺติโย จ จตฺตาโร มคฺคา จ ลพฺภนฺติฯ อิธธาตุ วุฑฺฒิยนฺติ ปจฺจโยฯ อถ วา ตปจฺจโย อิตฺถิลิงฺคโชตโก อีปจฺจโย จฯ อิทฺธิํ อคมินฺติ อิทฺธิคโต, ชิโนฯ อถ วา คจฺฉติ ปติฏฺฐหติ เอตฺถาติ คโต, วรานํ อุตฺตมานํ อิทฺธีนํ คโต ปติฏฺฐานภูโตติ วรมิทฺธิคโต, ชิโนฯ ตํ วรมิทฺธิคตํฯ กิญฺจาปิ ปน อริยสาวกา อิทฺธิปฺปตฺตา โหนฺติ, พุทฺธา ปน วิเสสโต เอตาย อภิญฺญาย อิทฺธา สมิทฺธา วุทฺธา อติอุกฺกํสคตา โหนฺติ, ตสฺมา พุทฺโธเยว วรมิทฺธิคตนฺติ อภิตฺถวิตุํ อรหตีติ เวทิตพฺโพฯ

นรเทวหิตนฺติ มนุสฺสเทวานํ โลกิยโลกุตฺตร สงฺขาตํ หิตํ ปโยชนํ ธารณํฯ เตสํ ปน อตฺโถ เหฏฺฐา วุตฺโตเยวฯ ติภวูปสมนฺติ ติภวอุปสมํฯ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติยา อภาวโต กามรูปอรูปสงฺขาเตหิ ตีหิ ภเวหิ ตีสุ ภเวสุ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติโต วา อุปสมิตํ นิพฺพุตํ นิรุทฺธนฺติ อตฺโถฯ ภวนฺติ สตฺตา เอตฺถาติ ภโว, ตโย ภวา ติภวา, เตหิ อุปสมิตฺถาติ ติภวูปสโม, ชิโนฯ ตํ ติภวูปสมํฯ ภควโต ปน โพธิปลฺลงฺเกว กามรูปารูปสงฺขาเตสุ ตีสุ ภเวสุ ปฏิสนฺธิชนกานํ อวิชฺชาตณฺหามูลกานํ ปุญฺญาทิสงฺขารานํ อรหตฺตมคฺคญาเณน นิรวเสสํ ปหีนตฺตา ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ นตฺถิฯ ตสฺมา ภควนฺตํเยว วิเสเสน ติภวูปสมนฺติ โถเมตีติ วุตฺตํ โหติฯ ชินนฺติ ปญฺจมารชยนฺตํ พุทฺธํฯ ปณมามีติ อหํ ญาณสมฺปยุตฺตจิตฺเตน อาทรํ วนฺทามีติ โยชนาฯ

อยํ ปเนตฺถ สงฺเขปโยชนาฯ สมติํสติ สมฺภรณํ สมติํสปารมิโย สมฺภูตํ ปริปูริตํ, วรโพธิทุเม อุตฺตมโพธิรุกฺขมูเล, จตุสจฺจทสํ จตฺตาริ อริยสจฺจานิ มคฺคญาเณน ปสฺสนฺตํ ปฏิวิชฺฌนฺตํ, วรมิทฺธิคตํ อุตฺตมํ อตีต พุทฺธานํ อิทฺธิปตฺตํ อุตฺตมานํ อิทฺธีนํ ปติฏฺฐานภูตํ วา, นรเทวหิตํ มนุสฺสเทวานํ โลกิยโลกุตฺตรสงฺขาตํ ปโยชนํ ธารณํ, ติภวูปสมํ กามรูปอรูปสงฺขาเตหิ ตีหิ ภเวหิ อุปสมิตํ, กามรูปารูปสงฺขาเตสุ ตีสุ ภเวสุ ปุนพฺภวา ภินิพฺพตฺติโต อุปสมิตํ นิพฺพุตํ วา, ชินํ ปญฺจมารชยนฺตํ พุทฺธํ ปณมามิ อหํ ญาณสมฺปยุตฺตจิตฺเตน อาทรํ วนฺทามีติฯ

เอกาทสมวนฺทนคาถาวณฺณนา สมตฺตาฯ

[12]

สตปุญฺญชลกฺขณิกํ วิรชํ,

คคนูปมธิํ ธิติเมรุสมํ;

ชลชูปมสีตลสีลยุตํ,

ปถวีสหนํ ปณมามิ ชินํฯ

[12] เอวํ เอกาทสมคาถาย ชินํ วนฺทิตฺวา อิทานิ สตปุญฺญชลกฺขณิกนฺตฺยาทีหิ ฉหิ คุเณหิ โถมิตฺวา ชินํ วนฺทิตุ กาโม สตปุญฺญชลกฺขณิกนฺตฺยาทิคาถมาหฯ อยํ ปน จตูหิ ส คเณหิ รจิตตฺตา ทฺวาทสกฺขเรหิ ยุตฺตา โตฏกคาถาติ ทฏฺฐพฺพาฯ สาธกํ ปน อนนฺตรคาถาวณฺณนายํ วุตฺตเมวฯ

ตตฺถ สตปุญฺญชลกฺขณิกนฺติ อเนกปารมีปุญฺญเตเชน ชาเตน ทฺวตฺติํสมหาปุริสลกฺขเณน สมฺปนฺนํฯ เอตฺถ จ สตสทฺโท อเนกสงฺขฺยาวาจโกฯ สตเตโช สหสฺสรํ สีติอาทีสุ วิยฯ สเตน อเนเกน ปารมีปุญฺญเตเชน ชาตนฺติ สตปุญฺญชํ, ลกฺขิยติ ลกฺขิตพฺพํ พุทฺธทพฺพํ เอเตหีติ ลกฺขณํ, ทฺวตฺติํสมหาปุริสลกฺขณาทิฯ ลกฺขธาตุ ทสฺสนงฺเกสุยุฯ สตปุญฺญชญฺจ ตํ ลกฺขณญฺจาติ สตปุญฺญช ลกฺขณํฯ ตํ อสฺส อตฺถีติ สตปุญฺญชลกฺขณิโก, ชิโนฯ ตํฯ ภควา หิ อนนฺเตสุ จกฺกวาเฬสุ สพฺเพ สตฺตา เอเกกํ ปุญฺญกมฺมํ สตกฺขตฺตุํ กเรยฺยุํฯ เอตฺตเกหิ ชเนหิ กตํ ปุญฺญกมฺมํ โพธิสตฺโต เอโกว เอเกกํ สตคุณํ กตฺวา นิพฺพตฺเตน ปารมีปุญฺญเตเชน ชาเตหิ ทฺวตฺติํส มหาปุริสลกฺขเณหิ จ อสีติอนุพฺยญฺชน ลกฺขเณ หิ จ สมฺปนฺโนติ สตปุญฺญชลกฺขณิกนฺติ โถเมตีติ อธิปฺปาโยฯ วุตฺตญฺหิ พุทฺธวํสฏฺฐกถายํ

‘‘สตปุญฺญ ลกฺขโณติ อนนฺเตสุ จกฺกวาเฬสุ สพฺเพ สตฺตา เอเกกํ ปุญฺญกมฺมํ สตกฺขตฺตุํ กเรยฺยุํ, เอตฺตเกหิ ชเนหิ กตกมฺมํ โพธิสตฺโต สยเมว เอโก สตคุณํ กตฺวา นิพฺพตฺโตฯ ตสฺมา สตปุญฺญลกฺขโณติ วุจฺจติฯ เกจิ ปน สเตน สเตน ปุญฺญกมฺเมน นิพฺพตฺตํ เอเกกลกฺขโณติ วทนฺติฯ เอวํ สนฺเต โย โกจิ พุทฺโธ ภเวยฺยาติฯ ตํ อฏฺฐกถาสุ ปฏิกฺขิตฺต’’นฺติฯ

ปาเถยฺยฏฺฐกถายํ ปน ‘‘สต ปุญฺญลกฺขณนฺติ สเตน สเตน ปุญฺญกมฺเมน นิพฺพตฺตํ เอเกกํ ลกฺขณํ ฯ เอวํ สนฺเต โย โกจิ พุทฺโธ ภเวยฺยาติ น โรจยิํสุฯ อนนฺเตสุ ปน จกฺกวาเฬสุ สพฺเพ สตฺตา เอเกกํ กมฺมํ สตกฺขตฺตุํ กเรยฺยุํฯ เอตฺตเกหิ ชเนหิ กตํ กมฺมํ โพธิสตฺโต เอโกว เอเกกํ สตคุณํ กตฺวา นิพฺพตฺโตฯ ตสฺมา สตปุญฺญลกฺขโณติ อิมมตฺถํ โรจยิํสู’’ติ วุตฺตํฯ ทฺวตฺติํสมหาปุริสลกฺขณํ ปน อุปริ อาวิภวิสฺสตีติฯ

วิรชนฺติ ราครชาทีนํ อภาวา วิคตรชํฯ รญฺชติ สญฺชติ รูปาทิอารมฺมเณสูติ รโช, ราคาทิรโชฯ รนฺชธาตุ ราเค อฯ วิคโต รโช อสฺสาติ วิรโช, ชิโนฯ ตํ วิรชํฯ ชิโน หิ โพธิปลฺลงฺเกเยว สพฺพกิเลสมาร รชสฺส ชยิตตฺตา วิคตรโชติ อตฺโถฯ คคนูปมธินฺติ เอตฺถ ธี วุจฺจติ สพฺพญฺญุตญาณํฯ ตสฺมา อากาสูปมสพฺพญฺญุต ญาณวนฺตนฺติ อตฺโถฯ คจฺฉนฺติ เอตฺถ วิหงฺคมาทโยติ คคนํ, อากาโสฯ คมุธาตุ คติยํ ยุฯ มการสฺส โคฯ อุปมิยเต อุปมาฯ ภาวสาธโนยํฯ อุปปุพฺพมาธาตุ ปริมาเน อฯ สพฺพเญยฺยธมฺมํ ธรติ ชานาตีติ ธี, สพฺพญฺญุต ญาณํฯ ธรธาตุ ญาเณ กฺวิ, อิตฺถิลิงฺคโชตกอีปจฺจโย จฯ คคเนน อากาเสน ยุตฺตา อุปมา คคนูปมา, ตํ สทิสํ ธี สพฺพญฺญุตญาณํ ยสฺสาติ คคนูปมธิ, ชิโนฯ ตํ คคนูปมธิํฯ อยํ ปน อนนฺตาทิคุณหีนตฺตา ธมฺมหีโนปมา นามฯ วุตฺตญฺหิ สุโพธาลงฺกาเร ‘‘ธมฺมหีนามุขมฺโภช, สทิสํ มุนิโน อิตี’’ติฯ ยถา หิ อากาโส อนนฺโตติ วุตฺตตฺตา อากาโส อนนฺโต หุตฺวา วิตฺถรติ, เอวํ ภควโต อนนฺตํ พุทฺธญาณนฺติ วุตฺตตฺตา สพฺพญฺญุตญาณสฺส อนนฺตารมฺมณตฺตา จ ญาณํ อนนฺตํ หุตฺวา วิตฺถรติฯ ตสฺมา คคนูปมธินฺติ โถเมตีติฯ

ธิติเมรุสมนฺติ เอตฺถ ธิติ วุจฺจติ สมาธิฯ สิเนรุปพฺพต สทิสํ อจลสมาธิวนฺตนฺติ อตฺโถฯ

ธิยติ ฐปิยติ สมฺปยุตฺตธมฺเม เอการมฺมเณ เอเตนาติ ธิติ, ภควโต โลกิยโลกุตฺตรฌานสมาธิฯ ธิธาตุ ธารเณติฯ รํสิยา อนฺธการํ มินาติ หิํสตีติ เมรุ, ปพฺพตราชาฯ มีธาตุ หิํสายํ รุปจฺจโยฯ อิมํ วจนตฺถญฺหิ สิเนรุสฺส ปาจีนปสฺสํ รชตมยํ, ทกฺขิณปสฺสํ มณิมยํ, ปจฺฉิมปสฺสํ ผลฺลิกมยํ, อุตฺตรปสฺสํ สุวณฺณมยํ โหตีติ วุตฺตวจนํ สนฺธาย วุตฺตํฯ อถ วา มินาติ หิํสติ สพฺเพ ปพฺพเต อตฺตโน อุจฺจตรฏฺเฐนาติ เมรุ, เมรุนา สโม ธิติ สมาธิ ยสฺสาติ ธิติเมรุสโม, ชิโนฯ ตํ ธิติเมรุ สมํฯ ยถา หิ เมรุราชา อฏฺฐหิ ทิสาหิ อาคเตหิ วาเตหิ น กมฺปติ น จลติ, เอวํ ชิโน กามจฺฉนฺทาทินีวรเณ ปชหิตฺวา โลกุตฺตรชฺฌานสมาธินา สมนฺนาคตตฺตา อฏฺฐหิ โลกธมฺเมหิ จ มิจฺฉาทิฏฺฐิวาเตหิ จ น กมฺปติ น จลตีติ ธิติเมรุสมนฺติ โถเมติฯ

ชลชูปมสีตลสีลยุตนฺติ อุทกชาตปฺปทุมสทิเสน อติสีตเลน อสงฺเขฺยยฺยสีเลน สํยุตฺตํฯ วุตฺตญฺหิ อปทาน ปาฬิยํ ‘‘สีลํ ตสฺส อสงฺเขฺยยฺย’’นฺติฯ ตทฏฺฐกถายญฺจ ‘‘ภควโต ปน สีลํ อสงฺเขฺยยฺยเมวา’’ติฯ ชลติ ทิพฺพตีติ ชลํ, อุทกํฯ ชลธาตุ ทิตฺติยํ อฯ ชเล อุทเก ชาตํ ชลชํ, ปทุมํฯ ชลเชน ปทุเมน อุปมํ สทิสนฺติ ชลชูปมํ, สีลํฯ สุขตฺถิเกหิ เสวิยตีติ สีตลํ, สีลํฯ สิธาตุ เสวายํ ตลปจฺจโยฯ อถ วา สีตคุณํ ลาติ คณฺหาตีติ สีตลํ, สีลํฯ สีตสทฺทูปปท ลาธาตุ คหเณ กฺวิฯ อุทเก ปน ชาตํ ปทุมํ อุทเกน อุณฺหสฺส สมิตตฺตา สีตลํ วิยฯ สีลํ ปน พุทฺธสฺส กิเลสตา ปนสฺส สเมตตฺตา อจฺจนฺตสีตลํ โหติฯ สุรกฺขิตญฺหิ วิสุทฺธํ สีลํ กิเลสปฺปหาเนน สตฺตานํ กิเลสปริฬาหํ อุปสเมติ น หริตจนฺทนํ มุตฺตาหาโร มณิ อุทกํ วาโต จนฺทกิรโณ จฯ ตสฺมา สีลเมว สีตลนฺติ อจฺจนฺตสีตลนฺติ วุจฺจติฯ เตน วุตฺตํ วิสุทฺธิมคฺเค

‘‘น ตํ สชลทา วาตา, น จาปิ หริจนฺทนํ;

เนว หารา น มณโย, น จนฺทกิรณงฺกุรา;

สมยนฺตีธ สตฺตานํ, ปริฬาหํ สุรกฺขิตํ;

ยํ สเมติทํ อริยํ, สีลํ อจฺจนฺตสีตล’’นฺติฯ

อยํ ปน ตสฺส คาถาทฺวยสฺสตฺโถฯ สุรกฺขิตํ สุฏฺฐุรกฺขิตํ อริยํ วิสุทฺธํ อจฺจนฺตสีตลํ อิทํ สีลํ อิธโลเก สตฺตานํ ยํ ปริฬาหํ สเมติ, ตํ ปริฬาหํ สชลทา อุทกทเทน เมเฆน สห ปวตฺตา วาตา สีตวาตา น สมยนฺติ หริตจนฺทนญฺจาปิ น สมยติฯ หารา มุตฺตาหารา เนว สมยนฺติฯ มณโย เวฬุริยาทิมณิโย น สมยนฺติฯ จนฺทกิรณงฺกุรา จนฺทสฺส รํสิองฺกุรา น สมยนฺตีติฯ สีลติ สมาธิยติ กายกมฺมาทีนํ สุสีลฺยวเสน น วิปฺปกิรตีติ สีลํฯ สีลธาตุ สมาธิมฺหิ อฯ อถ วา สีลนฺติ สมาทหนฺติ จิตฺตํ เอเตนาติ สีลํ, สีเลนฺติ วา เอเตน กุสเล ธมฺเม อุปธาเรนฺติ อาภุโส ธาเรนฺติ สาธโวติ สีลํ, เจตนาธมฺโม, กุสลจิตฺตุปฺปาโท วา ลพฺภติฯ สีลธาตุ อุปธารเณ อฯ วุตฺตญฺเหตํ วิสุทฺธิมคฺคฏฺฐกถายํ ‘‘เกนฏฺเฐน สีลนฺติ สีลนฏฺเฐน สีลํฯ กิมิทํ สีลํ นาม, สมาธานํ วา, กายกมฺมาทีนํ สุสีลฺยวเสน อวิปฺปกิณฺณตาติ อตฺโถฯ อุปธารณํ วา, กุสลานํ ธมฺมานํ ปติฏฺฐานวเสน อาธารภาโวติ อตฺโถ’’ติฯ ชลชูปเมน ปทุมสทิเสน สีตเลน อจฺจนฺตสีตเลน สีเลน อสงฺเขฺยยฺยสีเลน ยุตฺโตติ ชลชูปมสีตลสีลยุโต, ชิโนฯ ตํ ชลชูปมสีตลสีลยุตํฯ ยถา หิ อุทเก ชาตํ ปทุมํ ชเลน สีตลํ โหติ, เอวํ ภควโต มคฺคสีเลน กิเลสุปตาปนสฺส ปหีนตฺตา ตํ สีตลํ อจฺจนฺตสีตลํฯ เตน สมฺปยุตฺโตติ ชลชูปมสีตลสีล ยุตนฺติ โถเมตีติ วุตฺตํ โหติฯ

ปถวีสหนนฺติ ปถวี วิย ขนฺติสมฺปนฺนํ ขนฺติวนฺตํ วาฯ ปถนฺติ ปติฏฺฐหนฺติ เอตฺถ ตรุปพฺพตาทโยติ ปถวี, ภูมิฯ

ปถธาตุ ปติฏฺฐายํ วีปจฺจโยฯ อถ วา ปุถุ หุตฺวา ชาตนฺติ ปถวีฯ ชาตตทฺธิตตฺเถ วีปจฺจโยฯ สหยเต ขมิยเต สหนํ, สหติ ขมตีติ วา สหนํ, อธิวาสนขนฺติฯ สหธาตุ ขนฺติยํ ยุฯ ปถวี วิย สหนํ ขมนํ ยสฺส โสติ ปถวีสหโน, ชิโนฯ ตํ ปถวีสหนํฯ ยถา หิ ปถวี อตฺตโน อุปริ ปกฺขิตฺตํ สุจิมฺปิ อสุจิมฺปิ สพฺพํ สหติ, น ปฏิฆานุนยํ กโรติ, เอวํ ชิโน อิฏฺฐารมฺมณมฺปิ อนิฏฺฐารมฺมณมฺปิ สพฺพํ สหติ, น ตตฺถ ปฏิฆานุนยํ กโรตีติ ปถวีสหนนฺติ โถเมตีติ อธิปฺปาโยฯ เตน วุตฺตํ อปทานปาฬิยํ

‘‘ลาภาลาเภ น สชฺชนฺติ, สมฺมานนวิมานเน;

ปถวีสทิสา พุทฺธา, ตสฺมา เต น วิราธิยา’’ติฯ

อหํ ชินํ ปณมามิ วนฺทามีติ สมฺพนฺโธฯ

อยํ ปเนตฺถ สงฺเขปโยชนาฯ สตปุญฺญชลกฺขณิกํ อเนกปารมีปุญฺญเตเชน ชาเตน ทฺวตฺติํสมหาปุริสลกฺขเณน สมฺปนฺนํ, วิรชํ ราครชาทีนํ อภาวา วิคตรชํ, คคนูปมธิํ อากาสูปมสพฺพญฺญุตญาณวนฺตํ, ธิติเมรุสมํ สิเนรุปพฺพตสทิสํ อจลสมาธิวนฺตํ, ชลชูปมสีตล สีลยุตํฯ อุทกชาตปฺปทุมสทิเสน อจฺจนฺตอติสีตเลน อสงฺเขฺยยฺยสีเลน สมฺปยุตฺตํ, ปถวีสหนํ ปถวี วิย ขนฺติสมฺปนฺนํ, ขนฺติวนฺตํ วา, ชินํ ปญฺจมารวิชยํ พุทฺธํ อหํ สกฺกจฺจํ ปณมามิ วนฺทามีติฯ

ทฺวาทสมวนฺทนคาถาวณฺณนา สมตฺตาฯ

[13]

โย พุทฺโธ สุมติ ทิเว ทิวากโรว,

โสภนฺโต รติชนเน สิลาสนมฺหิ;

อาสีโน สิวสุขทํ อเทสิ ธมฺมํ,

เทวานํ ตมสทิสํ นมามิ นิจฺจํฯ

[13] เอวํ ทฺวาทสมคาถาย ชินํ วนฺทิตฺวา อิทานิ ตาวติํสปุเร มาตุเทวปุตฺตปฺปมุขานํ อุปปตฺติเทวานํ อภิธมฺมํ เทสก คุเณน อภิตฺถวิตฺวา วนฺทิตุกาโม โย พุทฺโธ สุมติตฺยาทิคาถมาหฯ อยํ ปน ม น ช ร คเณหิ จ เอกครุนา จ ตีหิ ยตีหิ จ ทสหิ ยตีหิ จ รจิตตฺตา เตรสกฺขร สํยุตฺตา ปหสฺสิณีคาถาติ ทฏฺฐพฺพาฯ วุตฺตญฺเหตํ วุตฺโตทเย ‘‘มฺนา ชรา โค ติทสยติปฺปหสฺสิณี สา’’ติฯ

ตสฺสตฺโถฯ ยสฺสํ ปฏิปาทํ มฺนา มคณ นคณา จ ชรา ช คณ รคณา จ โค ครุ จ ติทสยติ ติยติ จ ทสยติ จ เจ สิยา, สา คาถา ปหสฺสิณีคาถา นามาติฯ ตตฺถ สุมติ โย พุทฺโธ ธมฺมํ เทวานํ อเทสีติ สมฺพนฺโธฯ โยติ อนิยมวาจกสพฺพนามปทํฯ ตสฺส วจนตฺโถ น กาตพฺโพฯ วุตฺตญฺหิ สทฺทวิทูหิ

‘‘รุฬฺหีขฺยาตํ นิปาตญฺจุ, ปสคฺคาลปนํ ตถา;

สพฺพนามนฺติ เอเตสุ, น กโต วิคฺคโห ฉสู’’ติฯ

อถ วา สพฺพนามภาวํ ยาตีติ โย, อนิยมวาจก ภาวํ ยาตีติ วา โยฯ สพฺพนามภาเวน ยาติ ปวตฺตตีติ วา โยฯ อนิยมวาจกภาเวน ยาติ ปวตฺตตีติ วา โยฯ สพฺพนามภาเวน ยาตพฺโพ ญาตพฺโพติ วา โย, ยาตพฺโพ ญาตพฺโพ เอเตน อนิยมตฺโถติ วา โยฯ สพฺพนามสงฺขาตํ ยอิติปทํ ลพฺภติฯ โย ยาทิ โสติ อตฺโถฯ พุทฺโธติ ปฏิวิทฺธจตุสจฺจธมฺโม, ปฏิวิทฺธสพฺพเญยฺยธมฺโม วาฯ ตสฺส ปน วจนตฺโถ เหฏฺฐา วุตฺโตเยวฯ สุมตีติ สุนฺทรสพฺพญฺญุตญาณวาโต, เทสนาญาณวาโต วาฯ อเทสิ ธมฺมํ เทวานนฺติ วุจฺจมานตฺตา หิ อิธ สพฺพญฺญุต ญาณํ สุมตีติ วุจฺจติฯ มนติ ชานาติ สพฺพเญยฺยธมฺมํ เทเสตพฺพธมฺมํ วาติ มติฯ มนธาตุ ญาเณติฯ

สุนฺทรา มติ สุมติ, สพฺพเญยฺยธมฺมานํ ยถาสภาวชานนสมตฺถํ เตสํ เทเส ตพฺพปฺปการชานนสมตฺถํ โพเธตพฺพปุคฺคลานํ อาสยาธิ มุตฺติยาทิวิภาวนสมตฺถญฺจาติ ติสมตฺถสมฺปนฺนํ สพฺพญฺญุตญาณํ ลพฺภติฯ สุมตีติ อิมินา หิ สพฺพญฺญุตญาณเมว อภิธมฺมกถาย สมุฏฺฐานภาเว สมตฺถํฯ นาญฺญนฺติ อิมมตฺถํ ทีเปนฺโต อภิธมฺมกถาย อนญฺญสาธารณภาวํ ทสฺเสติฯ สุนฺทรา มติ อสฺส อสฺมิํ วา อตฺถีติ สุมติ, พุทฺโธฯ สมาสนฺต ตทฺธิตายํฯ ตทสฺสตฺถีติวี จาติ สุตฺเต จสทฺเทน อปจฺจโยฯ ยถา ปีติสุขนฺติฯ วุตฺตญฺหิ ปาราชิกณฺฑฏฺฐกถายํ ‘‘อยญฺจ ปีติ อิทญฺจ สุขํ อสฺส ฌานสฺส อสฺมิํ วา ฌาเน อตฺถีติ อิทํ ฌานํ ปีติสุขนฺติ วุจฺจตี’’ติฯ

ทิเวติ ทิวเสฯ สูริโยภาเสน ทิพฺพติ เอตฺถาติ ทิโวฯ ทิวุธาตุ ชุติยํ อฯ ตสฺมิํ ทิเวฯ ทิวา กโรวาติ สูริโย อิวฯ ทิวาทินํ กโรตีติ ทิวากโร, สูริโยฯ ทิวาสทฺทูป ปท กรธาตุ กรเณ อฯ อถ วา ทิวา ทิวเส กโร รํสิ อสฺสาติ ทิวากโรฯ กรสทฺโท หิ รํสิวาจโกฯ โสภนฺโตติ วิโรจมาโน หุตฺวาฯ สุภติ วิโรจติ ฉพฺพณฺณรํสิอาทีหีติ โสภนฺโต, พุทฺโธฯ สุภธาตุ โสเภ, ทิตฺติยํ วา อนฺตปจฺจโยฯ ภควา หิ ฉพฺพณฺณรํสีหิ ทฺวตฺติํสมหาปุริสลกฺขเณหิ อสีตฺยานุพฺยญฺชนลกฺขเณหิ จ เทวานํ มชฺเฌ โสภติ วิโรจตีติ อตฺโถฯ รติชนเนติ เทวานํ อตปฺปกปีติโสมนสฺสุปฺปาทเน, เปมุปฺปาทเน วาฯ รมนํ รติฯ รมุธาตุ กีฬายนฺติฯ ตํ ชเนติ อุปฺปาเทตีติ รติชนนํฯ สิลาสนํฯ รติสทฺทูปปท ชนธาตุ ชนเน ยุฯ ตสฺมิํ รติชนเนฯ

สิลาสนมฺหีติ ติทสาลเย, ปาริจฺฉตฺตกมูเล ชาเต นิกฺขิตฺเต วา ทีฆโต สฏฺฐิโยชเน วิตฺถารโต ปณฺณาส โยชเน ปุถุลโต ปนฺนรสโยชเน วณฺณโต ชยสุมนปุปฺผสทิเส รตฺตกมฺปลวณฺเณ วา สณฺหสุขุเม ปณฺฑุกมฺป ลนามเก สิลาสเนฯ สกฺเกน เสวิยตีติ สิลํฯ

ปาสาโณ ฯ สิธาตุ เสวายํ อลปจฺจโยฯ อาสิยติ เอตฺถาติ อาสนํฯ อถ วา อาคนฺตฺวา เสวิยติ เอตฺถาติ อาสนํฯ อาปุพฺพสิธาตุ เสวายํ ยุฯ สิลํเอว อาสนํ สิลาสนํฯ ปณฺฑุกมฺปลสิลาสนํ ลพฺภติฯ ตสฺมิํ สิลาสนมฺหิฯ อาสีโนติ ทสหิ จกฺกวาฬสหสฺเสหิ อาคมฺม สนฺนิสินฺนานํ เทวานํ คเณน ปริวาริโต หุตฺวา นิสีทนฺโตฯ อาสีทนํ นิสชฺชนํ อาสีโนฯ อาสมนฺตโต สีทติ วสตีติ วา อาสีโนฯ อภิธมฺมกถาภิมุขํ สีทติ นิสชฺชตีติ วา อาสีโน, พุทฺโธฯ อาปุพฺพสีทธาตุ นิสชฺชายํฯ วิสรณ คตฺยาวสาเนสุ วา ตปจฺจโยฯ ตสฺส อีณาเทโส, ณสฺสนตฺตํ, ธาตฺวนฺตโลโปฯ สิวสุขทนฺติ นิพฺพานสุขทายกํฯ อริเยหิ เสวิยตีติ สิวํ, นิพฺพานํฯ สิธาตุ เสวายํ อโวฯ อถ วา ราคคฺคิอาทีหิ สมติ อุปสมติ เอตฺถาติ สิวํ, นิพฺพานํฯ สมุธาตุ อุปสเม ริโวฯ อภิธานปฺปทีปิกฏีกายํ ปน ‘‘สิวํ เขมภาวํ กโรตีติ สิวํ, สํสารภีรุเกหิ เสวิตพฺพตฺตา วา สิวํฯ ยทาทินา วปจฺจโย’’ติ วุตฺตํฯ สุขยตีติ สุขํฯ ยสฺสุปฺปชฺชติ, ตํ สุขิตํ กโรตีติ อตฺโถฯ อถ วา สุฏฺฐุ ทุกฺขํ ขนตีติ สุขํฯ สุปุพฺพ ขนุธาตุ อวทารเณ กฺวิฯ สิวสฺส นิพฺพานสฺส สุขํ สิวสุขํ, ตํ ททาตีติ สิวสุขทํ, อภิธมฺมธมฺโมฯ สิวสุขสทฺทูปปททาธาตุ อฯ โย หิ อภิธมฺมธมฺมํ สุณาติ, โส ตสฺส นิพฺพานสุขํ ททาตีติ อตฺโถฯ

อเทสิ ธมฺมํ เทวานนฺติ เทวานํ ธมฺมํ อเทสีติ สมฺพนฺโธฯ เอตฺถ จ ธมฺมนฺติ นานานยวิจิตฺตํ คมฺภีรํ สณฺหสุขุมํ ทุทฺทสํ อภิธมฺม ธมฺมํฯ อตฺตโน สภาวํ ธาเรตีติ ธมฺโม, ปณฺฑิเตหิ ธาริยติ น พาเลหีติ วา ธมฺโม, อภิธมฺมปิฏกํฯ ธรธาตุ ธารเณ รมฺมปจฺจโยฯ ตํ ธมฺมํฯ เทวานนฺติ ปุพฺเพ มนุสฺสโลเก มาตุภูตเทวปุตฺตปฺปมุขานํ อุปปตฺติเทวานํฯ วุตฺตญฺเหตํ อฏฺฐสาลินีอฏฺฐกถายํ

‘‘มาตรํ ปมุขํ กตฺวา, ตสฺสา ปญฺญาย เตชสา;

อภิธมฺมกถามคฺคํ, เทวานํ สมฺปวตฺตยี’’ติฯ

เอตฺถ จ มาตรนฺติปทสฺส ปุพฺเพ มนุสฺสโลเก มาตุภูตํ เทวปุตฺตนฺติ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ วุตฺตญฺเหตํ ชินาลงฺการปาฬิยํ

‘‘ตโต ปุตฺตํ คเหตฺวาน, คตา มาตา สกํ ฆรํ;

สตฺตมิยํ จุตา คนฺตฺวา, เทวปุตฺตตฺตมาคมี’’ติฯ

ตฏฺฏีกายญฺจ ‘‘โพธิสตฺตมาตา คพฺภวุฏฺฐานโต สตฺตเม ทิวเส กาลงฺกตฺวา ตุสิตปุเร เทวปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺตี’’ติ วุตฺตํฯ เอตฺถ จ เทวปุตฺตสทฺเทน วุตฺตเมวฯ กาฬุทายี เถรคาถาอฏฺฐกถายญฺจ ‘‘ปริวาริตาติ จ อิตฺถิลิงฺคนิทฺเทโส ปุริมตฺตภาวสิทฺธํ อิตฺถิภาวํ เทวตาภาวํ วา สนฺธาย กโตฯ เทวูปปตฺติ ปน ปุริสภาเวน ชาตา’’ติ วุตฺตํฯ ชาตกฏีกายญฺจ ‘‘เทโวโรหเนติ มาตุเทวปุตฺตสฺส เตมาสํ อภิธมฺมปิฏกํ เทเสตฺวา เทโวโรหนกาเล’’ติ มาตุเทวปุตฺตสทฺเทน วุตฺตํฯ อภิธมฺมาวตารฏีกายญฺจ ‘‘เทวานนฺติ ตทา ธมฺมปฏิคฺคาหกานํ ทสสหสฺสจกฺกวาฬาธิวาสีนํ มาตุเทวปุตฺตปฺปมุขานํ อุปปตฺติเทวาน’’นฺติ มาตุเทวปุตฺต สทฺเทน วุตฺตํฯ สิรีมหามายาสตฺเถ จ ‘‘สิรีมหามายา เทวีปิ สตฺตทิวเสเยว วสิตฺวา กาลงฺกตฺวา อตฺตโน ปุญฺญานุภาเวน ตุสิตภวเน เทวปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺตี’’ติ เทวปุตฺตสทฺเทน วุตฺตํฯ มณิทีปฏีกายญฺจ ‘‘มาตรนฺติ ปุพฺเพ มนุสฺสโลเก มาตุภูตํ เทวปุตฺตนฺติ อตฺโถฯ สิรีมหามายา หิ โพธิสตฺตํ วิชายิตฺวา สตฺตาหมตฺตํ ฐตฺวา อิโต จวิตฺวา ตุสิตภวเน ปุริสภาเวเนว นิพฺพตฺโต, น อิตฺถิภาเวนา’’ติ วุตฺตํฯ ตสฺมา มาตรนฺติปทสฺส มาตุภูตํ เทวปุตฺตนฺติ อตฺโถ มุขฺเยน ทฏฺฐพฺโพฯ

มธุสารตฺถ ทีปนีฏีกายํ ปน –

‘‘สุทฺโธทโน นาม ปิตา มเหสิโน,

พุทฺธสฺส มาตา ปน มายา นามฯ

โพธิสตฺตํ ปริหริย กุจฺฉินา,

กายสฺส เภทา ติทิวสฺมิํ โมทติ;

สา โคตมี กาลํกตา อิโต จุตา,

ทิพฺเพหิ กาเมหิ สมงฺคิภูตา;

อาโมทติ กามคุเณหิ ปญฺจหิ,

ปริวาริตา เทวคเณหิ เตหี’’ติ; เถราปาฬิ;

ตทฏฺฐกถายํ ‘‘ปริวาริตาติ จ อิตฺถิลิงฺคนิทฺเทโส ปุริมตฺต ภาวสิทฺธํ อิตฺถิภาวํ เทวตาภาวํ วา สนฺธาย กโตฯ เทวูปปตฺติ ปน ปุริสภาเวน ชาตาติ วุตฺตตฺตา มาตรนฺติ มนุสฺสตฺตภาววเสน วุตฺต’’นฺติ วทนฺติฯ เถรฏฺฐกถา ปน นสงฺคหารุฬฺหาฯ อญฺญฏฺฐกถาฏีกาสุ จ ตาทิสํ วจนํ นตฺถิฯ ปตฺถนากาเล จ พุทฺธมาตา หุตฺวา ปจฺฉา ปุริโส โหมีติ ปตฺถนา นตฺถิฯ ติํสธมฺมตายญฺจ พุทฺธมาตุยา ปุริสภาโว นาม นตฺถิฯ ตสฺมา ตํ วีมํสิตพฺพนฺติปิ วิทู วทนฺตีติ วุตฺตํฯ ตํ ปน น คเหตพฺพํฯ กสฺมา, สํสยวจเนน วีมํสิตพฺพนฺติ วิทูวทนฺตีติ จ วุตฺตตฺตา จ ยถาวุตฺตฏฺฐกถาฏีกาวจเนหิ อุชุกํ วิรุทฺธตฺตา จฯ เทวตาสทฺโท หิ เทวปุตฺเต พฺรหฺเม เทวธีตาย จ วตฺตติฯ ตถาเหส ‘‘อถ โข อญฺญตรา เทวตา อภิกฺกนฺตาย รตฺติยา อภิกฺกนฺตวณฺณา’’ติอาทีสุ เทวปุตฺเตฯ วุตฺตญฺหิ ขุทฺทกปาฐอฏฺฐกถายํ ‘‘อญฺญตราติ อนิยมิต นิทฺเทโสฯ สา หิ นามโคตฺตโต อปากฏาฯ ตสฺมา อญฺญตราติ วุตฺตาฯ เทโวเยว เทวตาฯ อิตฺถิปุริสสาธารณเมเวตํฯ อิธ ปน ปุริโสเอวฯ โส เทวปุตฺโตฯ กินฺตุสาธารณนามวเสน เทวตาติ วุตฺโต’’ติฯ สุนีตตฺเถรอปทาน ปาฬิยํ อาคตาสุ ‘‘ตถา ตา เทวตา สตฺตสตา อุฬารา พฺรหฺมา วิมานา อภินิกฺขมิตฺวา’’ติอาทีสุ พฺรหฺเมฯ ปทีปวิมานวตฺถุปาฬิยํ วุตฺตาสุ –

‘‘อภิกฺกนฺเตน วณฺเณน, ยา ตฺวํ ติฏฺฐติ เทวเต;

โอภาเสนฺตี ทิสา สพฺพา, โอสธี วิย ตารกา’’ติฯ

อาทีสุ เทวธีตายฯ เอวํ ปน ปริวาริตาสทฺโทปิ เวทิตพฺโพฯ ตสฺมา อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน กตาย เถรฏฺฐกถาย วุตฺตวจนํ ชาตกฏีกาย วุตฺตวจนญฺจ อาจริยสุมงฺคลตฺเถเรน กตาย อภิธมฺมาวตารฏีกาย วุตฺตวจนํ ปมาณํ กตฺวา มาตุเทวปุตฺโตติ อตฺโถเยว ทฏฺฐพฺโพฯ เอตรหิ ปน เกจิ อาจริยา เถราปาฬิยํ อาคตํ ปริวาริตาสทฺทญฺจ มธุสารตฺถทีปนีฏีกาวจนญฺจ ปฏิจฺจ มาตุเทวธีตาติ วทนฺติฯ ตํ ปน เตสํ มติมตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ อเทสีติ มหากรุณาปุพฺพงฺคเมน สพฺพญฺญุตญาเณน กเถสิฯ อสทิสํ ตนฺติ สมฺพนฺโธฯ เอตฺถ จ นฺติ พุทฺธํฯ อสทิสนฺติ อปฺปฏิปุคฺคลํฯ นตฺถิ เอตสฺส สทิโส ปฏิปุคฺคโลติ อสทิโส, พุทฺโธฯ สเทวเก โลเก สีลาทิคุเณน พุทฺเธน สทิโส โกจิ ปุคฺคโล นตฺถีติ อตฺโถฯ เตนาห วินยมหาวคฺคปาฬิยํ

‘‘น เม อาจริโย อตฺถิ, สทิโส เม น วิชฺชติ;

สเทวกสฺมิํ โลกสฺมิํ, นตฺถิ เม ปฏิปุคฺคโล’’ติฯ

นิจฺจนฺติสตตํ สมิตํ, สพฺพกาลํ นิรนฺตรนฺติ อตฺโถฯ อสทิสํ ตํ พุทฺธํ นิจฺจํ นมามีติ สมฺพนฺโธติฯ

อยํ ปเนตฺถ สงฺเขปโยชนาฯ สุมติ สุนฺทรสพฺพญฺญุต ญาณวาโต, เทสนาญาณวาโต วาฯ โย ยาทิโส พุทฺโธฯ ทิเว ทิวเส ทิวากโรว สูริโยอิว, โสภนฺโต วิโรจมาโน หุตฺวา, รติชนเน เทวานํ อตปฺปกปีติ โสมนสฺสุปฺปาทเน, เปมุปฺปาทเน วา, สิลาสนมฺหิ ปณฺฑุ กมฺปลนามเก สิลาสเน, อาสีโน นิสีทนฺโต หุตฺวา สิวสุขทํ นิพฺพานสุขทายกํ, ธมฺมํ อภิธมฺมธมฺมํ, เทวานํ มาตุ ปุพฺพเทวปุตฺตปฺปมุขานํ อุปปตฺติเทวานํ อเทสิ กเถสิฯ อสทิสํ อปฺปฏิปุคฺคลํ ตํ พุทฺธํ อหํ นิจฺจํ สตตํ นมามิ วนฺทามีติฯ

เตรสมวนฺทนคาถาวณฺณนา สมตฺตาฯ

[14]

โย ปาทปงฺกชมุทุตฺตลราชิเกหิ,

โลเกหิ ตีหิวิกเลหิ นิรากุเลหิ;

สมฺปาปุเณ นิรุปเมยฺยตเมว นาโถ,

ตํ สพฺพโลกมหิตํ อสมํ นมามิฯ

[14] เอวํ เตรสมคาถาย พุทฺธํ วนฺทิตฺวา อิทานิ พุทฺธสฺส ปาทตเล วิจิตฺตปฺปวตฺเตหิ อฏฺฐสตจกฺกลกฺขเณหิ โถมิตฺวา วนฺทิตุกาโม โย ปาทปงฺกชตฺยาทิคาถมาหฯ อยํ ปน ต ภ ช ช คเณหิ จ ครุทฺวเยน รจิตตฺตา จุทฺทสกฺขเรหิ ยุตฺตา วสนฺตติลกาคาถาติ ทฏฺฐพฺพาฯ วุตฺตญฺเหตํ วุตฺโตทเย ‘‘วุตฺตา วสนฺตติลกา ต ภ ชา ชคา โค’’ติฯ ตสฺสายมตฺโถฯ ยสฺสํ ปฏิปาทํ ต ภ ชา ต ภ ช คณา จ ชคา ชคณครุกา จ โค ครุ จ เจ ภวนฺติ, สา คาถา วสนฺตติลกาคาถาติ ฉนฺทาจริเยหิ วุตฺตาติฯ

ตตฺถ ปน โย นาโถ อวิกเลหิ นิรากุเลหิ ปาทปงฺกชมุทุตฺตเลหิตีหิ โลเกหิ นิรุปเมยฺยตํ สมฺปาปุเณเอว สพฺพโลกมหิตํ อสมํ ตํ นาถํ อหํ นมามีติ สมฺพนฺโธฯ เอตฺถ ปน สทฺทกฺกเมน อทสฺเสตฺวา อตฺถกฺกเมน วณฺณนํ ทสฺสยิสฺสามฯ โย นาโถติ โย ยาทิโส สพฺพสตฺตานํ ปฏิสรโณ พุทฺโธฯ ตํ ปน ปทํ สมฺปาปุเณเอวาติปเท กตฺตุภาเวน สมฺพนฺธิตพฺพํฯ นาถสฺส ปน วจนตฺโถ เหฏฺฐา วุตฺโตเยวฯ อวิกเลหีติ เกนจิ อเวกลฺเลหิ สพฺพปาทจกฺกลกฺขเณหิ สมฺปุณฺเณหีติ อตฺโถฯ วิรูปํ กลติ คจฺฉตีติ วิกโลฯ วิปุพฺพกลธาตุ คติยํ อฯ นตฺถิ กิญฺจิ วิกลํ เอติสฺสา ราชิยาติ อวิกลา, ปาทราชิฯ ปาททฺวเย ปริพฺยตฺตํ สณฺฐานรูปํ กิญฺจิ วิกลํ นตฺถีติ อตฺโถฯ เตหิ อวิกเลหิฯ

นิรากุเลหีติ อากุลวิรหิเตหิฯ ปาทจกฺกลกฺขณานํ อญฺญมญฺญํ อสํมิสฺเสหิ อสํสฏฺเฐหีติ อตฺโถฯ อาภุโส กุลติ พนฺธตีติ อากุลํ, อาปุพฺพ กุลธาตุ พนฺธเน อฯ อถ วา อาภุโส กุลติ อาวรติ โสภนนฺติ อากุลํ, นตฺถิ อากุลํ อญฺญมญฺญมิสฺสํ เอติสฺสา ปาทราชิ ยาติ นิรากุลา, ปาทราชิฯ เตหิ นิรากุเลหิฯ ตํ ปน ปททฺวยํ ปาทปงฺกชมุทุตฺตลราชิเกหีติปเท วิเสสนํฯ ปาทปงฺกชมุทุตฺตลราชิเกหีติ ปาทสงฺขาตปทุมสฺส สณฺห ตเล ชาเตหิ อฏฺฐสตจกฺกลกฺขณราชิเกหิ ปทติ คจฺฉติ เอเตนาติ ปาโทฯ ปทธาตุ คติมฺหิณฯ ปงฺเก กทฺทเม ชาตนฺติ ปงฺกชํ, ปทุมํฯ ปาทสงฺขาตํ ปงฺกชํ ปาทปงฺกชํฯ ปงฺกชํอิว ปาโท วา ปาทปงฺกชํ, ปาโทฯ สณฺหภาเวน มุทติ ปวตฺตตีติ มุทุ, มุทธาตุ คติยํ อุฯ ตลติ ปติฏฺฐติ เอตฺถาติ ตลํฯ ตลธาตุ ปติฏฺฐายํ อฯ มุทุ จ ตํ ตลญฺจาติ มุทุตฺตลํ, ปาทปงฺกชสฺส มุทุตฺตลํ ปาทปงฺกชมุทุตฺตลํ, ราชติ ทิสฺสตีติ ราชิกา, ราชติ โสภติ เอเตนาติ ราชิกาฯ ราชธาตุ โสภเน ณิโกฯ ปาทปงฺกช มุทุตฺตเล ชาตํ อฏฺฐสตจกฺกลกฺขณสงฺขาตํ ราชิกนฺติ ปาทปงฺกชมุทุตฺตลราชิกํ, เตหิฯ

ตํ ปน อฏฺฐสตปาทจกฺกลกฺขณํ นาเมวํ เวทิตพฺพํฯ ภควโต ปาทปงฺกชมุทุตลสฺส มชฺเฌ นาภิ ทิสฺสติฯ นาภิปฏิจฺฉินฺนา วฏฺฏเลขา ทิสฺสติฯ นาภิมุขปริกฺเขปปฏฺโฏ ทิสฺสติฯ ปนาฬิมุขํ ทิสฺสติฯ อรา ทิสฺสนฺติฯ อเรสุ วฏฺฏเลขา ทิสฺสนฺติฯ เนมิ ทิสฺสติฯ เนมิมณิกา ทิสฺสนฺติฯ อิทํ ตาว ปาฬิอาคตเมวฯ สมฺปหุลวาโร ปน อนาคโต, โส เอวํ ทฏฺฐพฺโพฯ

สตฺติ, สิรีวจฺโฉ, นนฺทิยาวฏฺฏํ, โสวตฺติโก, วฏํสโก, วฑฺฒมานกํ, มจฺฉยุคลํ, ภทฺทปีฐํ, องฺกุสํ, โตมโร, ปาสาโท, โตรณํ, เสตจฺฉตฺตํ, ขคฺโค, ตาลวณฺฑํ, โมรหตฺถโก, วาฬพีชนิ, อุณฺหีสํ, ปตฺโต , มณิกุสุมทามํ, นีลุปฺปลํ, รตฺตุปฺปลํ, เสตุปฺปลํ, ปทุมํ, ปุณฺฑริกํ, ปุณฺณฆโฏ, ปุณฺณปาติ, สมุทฺโท, จกฺกวาฬํ, หิมวา, สิเนรุ, จนฺทิมสูริยา, นกฺขตฺตานิ, จตฺตาโร มหาทีปา, ทฺเวปริตฺตทีปสหสฺสานิ อนฺตมโส จกฺกวตฺติ รญฺโญ ปริสํ อุปาทาย สพฺโพ จกฺกลกฺขณสฺเสว ปริวาโรติ เอตฺตกเมว มชฺฌิมปณฺณาสฏฺฐกถายํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

ชินาลงฺการฏีกายํ ปน ‘‘เหฏฺฐาปาทตเลสุ จกฺกานิ ชาตานีติ จกฺกลกฺขณํ นาม ทฺวีสุ ปาทตเลสุ ทฺเว จกฺกานิ เอเกกสฺมิํ สหสฺสมตฺตา อรา ยุตฺตา โหนฺติฯ เนมิวลยํ สุวณฺณวณฺณํฯ นาภิ อินฺทนีลมณิวณฺณาฯ ตสฺมิํ มชฺเฌ จ นาภิปริยนฺเต จ นาภิมุเข จ วฏฺฏเลขา มชฺเฌ ฉิทฺทํ จกฺกปริยนฺเต เนมิโต พหิทฺธา วฏฺเฏฯ

สตฺติ, สิรีวจฺโฉ, นนฺทิยาวฏฺฏํ, โสวตฺติโก, วฏํสกํ, วฑฺฒมานกํ, ภทฺทปีฐํ, องฺกุโส, ปาสาทํ, โตรณํ, เสตจฺฉตฺตํ, ขคฺคํ, ตาลวณฺฑํ, มยูรหตฺถํ, จามรํ, อุณฺหีสํ, ปตฺตํ, มณิ, สุมนทามํ, นีลุปฺปลํ, รตฺตุปฺปลํ, รตฺตปทุมํ, เสตปทุมํ, ปุณฺฑริกํ, ปุณฺณกลสํ, ปุณฺณปตฺตํ, สมุทฺโท, จกฺกวาฬปพฺพโต, หิมวนฺตปพฺพโต, เมรุปพฺพโต, สูริยมณฺฑลํ, จนฺทมณฺฑลํ, นกฺขตฺตํ, สปริวารา จตุมหาทีปา, สปริวาโร สตฺตรตนสมงฺคี จกฺกวตฺติ, ทกฺขิณาวฏฺฏ เสตสงฺขํ, สุวณฺณมจฺฉยุคฬํ, จกฺกาวุธํ, สตฺตมหาคงฺคา, สตฺตกุลปพฺพตา, สตฺตสีทนฺตสาครา, สุวณฺณ หํสราชา, สํสุมาโร, ธชปฏาโก, สุวณฺณสิวิกา, สุวณฺณวาฬพีชนิ, เกลาสปพฺพโต, สีหราชา, พฺยคฺฆราชา, วลาหกอสฺสราชา, อุโปสถฉทฺทนฺตหตฺถิราชา, วาสุกีนาคราชา, หํสราชา, อุสภราชา, เอราวณ หตฺถิราชา, สุวณฺณมกรํ, จตุมุขสุวณฺณนาวา, สวจฺฉกา เธนุ, กิํปุริโส, กินฺนรี, กรวีโก, มยูรราชา, โกญฺจราชา, จกฺกวากราชา, ชีวญฺชีวกราชา ฉ เทวโลกา, โสฬส พฺรหฺมโลกาติ อิเม เอตฺตกา อคฺคมงฺคลลกฺขณา ปาทตเล ปญฺญายนฺตี’’ติ วุตฺตํฯ อิมินา จ วจเนน อฏฺฐสต ปาทจกฺกลกฺขณํ ปริปุณฺณํ เวทิตพฺพนฺติฯ

ตีหิ โลเกหีติ สมฺพนฺโธฯ ตีหิ กามรูปารูป โลเกหีติ อตฺโถฯ ตสฺส ปน วจนตฺโถ เหฏฺฐา วุตฺโตเยวฯ ตํ ปเนตํ กตฺวตฺเถ กรณวจนํฯ ตสฺส ปน ปทสฺส นิรุปเมยฺยาติ ปเทน กตฺตุภาเวน สมฺพนฺโธฯ นิรุปเมยฺยตนฺติ อปฺปเมยฺยภาวํฯ อุปมิตพฺพนฺติ อุปเมยฺยํฯ อุปปุพฺพ มาธาตุ ปมาเน ณฺโยฯ อุปเมยฺยสฺส ภาโว อุปเมยฺยตํฯ นตฺถิ อุปเมยฺยตํ อสฺส ราชิกสฺสาติ นิรุปเมยฺยตํฯ อถ วา นตฺถิ อุปเมยฺยํ เอตสฺส ราชิกสฺสาติ นิรุปเมยฺโย, ปาทจกฺกลกฺขณราชิโก ลพฺภติฯ ตสฺส ภาโว นิรุปเมยฺยตํฯ ตํ ปน ปทํ สมฺปาปุเณ เอวาติปเท กมฺมํฯ สมฺปาปุเณเอวาติ สมฺพนฺโธฯ สมฺมา คจฺฉติเอวาติ อตฺโถฯ กสฺมา ปน ตีหิ โลเกหิ ปาทปงฺกชมุทุตเลหิ นิรุปเมยฺยตํ ปาปุณาตีติฯ พุทฺธโต อญฺญสฺส กสฺสจิ เทวมนุสฺสสฺส ปาทตลมชฺเฌ ปาทจกฺกลกฺขณสฺส อภาวโตฯ ภควโต หิ ปาทปงฺกชมุทุตเล ปารมิปุญฺญานุภาเวน นิพฺพตฺตานิ อฏฺฐสตปาทจกฺกลกฺขณานิ สมฺปาปุณนฺติ, น อญฺเญสํฯ ตสฺมา นิรุปเมยฺยตํ ปาปุณาตีติฯ

สพฺพโลกมหิตนฺติ สพฺพโลเกน ปูชิตํฯ สพฺเพน เทวมนุสฺสโลเกน มหิตพฺโพ ปูชิตพฺโพติ สพฺพโลก มหิโต, นาโถ ลพฺภติฯ ตํฯ อุปฺปนฺเน หิ ตถาคเต เย เกจิ มเหสกฺขา เทวมนุสฺสา พุทฺธสฺส ปูเชนฺติ, ปเคว อญฺญาฯ ตถา หิ พฺรหฺมา สหมฺปติ สิเนรุมตฺเตน รตน ทาเมน ตถาคตํ ปูเชติฯ

ยถาพลญฺจ อญฺเญปิ เทวา มนุสฺสา จ พิมฺพิสารโกสลราชาทโย นิพฺพุตมฺปิ ภควนฺตํ อุทฺทิสฺส ฉนฺนวุติโกฏิธนํ วิสฺสชฺเชตฺวา อโสก มหาราชา สกลชมฺพุทีเป จตุราสีติวิหารสหสฺสานิ ปติฏฺฐาเปติฯ กา กถา ปน อญฺเญสํ ปูชาติ วุตฺตํ โหติฯ

อสมนฺติ สพฺพมนุสฺสเทวพฺรหฺเมหิ อสทิสํฯ อปฺปฏิปุคฺคลนฺติ อตฺโถฯ นตฺถิ สโม สทิโส ปุคฺคโล อสฺสาติ อสโม, นาโถฯ โส ปน อสีติอนุพฺยญฺชนปฏิมณฺฑิต ทฺวตฺติํส มหาปุริสลกฺขณ วิจิตฺรรูปกาโยฯ สพฺพาการ ปริสุทฺธ สีลกฺขนฺธาทิคุณรตนสมิทฺธธมฺมกาโยฯ ปุญฺญมหตฺต ถามมหตฺตอิทฺธิมหตฺต ยสมหตฺต ปญฺญามหตฺตานํ ปรมุกฺกํส คโต จ โหติ, ตสฺมา ตถาคเตน สโม สทิโส นาม นตฺถีติ อตฺโถฯ ตํ อสมํฯ นฺติ นาถํ อหํ นมามีติ สมฺพนฺโธฯ

อยํ ปเนตฺถ สงฺเขปโยชนาฯ โย นาโถ โย ยาทิโส สพฺพสตฺตานํ ปฏิสรโณ พุทฺโธ, อวิกเลหิ เกหิจิ อเวกลฺเลหิ, นิรากุเลหิ อากุลวิรหิเตหิ, ปาทปงฺกช มุทุตฺตลราชิเกหิ ปาทสงฺขาตปทุมสฺส สณฺหตเล ชาเตหิ อฏฺฐสตจกฺกลกฺขณราชิเกหิ, ตีหิ โลเกหิ กตฺตุภูเตหิ, นิรุปเมยฺยตํ อปฺปเมยฺยภาวํ อปฺปมิตพฺพ ภาวํ วา, สมฺปาปุเณเอว สมฺมา คจฺฉติเอว, สพฺพโลกมหิตํ สพฺพโลเกน ปูชิตํ, อสมํ สพฺพมนุสฺสเทวพฺรหฺเมหิ อสทิสํ ตํ นาถํ อหํ นมามีติฯ

จุทฺทสมวนฺทนคาถาวณฺณนา สมตฺตาฯ

[15]

พุทฺธํ นรานรสโมสรณํ ธิตตฺตํ,

ปญฺญาปทีปชุติยา วิหตนฺธการํ;

อตฺถาภิกามนรเทวหิตาวหํ ตํ,

วนฺทามิ การุณิกมคฺคมนนฺตญาณํฯ

[15] เอวํ จุทฺทสมคาถาย นาถํ นตฺวา อิทานิ นรานรส โมสรณนฺตฺยาทีหิ สตฺตหิ คุเณหิ โถมิตฺวา พุทฺธํ วนฺทิตุ กาโม พุทฺธํ นรานรสโมสรณนฺตฺยาทิคาถมาหฯ อยํ ปน ตภชชคเณหิ ครุทฺวเยน จ รจิตตฺตา จุทฺทสกฺขเรหิ ยุตฺตา วสนฺตติลกาคาถาติ ทฏฺฐพฺพาฯ สาธกํ ปเนตฺถ เหฏฺฐา วุตฺตเมวฯ

ตตฺถ ปน นรานรสโมสรณนฺติ เอตฺถ นรอนรสมํ โอสรณนฺติ ปทวิภาโคฯ มนุสฺสเทวานํ สมํ โอสรณํ สนฺนิปติตฏฺฐานนฺติ อตฺโถฯ นรานรสทฺทสฺส วจนตฺโถ เหฏฺฐา วุตฺโตเยวฯ สมํ อวสรนฺติ สนฺนิปตนฺติ เอตฺถาติ สโมสรโณ, พุทฺโธฯ สมอวปุพฺพ สรธาตุ คติยํ ยุฯ นรานรานํ มนุสฺสเทวานํ สโมสรโณ นรานรสโมสรโณ, พุทฺโธฯ ยถา หิ มหานิคฺโรโธ ผลกามานํ สกุณ สมูหานํ สโมสรณํ โหติ, เอวํ พุทฺโธ โลกิย โลกุตฺตรสมฺปตฺติกามานํ มนุสฺสเทวานํ สโมสรโณ สนฺนิปติโต ปฏิสรโณ วา โหติฯ ตสฺมา นรานรสโมสรณนฺติ โถเมติฯ

ธิตตฺตนฺติ สมาหิตจิตฺตํฯ เอตฺถ อตฺตสทฺโท อตฺตสมฺมา ปณิธิ จาติอาทีสุ อตฺตสทฺโท วิย จิตฺตวาจโก ทฏฺฐพฺโพฯ ธิยติ ฐปิยติ เอตฺถ เอเตน วา เอการมฺมเณ สมฺปยุตฺต ธมฺมาติ ธิโต, สมาธิฯ ธาธาตุ ปติฏฺฐายํ ตฯ อารมฺมณํ อทติ อาททาตีติ อตฺตํ, จิตฺตํฯ อทธาตุ อาทาเน ตฯ ธิตํ สมาหิตํ อตฺตํ จิตฺตํ ยสฺสาติ ธิตตฺโต, พุทฺโธฯ ตํ ธิตตฺตํฯ

ปญฺญาปทีปชุติยาติ อรหตฺตมคฺคญาณสงฺขาตปทีโปภาเสน กรณภูเตนฯ ปชานาตีติ ปญฺญา, อรหตฺตมคฺค ญาณํฯ ยถาสภาวํ สพฺพปฺปกาเรหิ จตุสจฺจธมฺมํ ปฏิวิชฺฌตีติ อตฺโถฯ

ปญฺญาว เญยฺยาวรณปฺปหานโต สพฺพปกาเรหิ ธมฺมสภาวํ ทีเปตีติ ปญฺญาปทีโปฯ โชเตตีติ ชุติ, ปญฺญาปทีโปภาโสฯ ชุธาตุ ทิตฺติยนฺติฯ ปญฺญา ปทีโปเอว ชุติ ปญฺญาปทีปชุติฯ อถ วา ปญฺญาปทีปสฺส ชุติ ปญฺญาปทีปชุติ, อยํ ปน สมาโส อเภทเภทู ปจาเรน ทฏฺฐพฺโพฯ ตาย ปญฺญาปทีปชุติยาฯ

วิหตนฺธการนฺติ หนิตพฺพอวิชฺชาสงฺขาตโมหตมํฯ สวาสนกิเลสปฺปหานโต วิเสเสน หนิตพฺโพติ วิหโตฯ วิปุพฺพหนธาตุ หิํสายํ ตฯ อนฺธํ ตมํ กโรตีติ อนฺธกาโร, อวิชฺชาสงฺขาตโมโหฯ วิสยสภาวปฏิจฺฉาทนโต อนฺธการสริกฺขกตาย โมโห อนฺธกาโรติ วุจฺจติฯ อถ วา อนฺธํ ปญฺญาจกฺขุอนฺธํ กโรตีติ อนฺธกาโร, โมโหฯ อนฺธสทฺทูปปท กรธาตุ ณฯ วิหโต อนฺธกาโร เยน โสติ วิหตนฺธกาโร, พุทฺโธฯ ตํ วิหตนฺธการํฯ ยถา หิ โลเก ปทีโป อตฺตโน ชุติยา อนฺธการํ หนติ, เอวํ พุทฺธสฺส อรหตฺตมคฺคปญฺญาปิ อวิชฺชนฺธการํ หนตีติ วุตฺตาฯ อยํ ปน หีนูปมาติ วุจฺจติฯ ปญฺญาวโต หิ เอกปลฺลงฺเกนปิ นิสินฺนสฺส ทสสหสฺสิ โลกธาตุ เอกปชฺโชตา โหติฯ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา ‘‘จตฺตาโรเม ภิกฺขเว ปชฺโชตาฯ กตเม จตฺตาโรฯ จนฺทปชฺโชโต, สูริยปชฺโชโต, อคฺคิปชฺโชโต, ปญฺญา ปชฺโชโตฯ อิเม โข ภิกฺขเว จตฺตาโร ปชฺโชตาฯ เอตทคฺคํ ภิกฺขเว อิเมสํ จตุนฺนํ ปชฺโชตานํ ยทิทํ ปญฺญา ปชฺโชโต’’ติฯ

ปญฺญาปทีปชุติยา วิหตนฺธการนฺติ เอตฺถ ปน ปญฺญาปทีป ชุติยาติอิมินา พุทฺธสฺส อรหตฺตมคฺคญาณํ มุขฺเยน ทสฺเสติฯ ตํ ทสฺสเนน ปารมีญาณญฺจ วิปสฺสนาญาณญฺจ เหฏฺฐิมมคฺคผล ญาณญฺจ ผลูปจาเรน ทีเปติฯ ตทฺทีปเกน อวิชฺชนฺธการปฺปหานํ ปฐมการณูปจาเรน ปกาเสติฯ ตปฺปกาสเนน อรหตฺต ผลญาณลภนํ ทุติยการณูปจาเรน วิภาเวติฯ

ตํ วิภาวเนน สพฺพญฺญุตญาณาทิสพฺพพุทฺธคุณลภนํ ตติย การณูปจาเรน อานุภาเวติฯ

นนุ จ สพฺเพสมฺปิ ขีณาสวานํ ปญฺญาปทีปชุติยา วิหตนฺธการตา สมฺภวติ, อถ กสฺมา อญฺญสาธารณาวิเสส คุเณน พุทฺธสฺส โถมนา กตาติฯ สวาสนปฺปหาเนน อนญฺญสาธารณวิเสสตาย สมฺภวโตฯ สพฺเพสมฺปิ หิ ขีณาสวานํ สติปิ ปญฺญาปทีปชุติยา วิหตนฺธการตฺเต อริยสาวกปจฺเจกพุทฺธานํ สวาสนาย กิเลสปฺปหานํ น วิชฺชติฯ สมฺมาสมฺพุทฺธานํเยว สวาสนปฺปหาเนน กิเลสปฺปหานสฺส วิเสโส วิชฺชตีติ สาติสยวเสน อวิชฺชนฺธการปฺปหาเนน ภควนฺตํเยว ปญฺญาปทีปชุติยา วิหตนฺธการนฺติ โถเมตีติฯ

อตฺถาภิกามนฺติ สตฺตโลกสฺส โลกิยโลกุตฺตร สงฺขาตํ ปโยชนํ อติวิย อิจฺฉนฺตํฯ การณานุรูปํ อสติ ภวตีติ อตฺถํ, ผลํฯ อสธาตุ ภุวิมฺหิ ถฯ ตํ อภิอติเรกํ กาเมติ อิจฺฉตีติ อตฺถาภิกาโม, พุทฺโธฯ อตฺถสทฺทูปปท อภิปุพฺพกมุธาตุ อิจฺฉายํ ณฯ ตํ อตฺถาภิกามํฯ นรเทวหิตาวหนฺติ มนุสฺสเทวานํ หิตํ ธารกํฯ หิตํ นรติ เนตีติ นโร, มนุสฺโสฯ อถ วา นริยติ สเกน กมฺเมน นิยฺยตีติ นโร, มนุสฺโสฯ นรธาตุ นยเน อฯ วุตฺตญฺหิ ‘‘กมฺเมน นิยฺยติ โลโก’’ติฯ กามคุณ ฌานาภิญฺญจิตฺติสฺสริยาทีหิ ทิพฺพนฺติ กีฬนฺตีติ เทวา, เตสุ วา วิหรนฺตีติ เทวา, ทิวุธาตุ กีฬาทีสุ ณฯ นรา จ เทวา จ นรเทวาฯ หิโนติ วฑฺฒตีติ หิตํ, ผลํฯ หิธาตุ วฑฺฒเน ตฯ นรเทวานํ หิตํ นรเทวหิตํ, ตํ อาวหตีติ นรเทวหิตาวโห, พุทฺโธฯ นรเทวหิตสทฺทูปปทอาปุพฺพ วหธาตุ หรเณ ณฯ พุทฺโธ หิ สพฺพเทวมนุสฺสานํ โลกิยโลกุตฺตรสมฺปตฺติอตฺถํ ธมฺมเทสนาย ธาเรตีติ วุตฺตํ โหติ, ตํ นรเทวหิตาวหํฯ

การุณิกมคฺคมนนฺต ญาณนฺติ เอตฺถ การุณิกํ อคฺคํ อนนฺตญาณนฺติปทจฺเฉโทฯ ตตฺถ การุณิกนฺติ สพฺพสตฺเตสุ มหากรุณาย ยุตฺตํ, มหากรุณวนฺตํ วาฯ กิรตีติ กรุณาฯ กิรธาตุ อปนยเน อุณปจฺจโยฯ ปรทุกฺขํ วิกฺขิปติ อปเนตีติ อตฺโถฯ

อถ วา กินาตีติ กรุณาฯ กิธาตุ หิํสายํ รุณปจฺจโยฯ ปรทุกฺเข สติ การุณิกํ หิํสติ วิพาธตีติ อตฺโถฯ ปรทุกฺเข สติ สาธูนํ หทยกมฺปนํ กโรตีติ วา กรุณาฯ กรธาตุ อุณปจฺจโยฯ อถ วา กํ วุจฺจติ สุขํ, ตํ รุนฺธตีติ กรุณาฯ กํสทฺทูปปท รุธิธาตุ อาวรเณ ยุปจฺจโยฯ เอสา หิ ปรทุกฺขาปนยนกามตา ลกฺขณาฯ อตฺตสุขนิรเปกฺขตาย การุณิกานํ สุขํ รุนฺธติ วิพาธตีติ อตฺโถฯ กรุณาย มหากรุณาย ยุตฺโต การุณิโกฯ กรุณา อสฺส อตฺถีติ วา การุณิโก, พุทฺโธฯ ตํ การุณิตํฯ อคฺคนฺติ ชาติปุญฺญ คุณมหตฺตภาเวน สพฺพสตฺตุตฺตมํ เสฏฺฐภาวํ อชติ คจฺฉตีติ อคฺโค, พุทฺโธฯ อชธาตุ คติยํ อฯ ชสฺส โคฯ พุทฺโธ หิ อสมฺภินฺนขตฺติยวํเส ชาตตฺตา ชาติวเสน จ ปูริตปารมีปุญฺญตฺตา ปุญฺญวเสน จ อปริมิตนิรุปมสีลาทิ คุณวิเสเสน สมนฺนาคตตฺตา คุณวเสน จ อนนฺตโลกธาตูสุ สพฺพสตฺตุตฺตมภาวํ คจฺฉตีติ อคฺโคฯ นิพฺพานํ อชติ คจฺฉตีติ วา อคฺโคฯ อถ วา อเชติ เขเปติ กิเลเสติ อคฺโค, พุทฺโธฯ อชธาตุ เขปเน อฯ ตํ อคฺคํฯ อนนฺตญาณนฺติ คณนวเสน จ สภาววเสน จ วิสยวเสน จ อนฺตวิรหิตญาณํฯ เกนจิ ปุคฺคเลน ญาเณน อนนฺตํ อปริจฺฉินฺนํ, สพฺพญฺญุตญาณวนฺตํ วาฯ นตฺถิ อนฺตํ ยสฺสาติ อนนฺตํ, ญาณํฯ สพฺพเญยฺยธมฺมํ ชานาตีติ ญาณํ, สพฺพญฺญุตญาณํฯ อนนฺตํ ญาณํ ยสฺส โสติ อนนฺตญาโณ, พุทฺโธฯ พุทฺธสฺส หิ ญาณํ โกจิ มนุสฺโส วา เทโว วา พฺรหฺมา วา เอตฺตกนฺติ ปริจฺฉินฺทิตุํ น สกฺโกติ, ตสฺมา อนนฺตํ อปริมาณํ โหตีติ วุตฺตํ โหติฯ

วุตฺตญฺเหตํ สาริปุตฺตตฺเถรอปทาเน

‘‘สกฺกา สมุทฺเท อุทกํ, ปเมตุํ อฬฺหเกน วา;

นตฺเวว ตว สพฺพญฺญุ, ญาณํ สกฺกา ปเมตเว’’ติฯ

การุณิกมคฺคมนนฺตญาณนฺติ เอตฺถ จ กรุณคฺคหเณน สมฺมาสมฺโพธิยา มูลํ ทสฺเสติ, มหากรุณาสญฺโจทิตมานโส หิ ภควา สํสารปงฺกโต สตฺตานํ สมุทฺธรณตฺถํ ทีปงฺกรปาทมูเล กตาภินีหาโร กปฺปสตสหสฺสาธิกานิ จตฺตาริ อสงฺเขฺยยฺยานิ อนุปุพฺเพน ปารมิโย ปูเรตฺวา อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธิํ อธิคโตติ กรุณา สมฺมาสมฺโพธิยา มูลนฺติฯ อคฺคนฺติ เอเตน ภควโต อปริมิตนิรุปมสีลาทิคุณสมงฺคีตาย อปริมาณาสุ โลกธาตูสุ อปริมาณานํ สตฺตานํ อุตฺตมภาวํ ทสฺเสติฯ อนนฺตญาณนฺติเอเตน สมฺมาสมฺโพธิํ ทสฺเสติฯ สพฺพญฺญุตญาณปทฏฺฐานญฺหิ อคฺคมคฺคญาณํ, อคฺคมคฺคญาณปทฏฺฐานญฺจ สพฺพญฺญุตญาณํ สมฺมาสมฺโพธีติ วุจฺจติฯ ตสฺส จ สามตฺถิเยน จตุปฏิสมฺภิทาญาณํ จตุเวสารชฺชญาณํ ฉอสาธารณญาณานิ จ ฉอภิญฺญา อฏฺฐสุ ปริสาสุ อกมฺปน ญาณานิ ทสพลญาณานิ โสฬสญาณจริยา จ จตุจตฺตารีสญาณวตฺถูนิ สตฺตสตฺตติญาณวตฺถูนิ จาติ เอวมาทีนํ อเนเกสํ ปญฺญาปเภทานํ วเสน ญาณาจารํ ทสฺเสตีติฯ ตํ พุทฺธํ อหํ วิปฺปสนฺเนน เจตสา วนฺทามีติ สมฺพนฺโธติฯ

อยํ ปเนตฺถ สงฺเขปโยชนา

นรานรสโมสรณํ มนุสฺสเทวานํ สมํ โอสรณํ สนฺนิปติตฏฺฐานํ, ธิตตฺตํ สมาหิตจิตฺตํ, ปญฺญาปทีปชุติยา อรหตฺตมคฺคญาณสงฺขาต ปทีโปภาเสน กรณภูเตน วิหตนฺธการํ หนิตพฺพ อวิชฺชาสงฺขาตโมหตมํ, อตฺถาภิกามํ สตฺตโลกสฺส โลกิยโลกุตฺตรสงฺขาตปโยชนํ อติวิย อิจฺฉนฺตํ, นรเทวหิตาวหํ มนุสฺสเทวานํ หิตํ ธารกํ, การุณิกํ สพฺพสตฺเตสุ มหากรุณาย ยุตฺตํ มหากรุณวนฺตํ วา, อคฺคํ ชาติปุญฺญคุณมหตฺตภาเวน สพฺพสตฺตุตฺตมํ, อนนฺต ญาณํ คณวเสน จ สภาววเสน จ วิสยวเสน จ อนฺตวิรหิตญาณํ, อนนฺตํ สพฺพญฺญุตญาณวนฺตํ วา ตํ พุทฺธํ อหํ วิปฺปสนฺเนน เจตสา วนฺทามีติฯ

ปนฺนรสมวนฺทนคาถาวณฺณนา สมตฺตาฯ

[16]

อขิลคุณนิธาโน โย มุนินฺโทปคนฺตฺวา,

วนมิสิปตนวฺหํ สญฺญตานํ นิเกตํ;

ตหิมกุสลเฉทํ ธมฺมจกฺกํ ปวตฺโต,

ตมตุลมภิกนฺตํ วนฺทเนยฺยํ นมามิฯ

[16] เอวํ ปนฺนรสมคาถาย พุทฺธํ วนฺทิตฺวา อิทานิ อิสิปตน มิคทาเย ธมฺมจกฺกปวตฺตนาทิคุเณหิ โถมิตฺวา มุนินฺทํ วนฺทิตุ กาโม อขิลคุณนิธาโน ตฺยาทิคาถมาหฯ อยํ ปน นนมยยคเณหิ รจิตตฺตา ปนฺนรสกฺขเรหิ ยุตฺตา มาลินี คาถาติ ทฏฺฐพฺพาฯ วุตฺตญฺหิ วุตฺโตทเย ‘‘นนมยยยุตายํ มาลินีโภคิสีหี’’ติฯ ตสฺสตฺโถฯ ยสฺสํ ปฏิปาทํ โภคิสีหิ อฏฺฐสตฺตยตีหิ ยุตฺตา จ นนมยยยุตา นนคณมคณ ยยคเณหิ ยุตฺตา จ เจ สิยุํ, อยํ คาถา มาลินีคาถา นามาติฯ เอตฺถ จ โภคิสีหีติ โภคอิสีหีติ ปทจฺเฉโทฯ โภคสทฺโท อฏฺฐสงฺขฺยา วาจโกฯ อิสิสทฺโท สตฺตสงฺขฺยาวาจโกติ ทฏฺฐพฺโพฯ

ตตฺถ อขิลคุณนิธาโนติ สพฺพโลกิยโลกุตฺตร สงฺขาตานํ สีลสมาธิปญฺญาทิคุณสมูหานํ ปติฏฺฐาโนฯ เอตฺถ จ อขิลสทฺโท อนวเสสวาจโกฯ สพฺโพติ อตฺโถฯ วุตฺตญฺหิ มธุฏีกายํ ‘‘ขิลสทฺโท เหตฺถ อวเสสวาจโก’’ติฯ น ขิลํ อขิลํฯ

อถ วา น ขียตีติ อขิลํ , สพฺพํฯ นปุพฺพขิธาตุ ขเย โลฯ คุณสทฺทสฺส วจนตฺโถ เหฏฺฐา วุตฺโตเยวฯ อขิลานิ สพฺพานิ คุณานิ อขิลคุณานิ, เตสํ นิธาติ ติฏฺฐติ เอตฺถาติ อขิลคุณนิธาโน, มุนินฺโท ลพฺภติฯ โยติ โย ยาทิโสฯ มุนินฺโทปคนฺตฺวาติ เอตฺถ มุนินฺโท อุปคนฺตฺวาติ ปทจฺเฉโทฯ มุนินฺโทติ อคาริยมุนิ, อนคาริยมุนิ, เสกฺขมุนิ, อเสกฺขมุนิ, ปจฺเจก มุนิวเสน ปญฺจนฺนํ มุนีนํ อินฺโท อิสฺสโรติ อตฺโถฯ ตสฺส ปน วจนตฺโถ เหฏฺฐา วุตฺโตเยวฯ อขิลคุณนิธาโน โย มุนินฺโท สญฺญตานํ นิเกตํ อิสิปตนอวฺหํ วนํ อุปคนฺตฺวา ตหิํ อกุสลเฉทํ ธมฺมจกฺกํ ปวตฺโตติ สมฺพนฺโธฯ

วนมิสิปตนวฺหนฺติ วนํ อิสิปตนอวฺหนฺติ ปทจฺเฉโทฯ เอตฺถ วนนฺติ มิคทายวนํฯ ตญฺหิ วิเวกกาเมหิ วนิตพฺพํ สมฺภชิตพฺพํ เอตฺถาติ วนนฺติ วุจฺจติฯ วนธาตุ สมฺภตฺติยํ กฺวิฯ อิสิปตนวฺหนฺติ อิสิปตนนามิกํ อิสีนํ ปตนฏฺฐานตฺตา อิสิปตนนฺติ โวหริตพฺพํ วา, สีลกฺขนฺธาทิเก เอสนฺติ คเวสนฺตีติ อิสิ, ปจฺเจกพุทฺธาทโยฯ อิสธาตุ คเวสเน อิปจฺจโยฯ เต ปตนฺติ สนฺนิปตนฺติ เอตฺถาติ อิสิปตนํ, วนํฯ อิสิสทฺทูปปทปตธาตุ คติยํ ยุฯ อถ วา อิสีนํ ปตนํ อิสิปตนํ, วนํฯ อวฺเหตพฺพํ โวหริตพฺพนฺติ อวฺหํฯ อาปุพฺพวฺเหธาตุ อวฺหยเน กฺวิฯ สํโยคปรตฺตา อาการสฺส รสฺสาเทโสฯ อิสิปตนนฺติ อวฺเหตพฺพนฺติ อิสิปตนวฺหํ, วนํฯ สญฺญตานนฺติ กายวจีมโนสํยมนฺตานํ สาธูนํฯ สํยมนฺตีติ สญฺญตา, ปจฺเจกพุทฺธาทโย สาธูฯ สํปุพฺพยมุธาตุ อุปรเม ตฯ เตสํ สญฺญตานํฯ นิเกตนฺติ วสนฏฺฐานํ, รมฺมณฏฺฐานํ วาฯ นิกิตติ นิวสติ รมฺมติ วา เอตฺถาติ นิเกตํ, วนํฯ นิปุพฺพ กิตธาตุ นิวาเส ณฯ อุปคนฺตฺวาติ คมิตฺวาฯ ตหินฺติ ตสฺมิํ อิสิปตนนามเก มิคทายวเนฯ อกุสลเฉทนฺติ อกุสลสฺส สมุจฺเฉทํฯ

อกุสลํ ฉินฺทติ สมุจฺฉินฺทติ เอเตน สุตฺเตนาติ อกุสลเฉทํ, ธมฺมจกฺก ปวตฺตนสุตฺตํฯ อกุสลสทฺทูปปทฉิทิธาตุ ทฺวิธากรเณ ณฯ

ธมฺมจกฺกนฺติ ธมฺมจกฺกปวตฺตนสุตฺตํฯ เอตฺถ หิ จกฺกสทฺโท สมฺปตฺติยํ, ลกฺขเณ, รถงฺเค, อิริยาปเถ, ทาเน, รตน ธมฺมขุรจกฺกาทีสุ จ ทิสฺสติฯ จตฺตาริมานิ ภิกฺขเว จกฺกานิ, เยหิ สมนฺนาคตานํ เทวมนุสฺสานนฺติอาทีสุ หิ สมฺปตฺติยํ ทิสฺสติฯ ปาทตเลสุ จกฺกานิ ชาตานีติ เอตฺถ ลกฺขเณฯ จกฺกํว วหโต ปทนฺติ เอตฺถ รถงฺเคฯ จตุจกฺกํ นวทฺวารนฺติ เอตฺถ อิริยาปเถฯ ททํ ภุญฺช มา จ ปมาโท จกฺกํ วตฺตย สพฺพปาณีนนฺติ เอตฺถ ทาเนฯ ทิพฺพจกฺกรตนํ ปาตุรโหสีติ เอตฺถ รตนจกฺเกฯ มยา ปวตฺติตํ จกฺกนฺติ เอตฺถ ธมฺมจกฺเกฯ อิจฺฉาหตสฺส โปสสฺส จกฺกํ ภมติ มตฺถเกติ เอตฺถ ขุรจกฺเกฯ ขุรปริยนฺเตน จกฺเกนาติ เอตฺถ ปหรณจกฺเกฯ อสนิวิจกฺกนฺติ เอตฺถ อสนิมณฺฑเลฯ อิธ ปนายํ ธมฺมจกฺเก ทฏฺฐพฺโพฯ ตญฺหิ สติปฏฺฐานาทิธมฺมํ จกฺเกติ ปวตฺเตตีติ ธมฺมจกฺกนฺติ วุจฺจติฯ อริยสจฺจาทิธมฺมํ วา จกฺเกติ ปวตฺเตตีติ จกฺกนฺติฯ อถ วา ธมฺมโต อนเปตตฺตา ธมฺมญฺจ ตํ อาณาจกฺกญฺจาติ ธมฺมจกฺกํฯ ธมฺเมน ญาเยน จกฺกนฺติ ธมฺมจกฺกํ, เตน วุตฺตํ ปฏิสมฺภิทายํ ‘‘ธมฺมจกฺกนฺติ เกนฏฺเฐน ธมฺมจกฺกํฯ ธมฺมญฺจ ปวตฺเตติ จกฺกญฺจาติ ธมฺมจกฺกํ, จกฺกญฺจ ปวตฺเตติ ธมฺมญฺจาติ ธมฺมจกฺกํ, ธมฺเมน ปวตฺเตตีติ ธมฺมจกฺกํ, ธมฺมจริยาย ปวตฺเตตีติ ธมฺมจกฺกํ, ธมฺเม ฐิโต ปวตฺเตตีติ ธมฺมจกฺก’’นฺติอาทิฯ อปิ จ ธมฺมจกฺกนฺติ ปฏิเวธญาณมฺปิ เทสนาญาณมฺปิฯ ตตฺถ ปฏิเวธญาณํ นาม เยน ญาเณน โพธิปลฺลงฺเก นิสินฺโน จตฺตาริ สจฺจานิ โสฬสหากาเรหิ สฏฺฐินยสหสฺเสหิ ปฏิวิชฺฌิฯ เทสนาญาณํ นาม เยน ญาเณน ติปริวฏฺฏํ ทฺวาทสาการํ ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตสิฯ อุภยมฺเปตํ ทสพลสฺส อุเร ชาตญาณเมวฯ เตสุ ปน ธมฺมเทสนาญาณํ อธิปฺเปตํฯ สุตฺตํ ปน ฐานูปจาเรน ธมฺมจกฺกนฺติ วุจฺจติฯ

ปวตฺโตติ ปญฺจวคฺคิยานํ ภิกฺขูนํ ทฺเวเม ภิกฺขเว อนฺตา ปพฺพชิเตน น เสวิตพฺพาติอาทินา อเทสยิฯ

ตมตุลมภิกนฺตนฺติ ตํ อตุลํ อภิกนฺตนฺติ ปทจฺเฉโทฯ เอตฺถ ตนฺติ มุนินฺทํฯ อตุลนฺติ สีลาทีหิ คุเณหิ เกนจิ อสทิสํฯ นตฺถิ ตุโล สทิโส ปุคฺคโล เอตสฺสาติ อตุโล, มุนินฺโทฯ ตสฺส หิ อปริมาณาสุ โลก ธาตูสุ สีลาทีหิ คุเณหิ สทิโส ปุคฺคโล นตฺถิฯ อสทิเสหิ พุทฺเธหิ สโมติ อตฺโถฯ อภิกนฺตนฺติ สพฺพเทวมนุสฺเสหิ อติวิย กนฺตํ กมนียํ สรีรวณฺณวนฺตํฯ อติเรกํ ตุสิตพฺพสรีรวณฺณสมฺปนฺนํ วาฯ อภิกฺกนฺตวณฺณนฺติ หิ วตฺตพฺเพ ฉนฺทานุรกฺขณตฺถํ กการโลปญฺจ วณฺณปทโลปํ กตฺวา วุตฺตสนฺธิวเสน อภิกนฺตนฺติ วุตฺตํฯ อุตฺตรปทโลป วเสน วาฯ มุนินฺทสฺส ปน สรีรวณฺณํ สพฺพเทวมนุสฺเสหิ อติวิย อติเรกํ วา กมิยติ โตสิยตีติ อภิกนฺตนฺติ วุจฺจติฯ อภิปุพฺพกมุธาตุ อิจฺฉากนฺตีสุ ตฯ อภิกนฺตํ วณฺณํ สรีรวณฺณํ ยสฺส โสติ อภิกนฺโต, มุนินฺโทฯ ตสฺส หิ ทฺวตฺติํสมหาปุริสลกฺขเณหิ จ อสีตฺยานุพฺยญฺชน ลกฺขเณหิ จ ฉพฺพณฺณรํสีหิ จ สุวณฺณวณฺเณน จ สมนฺนา คตตฺตา สรีรโสภคฺคปฺปตฺติโต สพฺพเทวมนุสฺเสหิ อติวิย กมนีโย ตุฏฺโฐ สรีรวณฺโณ อตฺถีติ อภิกนฺตนฺติ โถเมติฯ ตํ อภิกนฺตํฯ วนฺทเนยฺยนฺติ เทวมนุสฺสานํ วนฺทนารหํฯ เตหิ วนฺทิตพฺพํ วา, วนฺทิยเต โถมิยเต วา วนฺทนํฯ ภาวสาธโนยํฯ วนฺทธาตุ วทิธาตุ วา อภิวาทนถุตีสุ ยุฯ ตํ อรหตีติ วนฺทเนยฺโย, มุนินฺโทฯ วนฺทปทํ อรหติตทฺธิเต เณยฺโยฯ

อถ วา เทวมนุสฺเสหิ วนฺทิตพฺพํ โถมิตพฺพนฺติ วา วนฺทเนยฺโย, มุนินฺโทฯ โส หิ อาทิมชฺฌปริโยสาน คุเณหิ สมนฺนาคตตฺตา สพฺพเทวมนุสฺสานํ วนฺทนารโห เตหิ วา วนฺทิตพฺโพ โหติฯ

ตตฺถ จ อาทิคุณํ นาม กรุณานิทานํ สีลํ ปาณาติปาตาทิวิรติปฺปวตฺติโตฯ มชฺฌ คุณํ นาม สมาธิ ฌานตฺตยโยคโตฯ ปริโยสานคุณํ นาม ปญฺญา ตโต อุตฺตริ กรณียาภาวโตติ วิเสเสน ภควโต วนฺทเนยฺยนฺติ โถเมติฯ อหํ ตีหิ ทฺวาเรหิ นมามิ วนฺทามีติ สมฺพนฺโธฯ

อยํ ปเนตฺถ สงฺเขปโยชนาฯ อขิลนิธาโน สพฺพ โลกิยโลกุตฺตรสงฺขาตานํ สีลสมาธิปญฺญาทิคุณ สมูหานํ ปติฏฺฐาโน โย ยาทิโส มุนินฺโท ปญฺจนฺนํ มุนีนํ อินฺโท อิสฺสโร ภควา, สญฺญตานํ กายวจีมโนสํย มนฺตานํ สาธูนํ, นิเกตํ วสนฏฺฐานํ รมฺมณฏฺฐานํ วา, อิสิปตนวฺหํ อิสิปตนนามิกํ อิสิปตนนฺติ โวหริตพฺพํ วา, วนํ มิคทายวนํ, อุปคนฺตฺวา คมิตฺวา ตหิํ ตสฺมิํ อิสิปตนนามเก มิคทาย วเน, อกุสลสฺส สมุจฺเฉทํ, ธมฺมจกฺกํ ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนสุตฺตํ, ปวตฺโต ปญฺจวคฺคิยานํ ภิกฺขูนํ อเทสยิ, อตุลํ สีลาทีหิ คุเณหิ เกนจิ อสทิสํ, อภิกนฺตํ สพฺพเทวมนุสฺเสหิ อติวิย กนฺตํ กมนียํ ตุฏฺฐิ สรีรวณฺณวนฺตํ, วนฺทเนยฺยํ เทว มนุสฺสานํ วนฺทนารหํ เตหิ วา วนฺทิตพฺพํ, ตํ มุนินฺทํ อหํ ตีหิ ทฺวาเรหิ นมามิ วนฺทามีติฯ

โสฬสมวนฺทนคาถาวณฺณนา สมตฺตาฯ

[17]

สุจิปริวาริตํ สุรุจิรปฺปภาหิ รตฺตํ,

สิริวิสราลยํ คุปิตมินฺทฺริเยหุเปตํ;

รวิสสิมณฺฑลปฺปภุติลกฺขโณปจิตฺตํ,

สุรนรปูชิตํ สุคตมาทรํ นมามิฯ

[17] เอวํ โสฬสมคาถาย มุนินฺทํ วนฺทิตฺวา อิทานิ สุจิปริวาริตนฺตฺยาทีหิ สตฺตหิ คุเณหิ โถมิตฺวา วนฺทิตุกาโม สุจิปริวาริตนฺตฺยาทิคาถมาหฯ

อยํ ปน น ชภชรคเณหิ จ เอกครุนา จ รจิตตฺตา โสฬสกฺขเรหิ ยุตฺตาวาณินีคาถาติ ทฏฺฐพฺพาฯ วุตฺตญฺหิ วุตฺโตทเย ‘‘นชภชรา ยทา ภวติ วาณินี คยุตฺตา’’ติฯ ตสฺสตฺโถฯ ยสฺสํ ปฏิปาทํ นชภชรา นคณ ชคณ ภคณ ชคณ รคณา ยทา คยุตฺตา ปาทนฺตครุนา สํโยคา เจ สิยุํ, ตทา สา วุตฺตา วาณินี วาณินีคาถา นาม ภวตีติฯ

ตตฺถ สุจิปริวาริตนฺติ ราคาทิมลวิสุทฺธาหิ อริยสาวกาทิปริสาหิ ปริกฺขาริตํ กิเลสมลวิสุทฺธํ ปริกฺขารวนฺตํ วาฯ ราคาทิมเลหิ สุจติ สุชฺฌตีติ สุจิ, ปริสาฯ สุจธาตุ โสเจยฺเย อิฯ ปริสมนฺตโต อริยภิกฺขุอาทีหิ เทว มนุสฺเสหิ วาริยติ ปริกฺขริยตีติ ปริวาโร, สุคโตฯ ปริปุพฺพวรธาตุ อาวรเณ ปริกฺขาเร วา ณฯ สุจีหิ ปริสาหิ ปริวาริโต สุจิปริวาริโต, สุคโตฯ ตติย ตปฺปุริสสมาโสยํฯ ภควโต หิ สทา ราคาทิมล วิสุทฺเธหิ อริยภิกฺขุอาทีหิ จตูหิ ปริสาหิ อฏฺฐหิ ปริสาหิ วา ปริวาริโต โหตีติ อธิปฺปาโยฯ อถ วา สุจิปริสุทฺธํ ปริวาริตํ ยสฺส โสติ สุจิปริวาริโต, สุคโตฯ สุรุจิรปฺปภาหีติ สุฏฺฐุ กนฺติตสรีรนิกฺขนฺต พฺยามมตฺตรํสีหิ กรณภูเตหิ สุฏฺฐุ รุจิยติ กมิยติ ตุสิยตีติ สุรุจิรา, รํสิฯ สุปุพฺพ รุจธาตุ โรจเน อิโรฯ ปกาเรน ภาติ ทิพฺพตีติ ปภา, รํสิฯ ปปุพฺพ ภาธาตุ ทิพฺพเน กฺวิฯ สุรุจิรา จ สา ปภา จาติ สุรุจิรปฺปภา, ตาหิ สุรุจิรปฺปภาหิฯ รตฺตนฺติ นิจฺจํ รญฺชิตพฺพกายํฯ รญฺชิยตีติ รตฺโต, กาโยฯ รนฺชธาตุ ราเค ตฯ รตฺโต กาโย ยสฺส โสติ รตฺโต, สุคโตฯ อุตฺตรปทโลปสมา โสยํฯ รูปสฺส ภโว รูปํ วิย, ตํ รตฺตํฯ ภควโต หิ สรีรโต นิจฺจํ นิกฺขนฺเตหิ พฺยามมตฺตรํสีหิ รญฺชิตพฺโพ รูปกาโย อตฺถีติ วุตฺตํ โหติฯ

สิริวิสราลยนฺติ ปญฺญาปุญฺญสงฺขาตลกฺขิสมูหานํ ปติฏฺฐานํฯ เอตฺถ จ สิรีติ ปญฺญาปุญฺญานเมตํ อธิวจนํฯ

อถ วา ปุญฺญนิพฺพตฺตา สรีรโสภคฺคาทิสมฺปตฺติฯ สา หิ กตปุญฺเญ สิยติ นิสฺสยติ, กตปุญฺเญหิ วา สิยติ นิสฺสิยตีติ สิรีติ วุจฺจติ, ปญฺญาปุญฺญํ, อิสฺสริยํ วาฯ สรีรโสภคฺคาทิ สมฺปตฺติ วา ลพฺภติฯ วุตฺตญฺหิ วิมานวตฺถุอฏฺฐกถาทีสุ ‘‘สิรีติ พุทฺธิปุญฺญานํ อธิวจนนฺติ จฯ สิรีติ อิสฺสริยนฺติ จ สิรีติ รูปกายสมฺปตฺตี’’ติ จฯ สิธาตุ เสวายํ, รปจฺจโย จ, อิตฺถิลิงฺคโชตกอีปจฺจโย จฯ สิรีติ หิ ทีฆวเสน วตฺตพฺเพ คาถาพนฺธตฺตา ฉนฺทานุรกฺขณตฺถํ รสฺสวเสน วุตฺตํฯ วิสราลยนฺติ วิสรอาลยนฺติ ปทจฺเฉโทฯ วิสโรติ สมูโหฯ วิสนฺติ ปวิสนฺติ อวยวา ยสฺมิํ สมูเหติ วิสโร, สมูโหฯ วิสธาตุ ปเวสเน อรปจฺจโยฯ อถ วา วิสรนฺติ สโมสรนฺติ อวยวา ยสฺมินฺติ วิสโรฯ วิปุพฺพ สรธาตุ สโมสรเณ อฯ โปตฺถเกสุ ปน วิสยาล ยนฺติ ยกาเรน ปาโฐ ทิสฺสติฯ น โส ยุชฺชติฯ กสฺมา, วิสรสทฺทสฺเสว สมูหวาจกตฺตาฯ วุตฺตญฺหิ อภิธานปฺป ทีปิกายํ

‘‘สมูโห คณสงฺฆาตา,

สมุทาโย จ สญฺจโย;

สนฺโทโห นิวโห โอโฆ,

วิสโร นิกโร จโย’’ตฺยาทิฯ

อาลยนฺติ ปติฏฺฐานํฯ อาลยนฺติ ปติฏฺฐนฺติ เอตฺถาติ อาลโย, สุคโตฯ อาปุพฺพ ลิธาตุ อลฺลิยเน ณฯ สิรีนํ ปญฺญาสงฺขาตลกฺขีนํ วิสโร สมูโห สิรีวิสโร, เตสํ อาลโย สิรีวิสราลโย, สุคโตฯ ตํ สิริวิสราลยํฯ คุปิตมินฺทฺริเยหุเปตนฺติ โคปิตพฺเพหิ สํวริตพฺเพหิ จกฺขาทีหิ ฉหิ อินฺทฺริเยหิ อุเปตํ สมุเปตํ สมนฺนาคตํฯ คุปิยนฺติ รกฺขิยนฺตีติ คุปิตานิฯ คุปธาตุ รกฺขเน ตฯ อิทนฺติ สหชาตธมฺเม อิสฺสริยํ กโรนฺตีติ อินฺทฺริยานิฯ อิทิธาตุ ปรมิสฺสริเย อิโยฯ

คุปิตานิ อินฺทฺริยานิ คุปิตมินฺทฺริยานิ , จกฺขาทิอินฺทฺริยานิ ลพฺภนฺติฯ เตหิฯ อุเปติ สมฺปชฺชตีติ อุเปโต, สุคโตฯ อุปปุพฺพ อิธาตุ คติยํ ต, ตํ อุเปตํฯ กิญฺจาปิ พุทฺธโต อญฺเญหิ อริยสาวกาทีหิ ปุคฺคเลหิ จกฺขาทิอินฺทฺริยานิ รกฺขิตานิฯ พุทฺโธเยว ปน โพธิปลฺลงฺเก สห วาสนาย สพฺพ กิเลสานํ อรหตฺตมคฺเคน วิทฺธํสิตตฺตา วิสิฏฺเฐน จกฺขาทิ อินฺทฺริยํ รกฺขิโต โหตีติ ตสฺส คุปิตมินฺทฺริเยหุเปตนฺติ โถเมติฯ

รวิสสิมณฺฑลปฺปภุติลกฺขโณปจิตฺตนฺติ สูริยมณฺฑล จนฺทมณฺฑลาทีหิ ปาทจกฺกลกฺขเณหิ อภิวิจิตฺรปาทํฯ อุปสทฺโท เจตฺถ ภุสฏฺฐวาจโกฯ อภิวิจิตฺรํ สูริยมณฺฑล จนฺทมณฺฑลาทิํ ปาทจกฺกลกฺขณวนฺตํ วาฯ เอตฺถ จ รวีติ สูริโย, โส หิ รวติ สีฆํ คจฺฉตีติ รวีติ วุจฺจติฯ รุธาตุ คติยํ ณิฯ วุตฺตญฺหิ ปาเถยฺยฏฺฐกถายํ ‘‘จนฺโท อุชุกํ สณิกํ คจฺฉติ, สูริยสฺส ปน อุชุกํ คมนํ สีฆ’’นฺติฯ ณฺวาทิ โมคฺคลฺลาเน ปน ‘‘รุสทฺเท อิฯ โอ อวาเทโสฯ รวติ คชฺชตีติ รวิฯ อาทิจฺโจ’’ติ วุตฺตํฯ อภิธาน ฏีกายญฺจ ‘‘รวนฺติ เอเตน สตฺตา ปภาวิตตฺตาติ รวี’’ติ วุตฺตํฯ สสีติ จนฺโทฯ โส หิ สสติ ติเณน ปาณติ ชีวตีติ สโส, สสปณฺฑิโตฯ สสธาตุ ปาเณ อฯ สสรูปลกฺขณเมตฺถ อตฺถีติ สสีติ วุจฺจติฯ อตีเต หิ สสราชา พฺราหฺมณเวเสน อาคนฺตฺวา ยาจกสฺส สกฺกรญฺโญ องฺคารราสิมฺหิ ลงฺฆิตฺวา ชีวิตํ ปริจฺจชิตฺวา กายํ อทาสิฯ อถ ปน สกฺโก ราชา ตสฺส สสปณฺฑิตสฺส ชีวิตปริจฺจชิตสฺส ชีวิตทานคุโณ สกลกปฺปํ ปากโฏ โหตูติ ปพฺพตํ ปีเฬตฺวา ปพฺพตรสํ อาทาย จนฺทมณฺฑเล สสรูปลกฺขณํ ลิขิตฺวา ฐเปสิฯ ตสฺมา จนฺโท สสีติ โลเกหิ โวหริยติฯ ตสฺส ปน วิตฺถาโร สสปณฺฑิตชาตเก ปสฺสิตฺวา คเหตพฺโพฯ

อถ วา สสติ หิํสติ อุณฺหคุณนฺติ สสีติ วุจฺจติฯ สสุธาตุ หิํสายํ อีปจฺจโยฯ มณฺฑิยติ วิภูสิยติ ปริจฺเฉทกรณวเสนาติ มณฺฑลํฯ มณฺฑธาตุ มฑิธาตุ วา วิภูสเน อโลฯ อถ วา มณฺฑํ วิภูสนํ ปริสมนฺตโต ลาติ คณฺหาตีติ มณฺฑลํฯ มณฺฑสทฺทูปปท ลาธาตุ คหเณ กฺวิฯ รวิโน มณฺฑลํ รวิมณฺฑลํ, สสิโน มณฺฑลํ สสิมณฺฑลํ, รวิมณฺฑลญฺจ สสิมณฺฑลญฺจ รวิสสิมณฺฑลํ, มณฺฑลสทฺโท รวิสทฺเทปิ โยเชตพฺโพฯ มณฺฑลสทฺทสฺส ทฺวนฺทปทโต สุยฺยมานตฺตาฯ ปภุตีติอาทิฯ โส หิ อาทฺยตฺถวาจโก อพฺยยนิปาโตฯ รวิสสิมณฺฑลํ ปภุติอาทิ ยสฺสาติ รวิสสิมณฺฑลปฺปภุติ, ปาทจกฺกลกฺขณํ ลพฺภติฯ ลกฺขิยติ ลกฺขิตพฺพํ เอเตนาติ ลกฺขณํ, ปาทปฺป วตฺตจกฺกลกฺขณํ, รวิสสิมณฺฑลปฺปภุติ จ ตํ ลกฺขณญฺจาติ รวิสสิมณฺฑลปฺปภุติลกฺขณํ, เตน อุปจิตฺตํ อติวิจิตฺรํ ปาทํ ยสฺส โสติ รวิสสิมณฺฑลปฺปภุติลกฺขโณป จิตฺโต, สุคโตฯ อถ วา อุปจิตฺตํ อติวิจิตฺรํ รวิสสิ มณฺฑลปฺปภุติลกฺขณํ ปาทจกฺกลกฺขณํ อสฺสาติ ตถา, สุคโตฯ ตํฯ

สุรนรปูชิตนฺติ เทวมนุสฺเสหิ ปูชิตพฺพํฯ สุรนฺติ อิสฺสริย กีฬาทีหิ ทิพฺพนฺตีติ สุรา, เทวาฯ สุรธาตุ ทิพฺพเน อฯ อถ วา สุรติ อิสติ เทวิสฺสริยํ ปาปุณาติ วิโรจติ จาติ สุรา, เทวาฯ สุรธาตุ อิสฺสริยทิตฺตีสุ อฯ สุนฺทรา ราวาจา เอเตสนฺติ วา สุรา, เทวาฯ ขนฺธสนฺตานํ สกกมฺมํ วา นรนฺติ นิยนฺตีติ นรา, มนุสฺสาฯ นรธาตุ นยเน อฯ สุรา จ นรา จ สุรนรา, เตหิ ปูชิตพฺโพติ สุรนร ปูชิโต, สุคโตฯ ตํฯ สุคตนฺติ พุทฺธํฯ โส หิ โสภนํ คตํ คมนํ เอตสฺสาติ สุคโตติ วุจฺจติฯ ภควโต หิ เวเนยฺยชนูปสงฺกมนํ เอกนฺเตน เตสํ หิตสุขนิปฺผาทนโต โสภนํฯ

ตถา ลกฺขณานุพฺยญฺชนปฺปฏิ มณฺฑิตรูปกายตาย ทุตวิลมฺพิตขลิตานุกฑฺฒนนิปฺปิฬินุกฺกุฏิก กุฏิลากุฏิลตาทิ โทสรหิต มวหสิต ราชหํสอุสภ วารณ มิคราชคมนํ กายคมนํฯ ญาณคมนญฺจ วิปุล นิมฺมล กรุณา สติ วีริยาทิ คุณวิเสส สหิต อภินีหารโต ยาว มหาโพธิ อนวชฺชตาย โสภนเมวาติฯ

อถ วา สยมฺภูญาเณน สกลมฺปิ โลกํ ปริญฺญาภิ สมยวเสน ปริชานนฺโต ญาเณน สมฺมา คโต อวคโตติ สุคโต, ตถา โลกสมุทยํ ปหานาติสมยวเสน ปชหนฺโต อนุปฺปตฺติธมฺมตํ อาปาเทนฺโต สมฺมา คโต อวคโตติ สุคโต, โลกนิโรธํ นิพฺพานํ สจฺฉิกิริยาภิสมยวเสน สมฺมา คโต อวคโตติ สุคโต, โลกนิโรธคามินิปฺปฏิปทํ ภาวนาภิ สมยวเสน สมฺมา คโต ปฏิปนฺโนติ สุคโต, โสตาปตฺติมคฺเคน เย กิเลสา ปหีนา, เต กิเลเส น ปุเนติ น ปจฺเจติ น ปจฺจาคจฺฉตีติ สุคโตติอาทินา นเยน อยมตฺโถ วิภาเวตพฺโพฯ อถ วา สุนฺทรํ ฐานํ สมฺมาสมฺโพธิํ นิพฺพานเมว วา คโต อธิคโตติ สุคโตฯ ยสฺมา วา ภูตํ ตจฺฉํ อตฺถสํหิตํ เวเนยฺยานํ ยถารหํ ยุตฺตเมว จ ธมฺมํ ภาสติ, ตสฺมา สมฺมา คทตีติ สุคโต ทการสฺส ตการํ กตฺวาฯ อิติ โสภน คมนตาทีหิ สุคโต, ตํ สุคตํฯ อาทรนฺติ สกฺกจฺจํ, อาทรนํ อาทโรฯ อาปุพฺพ ทรธาตุ อาทเร ณฯ ตํ อาทรํฯ นมามีติ อหํ วนฺทามีติ อตฺโถติฯ

อยํ ปเนตฺถ สงฺเขปโยชนา

สุจิปริวาริตํ ราคาทิมล วิสุทฺธาหิ อริยสาวกาทิปริสาหิ ปริกฺขาริตํ กิเลสมลวิสุทฺธํ ปริกฺขารวนฺตํ วา, สุรุจิรปฺปภาหิ สุฏฺฐุ กนฺติต สรีรนิกฺขนฺตพฺยามมตฺตรํสีหิ กรณภูเตหิ, รตฺตํ นิจฺจํ รญฺชิตพฺพกายํ, สิริวิสราลยํ ปญฺญาปุญฺญสงฺขาตลกฺขิส มูหานํ ปติฏฺฐานํ, คุปิตมินฺทฺริเยหิ คุปิตพฺเพหิ สํวริตพฺเพหิ ฉหิ จกฺขาทิอินฺทฺริเยหิ, อุเปตํ สมุเปตํ สมนฺนาคตํ, รวิสสิมณฺฑลปฺปภุติลกฺขโณปจิตฺตํ สูริยมณฺฑลจนฺทมณฺฑลาทีหิ ปาทจกฺกลกฺขเณหิ อภิวิจิตฺรปาทํ, อภิวิจิตฺรํ สูริย มณฺฑลจนฺทมณฺฑลาทิํ ปาทจกฺกลกฺขณวนฺตํ วา, สุรนรปูชิตํ เทวมนุสฺเสหิ ปูชิตพฺพํ, สุคตํ พุทฺธํ อาทรํ สกฺกจฺจํ อหํ นมามิ วนฺทามีติฯ

สตฺตรสมวนฺทนคาถาวณฺณนา สมตฺตาฯ

[18]

มคฺโคฬุมฺเปน มุหปฏิฆาสาทิอุลฺโลลวีจิํ,

สํสาโรฆํ ตริ ตมภยํ ปารปตฺตํ ปชานํ;

ตาณํ เลณํ อสมสรณํ เอกติตฺถํ ปติฏฺฐํ,

ปุญฺญกฺเขตฺตํ ปรมสุขทํ ธมฺมราชํ นมามิฯ

[18] เอวํ สตฺตรสมคาถาย สุคตํ วนฺทิตฺวา อิทานิ สํสาโรฆํ ตริตาทีหิ นวหิ คุเณหิ โถมิตฺวา วนฺทิตุกาโม มคฺโคฬุมฺเปนตฺยาทิคาถมาหฯ อยํ ปน ม ภ น ต ต คเณหิ จ ครุทฺวเยน จ รจิตตฺตา สตฺตรสกฺขเรหิ ยุตฺตา มนฺทกฺกนฺตาคาถาติ ทฏฺฐพฺพาฯ วุตฺตญฺหิ วุตฺโตทเย ‘‘มนฺทกฺกนฺตา ม ภ น ตต คา โค ยุคุตฺวสฺส เกหี’’ติฯ ตสฺสา ปนายมตฺโถฯ ยสฺสํ ปฏิปาทํ ยุคุตฺวสฺสเกหิ จตุ ฉ สตฺตยตีหิ ม ภ น ต ต คา มคณ ภคณ นคณ ตคณ ตคณ ครู จ โค ครุ จ เจ ยุตฺตา, มนฺทกฺกนฺตาคาถานามาติฯ ยุคุตฺวสฺสเกหีติ เอตฺถ จ ยุคสทฺทสฺส มคฺคผลจตุพฺพิธปุริสยุคฬวาจกตฺตา ยุคสทฺโท จตุสงฺขฺยาวาจโก, อุตูนํ เหมนฺตสิสิร วสฺสนฺต คิมฺห วสฺสาน สรท อุตุวเสน ฉพฺพิธตฺตา อุตุสทฺโท ฉสงฺขฺยาวาจโกฯ

อสฺสสทฺโท สตฺตสงฺขฺยาวาจโกติ เวทิตพฺโพ ฉปฺปจฺจยฏีกาทีสุ หิ ‘‘อสฺสสทฺทสฺส สตฺตสงฺขฺยาวาจกภาโว วุตฺโต’’ติฯ

ตตฺถ ปน โย ธมฺมราชา มุหปฏิฆาสาทิอุลฺโลลวีจิํ สํสาโรฆํ มคฺโคฬุมฺเปน ตริ, อภยํ ปารปตฺตํ ปชานํ ตาณํ เลณํ อสมสรณํ เอกติตฺถํ ปติฏฺฐํ ปุญฺญกฺเขตฺตํ ปรมสุขทํ ตํ ธมฺมราชํ อหํ นมามีติ สมฺพนฺโธฯ เอติสฺสํ ปน อตฺถกฺกเมน วณฺณยิสฺสามิฯ มุหปฏิฆาสาทิ อุลฺโลลวีจินฺติ โมหโทสตณฺหาทิสงฺขาตํ มหาตรงฺค ขุทฺทอูมิกํฯ มุยฺหนฺติ เอเตน สมฺปยุตฺตธมฺมา, สยํ วา มุยฺหติ, มุยฺหนมตฺตเมเวตนฺติ มุโห, โมโหฯ มุหธาตุ เวขิตฺเต ณฯ ปฏิหญฺญนฺติ สมฺปยุตฺตธมฺมา, สยํ วา ปฏิหญฺญติ ปฏิหญฺญนมตฺตเมเวตนฺติ ปฏิโฆ, โทโสฯ ปฏิปุพฺพ หนธาตุ หิํสาคตีสุ อฯ หนสฺส โฆฯ อสนํ อิจฺฉนํ อาสา, อิสติ อิจฺฉตีติ วา อาสา, ตณฺหาฯ อิสุธาตุ อิจฺฉายํ อฯ อิสฺส อาฯ มุโห จ ปฏิโฆ จ อาสา จ มุหปฏิฆาสา, เต อาทิ เยสนฺเตติ มุหปฏิฆาสาทิ, โลภาทิกิเลสา ลพฺภนฺติฯ เอตฺถ จ อาทิสทฺเทน มาน ทิฏฺฐิ วิจิกิจฺฉา ถิน อุทฺธจฺจ อหิริก อโนตฺตปฺปกิเลเส จ อกุสลจิตฺตุปฺปาเท จ สงฺคณฺหาติฯ อุทฺธํ อุทกํ โลลติ อากุเลตีติ อุลฺโลโล, มหาตรงฺโคฯ อุปุพฺพโลล ธาตุ อุมฺมาทเน ณฯ ตีรํ อุลติ คจฺฉตีติ วา อุลฺโลโลฯ อุลธาตุ คติยํ โอลปจฺจโยฯ วิมฺหยํ วิจิตฺตํ จิโนตีติ วีจิ, ขุทฺทกอูมิฯ วิปุพฺพ จิธาตุ จเย กฺวิฯ อุลฺโลโล จ วีจิ จ อุลฺโลลวีจิฯ เกสุจิ โปตฺถเกสุ จ กุลฺโลลวีจินฺติปาโฐ ทิสฺสติฯ น โส ยุชฺชติ, กสฺมา, กุลฺลสทฺทสฺส อุฬุมฺปตฺถวาจกตฺตาฯ อุลฺโลลสทฺโทเยว หิ มหาตรงฺคตฺถ วาจโก โหตีติฯ วุตฺตญฺหิ อภิธานปฺปทีปิกายํ ‘‘อุลฺโลโล ตุ จ กลฺโลโล, มหาวีจิสุ กถฺยเต’’ติฯ

มูลปณฺณาสฏฺฐกถายญฺจ ‘‘กุลฺโล นาม ตรณตฺถาย กลาปํ กตฺวา พนฺโธฯ

ปตฺถริตฺวา พทฺธา ปน ปทรจาฏิ อาทโย อุฬุมฺโป’’ติ วุตฺโตฯ มุหปฏิฆาสาทิเอว อุลฺโลลวีจิฯ สา อสฺมิํ สํสาโรเฆ อตฺถีติ มุหปฏิฆาสาทิอุลฺโลลวีจิฯ สมาสนฺตตทฺธิตายํฯ ปีติสุขํ, มหาสนฺนํ, รตฺติทิวนฺตฺยาทีสุ วิยฯ เอวํ ปเนตฺถ วจนตฺโถ กาตพฺโพฯ ปีติ จ สุขญฺจ ปีติสุขํ, ตํ อสฺส ฌานสฺส อตฺถิ, ตสฺมิํ วา วิชฺชตีติ ปีติสุขํ, ฌานํฯ มหนฺตํ อาสนํ มหาสนํ, ตสฺส ภาโว มหาสนฺนํฯ รตฺติ จ ทิวา จ รตฺติทิวํฯ รตฺติทิวํ กตํ รตฺติทิวนฺติฯ อถ วา อุลฺโลลวีจิ วิย มุหปฏิฆาสาทิ อุลฺโลลวีจิ, สํสาโรฆํ ลพฺภติฯ อุปมา พหุพฺพีหิสมาโสยํฯ ยถา ปน มหาสมุทฺเท ภายิตพฺพา มหาตรงฺคอูมิเวคาทโย จ สํสุมาร ติมิ ติปิงฺคลาทิ มจฺฉมการาทโย จ โอกิณฺณา โหนฺติ, เอวํ โมหาทิกิเลสา จ อกุสลจิตฺตุปฺปาทา จ เตหิ นิพฺพตฺตา ภยานกา พหู ชาติชราพฺยาธิมรณทุกฺขาทโย จ ขนฺธาทโย จ โอกิณฺณา โหนฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ สํสาโรฆนฺติ สํสารสงฺขาตํ โอฆํ สมุทฺทชลปฺปวาหํฯ สํปุนปฺปุนํ อพฺโพจฺฉินฺนํ วา สรติ คจฺฉติ ปวตฺตตีติ สํสาโรฯ สํปุพฺพสรธาตุ คติยํ ณฯ ขนฺธธาตุอายต นานํ อพฺโพจฺฉินฺนํ ปวตฺตตีติ อตฺโถฯ เตน วุตฺตํ อฏฺฐกถาสุ

‘‘ขนฺธานญฺจ ปฏิปาฏิ, ธาตุอายตนาน จ;

อพฺโพจฺฉินฺนํ วตฺตมานา, สํสาโรติ ปวุจฺจตี’’ติฯ

สตฺเต โอตฺถริตฺวา อชฺโฌตฺถริตฺวา เหฏฺฐา หนติ หรตีติ โอโฆ, ชลปฺปวาโหฯ อวปุพฺพ หนธาตุ หรเณ ณฯ หนสฺส โฆฯ อวสทฺโท โอตฺถรณตฺโถฯ อตฺตนิ ปติเต สตฺเต เหฏฺฐา กตฺวา หเนติ โอสีทาเปตีติ วา โอโฆ, ชลปฺปวาโหฯ อวปุพฺพ หนธาตุ โอสีทาปเน ณฯ อวสทฺโท เหฏฺฐาภาคตฺโถฯ โอโฆ วิยาติ โอโฆ, สํสาโรฯ

อถ วา สตฺตสงฺขาเร โอตฺถริตฺวา อชฺโฌตฺถริตฺวา อภิภวิตฺวา วฏฺฏสฺมิํ หนติ หรตีติ โอโฆ, โอหเนติ โอสีทาเปติ วฏฺฏสฺมิํ สตฺตสงฺขาเรติ วา โอโฆ, ราคาทิ กิเลสา ลพฺภนฺติฯ สํสาโรเอว โอโฆ สํสาโรโฆ, ตํ สํสาโรฆํฯ

มคฺโคฬุมฺเปนาติ เอตฺถ มคฺคโอฬุมฺเปนาติ ปทจฺเฉโทฯ อฏฺฐมคฺคงฺคสงฺขาเตน กุลฺเลนาติ อตฺโถฯ เอตฺถ จ มคฺโค วุจฺจติ อฏฺฐงฺคิกมคฺโคฯ มคฺคนฺติ คจฺฉนฺติ พุทฺธา จ อริยสาวกา จ อคตํ ทิสํ นิพฺพานนฺติ มคฺโคฯ อฏฺฐงฺคิโก มคฺโคฯ มคฺคธาตุ คติยํ อฯ วุตฺตญฺหิ ปฏิสมฺภิทามคฺเค ‘‘เอเตน มคฺเคน พุทฺธา จ สาวกา จ อคตํ ทิสํ นิพฺพานํ คจฺฉนฺตีติ อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค’’ติฯ อถ วา นิพฺพานํ มคฺคติ คเวสตีติ มคฺโค, นิพฺพานตฺถิเกหิ มคฺคิยติ คเวสิยตีติ วา มคฺโค, อฏฺฐงฺคิโก มคฺโคฯ ญาเณน ทสฺสิยตีติ อตฺโถฯ มคฺคธาตุ คเวสเน อฯ วุตฺตญฺเหตํ มหาวคฺคสํยุตฺตฏฺฐกถายํ ‘‘มคฺโคติ เกนฏฺเฐน มคฺโค, นิพฺพานํ มคฺคนฏฺเฐน นิพฺพานตฺถิเกหิ มคฺคนิยฏฺเฐน จา’’ติฯ อถ วา มคฺคิยติ ปฏิปชฺชิยตีติ มคฺโค, นิพฺพานตฺถิเกหิ อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค ปฏิปชฺชิยตีติ อตฺโถฯ อุฬุ วุจฺจติ อุทกํ, ตโต ปาติ รกฺขตีติ อุฬุโป, โสเยว นิคฺคหิตาคมวเสน อุฬุมฺโป, กุลฺโลฯ อุฬุสทฺทูปปทปาธาตุ รกฺขเน กฺวิฯ มคฺโคเอว อุฬุมฺโป มคฺโคฬุมฺโป, มคฺคสงฺขาโต วา อุฬุมฺโป ตถา, มคฺคสทิโส วา อุฬุมฺโป ตถา, มคฺโค วิย วา อุฬุมฺโป ตถา, มคฺโค จ อุฬุมฺโป จ มคฺโคฬุมฺโปฯ อถ วา อุฬุมฺโปเอว มคฺโค มคฺโคฬุมฺโป, อุฬุมฺปสงฺขาโต วา มคฺโค ตถา, อุฬุมฺป สทิโส วา มคฺโค ตถา, อุฬุมฺโป วิย วา มคฺโค ตถา, อุฬุมฺโป จ มคฺโค จ มคฺโคฬุมฺโปติ เอวํ รูปกสทิสอุปมา สมุเปกฺขตฺถวเสน จ ปรปกฺข สกปกฺขตฺถวเสน จ วจนตฺโถ เวทิตพฺโพฯ เตน มคฺโคฬุมฺเปนฯ ตรีติ อตริฯ

ธมฺมราชา หิ อฏฺฐมคฺคงฺคนาวาย สํสาโรฆํ ตริตฺวา นิพฺพานตีรํ ปาปุณาติฯ อตีตา พุทฺธา ปาปุณิํสุฯ อนาคตา พุทฺธา ปาปุณิสฺสนฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ วุตฺตญฺหิ มหาวคฺคสํยุตฺเต

‘‘เอกายนํ ชาติขยนฺตทสฺสี,

มคฺคํ ปชานาติ หิตานุกมฺปี;

เอเตน มคฺเคน ตริํสุ ปุพฺเพ,

ตริสฺสนฺติเยว ตรนฺติ โอฆ’’นฺติ; พุทฺธวํเส

‘‘สํสารโสตํ ฉินฺทิตฺวา, วิทฺธํเสตฺวา ตโย ภเว;

ธมฺมนาวํ สมารุยฺห, ตาเรมิ ชนตํ พหุ’’นฺติฯ

อภยนฺติ ชาติชราพฺยาธิมรณภยาทีนํ อภาวโต นิพฺภยํฯ โส หิ ภควา นตฺถิ ภยํ เอตสฺสาติ อภโยติ วุจฺจติฯ อถ วา อภยนฺติ เขมํฯ ตญฺหิ นิพฺพานํ นตฺถิ ชาติอาทิภยํ เอตฺถาติ อภยนฺติ วุจฺจติฯ เอตสฺมิํ ปน ทุติยวิกปฺเป ตํ ปทํ ปารนฺติปเท วิเสสนํฯ ปารปตฺตนฺติ เอตฺถ ปารนฺติ สํสารวฏฺฏสฺส ปรตีรฏฺเฐน วุจฺจติ นิพฺพานํฯ ตญฺหิ อุทกํ ปาติ รกฺขตีติ ปารํ, สมุทฺทปารํฯ ปาธาตุ รกฺขเน อโรฯ อถ วา ปาเรติ สมตฺเถติ ตรงฺคาทโย วาเรตุนฺติ ปารํฯ ปารธาตุ สมตฺถิยํ อฯ ปารํ วิยาติ ปารนฺติ วุจฺจติฯ นีตตฺเถน ปน เอวํ วจนตฺโถ กาตพฺโพฯ ชาติ ภยาทิํ ปาติ รกฺขติ เอตฺถาติ ปารํ, ปาเรติ สมตฺเถติ เอตฺถ วา ชาติภยาทโย วาเรตุนฺติ ปารํ, นิพฺพานํฯ ตํ ปชฺชิตฺถ อธิคมิตฺถาติ ปารปตฺโต, ธมฺมราชาฯ ปารสทฺทูปปท ปทธาตุ คติยํ ตฯ อถ วา มุตฺโต โมเจยฺยนฺติอาทินา นเยน ปวตฺตสฺส มหาภินีหารสฺส สกลสฺส สํสารทุกฺขสฺส วา สพฺพญฺญุตญาณาทิคุณานํ วา ปารํ ปริยนฺตํ ปตฺโต คโตติ ปารปตฺโต, ธมฺมราชาฯ ปารสทฺโท หิ ปริยนฺต วาจโกฯ ตํ ปารปตฺตํฯ ปชานนฺติ สพฺพสตฺตานํฯ เตหิ กมฺมกิเลเสหิ ปกาเรน ชนิยติ นิพฺพตฺติยตีติ ปชาติ วุจฺจนฺติฯ เตสํ ปชานํฯ

ตาณนฺติ ตายนฏฺเฐน ตาณํฯ สตฺตานํ สํสาร ภยโต ตายติ รกฺขตีติ ตาโณ, ธมฺมราชาฯ ตาธาตุ รกฺขเน ยุฯ อถ วา ตาณนฺติ สตฺตานํ สํสารวฏฺฏทุกฺขโต ปริปาลนฏฺเฐน ตาณํฯ โส หิ ธมฺมราชา สตฺตานํ สํสารวฏฺฏทุกฺขโต ธมฺมเทสนาย มคฺค ผลนิพฺพานสุขํ ททนฺโต ตายติ ปาเลตีติ ตาโณติ วุจฺจติฯ ตํ ตาณํฯ เลณนฺติ นิลียนฏฺเฐน เลณํ, ชาติภยาทีหิ ปีฬิเตหิ สตฺเตหิ ลียนฺติ นิลียนฺติ เอตฺถาติ เลโณ, ธมฺมราชาฯ ลีธาตุ นิลียเน ยุฯ อถ วา เลณนฺติ สํสารภยํ ปสฺสนฺเตหิ นิลียนฏฺเฐน เลณํฯ โส หิ ธมฺมราชา สํสารนิสฺสรณตฺถิเกหิ ลียนฺติ นิลียนฺติ เอตฺถาติ เลโณติ วุจฺจติฯ ตํ เลณํฯ ธมฺมราชา หิ สํสารภเยหิ ปีฬิตานํ สพฺพสตฺตานํ ตาณํ เลณํ สรณํ ปรายนํ ฐานํ โหตีติ วุตฺตํ โหติฯ

อสมสรณนฺติ สพฺพสตฺตานํ อสทิสอวสฺสยนํ, นตฺถิ เอตสฺส สโม สทิโส สีลาทิคุเณนาติ อสโม, ธมฺมราชาฯ สรติ คจฺฉติ อวสฺสยติ เอตฺถาติ สรโณ, ธมฺมราชาฯ สรธาตุ คติมฺหิ ยุฯ อสโม อสทิโส หุตฺวา สรโณติ อสมสรโณ, ธมฺมราชาฯ สมฺภาว นากมฺมธารยสมาโสยํฯ ธมฺมราชา หิ สพฺพสมฺปตฺติสุขานํ ทายกตฺตา สพฺพสตฺตานํ อนญฺญสาธารณํ อสมํ สรณํ อวสฺสยนํ ปรายนํ โหตีติ อตฺโถฯ ตํ อสมสรณํฯ เอกติตฺถนฺติ นิพฺพานปารคมนานํ เอกติตฺถภูตํฯ ตรนฺติ อุตฺตรนฺติ เอตฺถ เอเตน วา นชฺชสมุทฺทาทินฺติ ติตฺถํฯ นชฺชสมุทฺทาทีนํ ปาริมตีรคมนตฺถํ โอตรณฏฺฐานํ ลพฺภติฯ ตรธาตุ โอตรเณ ถฯ รสฺส โต, อิการาคโมฯ มนุสฺสานํ เอกํ ติตฺถํ เอกติตฺถํ, ตํ วิยาติ เอกติตฺโถ, ธมฺมราชาฯ

ยถา หิ ติตฺเถน นชฺชาทิํ ตรนฺตา มนุสฺสา ปาริมตีรํ สุขํ ปาปุณนฺติ, น อติตฺเถน, เอวํ เสฏฺฐภูเตน พุทฺธติตฺเถน สํสาโรฆํ ตรนฺตา เวเนยฺยสตฺตา นิพฺพานปารํ สุขํ ปาปุณนฺติ, น อติตฺเถน อญฺญติตฺถิเยน, ตสฺมา ธมฺมราชํ เอกติตฺโถติ โถเมติฯ นีตตฺเถน ปน เอโก เสฏฺโฐ หุตฺวา นิพฺพานปารํ ตรนฺติ อุตฺตรนฺติ เอตฺถาติ เอก ติตฺโถ, ธมฺมราชาฯ เขมํ นิพฺพานปารํ ตริตุกามา เวเนยฺยสตฺตา เอตฺถ พุทฺธติตฺเถ เทสิตธมฺมํ สุตฺวา เทสิตธมฺมานุรูปํ ปฏิปชฺชิตฺวา สํสาโรฆํ อฏฺฐมคฺคงฺคนาวาย ฉินฺทิตฺวา เขมํ นิพฺพานปารํ สุขํ ตรนฺติ, อิติตสฺมา เอตฺถาติปเทน นิทฺทิฏฺโฐ โส พุทฺโธ สพฺพสตฺตานํ เอโก เสฏฺโฐ ติตฺโถ นามฯ น อญฺญติตฺถิยา เอกติตฺถา นาม โหนฺตีติ อตฺโถฯ ตํ เอกติตฺถํฯ

ปติฏฺฐนฺติ สพฺพสตฺตานํ มหาทีปํ วิย ปติฏฺฐํ อาธารภูตํฯ ปฏิสรณํ เลณํ ปรายนนฺติ อตฺโถฯ ปติฏฺฐหนฺติ เอตฺถาติ ปติฏฺโฐ, ธมฺมราชาฯ ปติปุพฺพฏฺฐาธาตุ คตินิวตฺติมฺหิ อฯ ธมฺมราชา หิ สพฺพสุขตฺถิกานํ สตฺตานํ มหาทีโป วิย ปติฏฺโฐ ปฏิสรโณ เลโณ ปรายโน โหตีติ อตฺโถ, ตํ ปติฏฺฐํฯ ปุญฺญกฺเขตฺตนฺติ นิพฺพานสุขตฺถิกานํ ปุญฺญพีชสฺส เขตฺตภูตํฯ ปุญฺญตฺถิกานํ ปุญฺญพีชสฺส วปนฐานํ เขตฺตภูตํ วา, อตฺตโน การกํ ปวติ โสเธตีติ ปุญฺญํ, กุสลํฯ ปุธาตุ โสธเน ณฺโยฯ อถ วา ปรํ ปุชฺชภาวํ ชเนตีติ ปุญฺญํ, สทา ปูชิตํ วา ชเนตีติ ปุญฺญํ, กุสลํฯ ปูชสทฺทูปปท ชนธาตุ ณฺโยฯ นิรุตฺตินเยน สทฺทสิทฺธิ เวทิตพฺพาฯ อวเสสํ อปุญฺญํ ปุนาติ โสเธตีติ วา ปุญฺญํ, กุสลํฯ ปุธาตุ โสธเน ณฺโยฯ ขิตฺตํ วุตฺตํ พีชํ ตายติ รกฺขตีติ เขตฺตํ, เกทาราทิฯ ขิปสทฺทูปปท ตาธาตุ รกฺขเน กฺวิฯ พีชานิ วปนฺตานํ มนุสฺสานํ มหปฺผลภาวกรเณน พีชํ รกฺขตีติ อตฺโถฯ อถ วา ขิปนฺติ วปนฺติ เอตฺถ พีชานีติ เขตฺตํฯ ขิปธาตุ เปรเณ เขเป วา ตฯ เขตฺตํ วิยาติ เขตฺโตฯ ธมฺมราชาฯ

นีตตฺเถน ปน ปุญฺญพีชานิ วปนฺตานํ สตฺตานํ มหปฺผล ภาวกรเณน ขิตฺตํ วุตฺตํ ปุญฺญพีชํ ตายติ รกฺขตีติ เขตฺโตฯ อถ วา นิพฺพานตฺถิเกหิ ปุญฺญพีชานิ ขิปิยนฺติ วปิยนฺติ เอตฺถาติ เขตฺโตฯ ธมฺมราชาติ กาตพฺโพฯ ปุญฺญานํ เขตฺตํ ปุญฺญกฺเขตฺโต, ธมฺมราชาฯ ยถา หิ รญฺโญ วา อมจฺจาทีนํ วา สาลีนํ วา ยวานํ วา วิรูหนฏฺฐานํ รญฺโญ วา อมจฺจาทีนํ วา สาลิเขตฺตํ ยวเขตฺตนฺติ วุจฺจติฯ เอวํ ธมฺมราชา สพฺพโลกสฺส ปุญฺญมหพฺพลภาวกรเณน ปุญฺญานํ วิรูห นฏฺฐานํ ธมฺมราชํ นิสฺสาย สตฺตโลกสฺส นานาปฺปการหิต สุขสํวตฺตนิกานิ ปุญฺญานิ วิรูหนฺติ, ตสฺมา ธมฺมราชา ปุญฺญกฺเขตฺตนฺติ อภิตฺถวิโตติ วุตฺตํ โหติฯ ตํ ปุญฺญกฺเขตฺตํฯ

ปรมสุขทนฺติ อุตฺตมํ นิพฺพานสุขํ ททมานํฯ วุตฺตญฺหิ ‘‘นิพฺพานํ ปรมํ สุข’’นฺติฯ เอตฺถ จ ปรมสทฺโท อุตฺตมตฺถวาจโก อนิปฺผนฺนปาฏิ ปทิโกฯ อถ วา ปรํ อติเรกํ อริเยหิ มานิตพฺพนฺติ ปรมํ, นิพฺพานํฯ ปรปุพฺพมาธาตุ มาเน อฯ ปกาเรน อริเยหิ รมิยติ เอตฺถาติ วา ปรมํ, นิพฺพานํฯ ปปุพฺพรมุธาตุ รมเน ณฯ อภิธานฏีกายํ ปน ‘‘ปรํ ปจฺจนีกํ มาเรตีติ ปรมํฯ ปกฏฺฐภาเว รมตีติ ปรมํฯ โณ’’ติ วุตฺตํฯ ตสฺส สุขํ ปรมสุขํฯ ปรมํ อุตฺตมํ วา สุขํ ปรมสุขํฯ ตํ ททาตีติ ปรมสุขโท, ธมฺมราชาฯ ปรมสุขสทฺทูปปท ทาธาตุ ทาเน กฺวิฯ ธมฺมราชา ปน เวเนยฺยสตฺตานํ ธมฺมเทสนาย จ จตุปจฺจยปฺปฏิคฺคหเณน จ นิพฺพานสุขํ เทตีติ วุตฺตํ โหติฯ ตํ ปรมสุขทํฯ ธมฺมราชนฺติ พุทฺธํฯ โส หิ โลกิย โลกุตฺตรธมฺเมหิ เทวมนุสฺสานํ รญฺเชติ โตเสตีติ ธมฺมราชาติฯ อถ วา ปารมีธมฺเมเนว พุทฺธตฺตํ ปตฺวา ราชา ชาโตติ ธมฺมราชาติฯ ปารมีธมฺเมเนว ชาโต วา ราชาติ ธมฺมราชาติ จ วุจฺจติฯ ตํ ธมฺมราชํ อหํ นมามีติ สมฺพนฺโธฯ

อยํ ปเนตฺถ สงฺเขปโยชนา

โย ธมฺมราชา มุห ปฏิฆาสาทิอุลฺโลลวีจิํ โมหโทสตณฺหาทิสงฺขาตํ มหาตรงฺค ขุทฺทกอูมิกํ, สํสาโรฆํ สํสารสงฺขาตํ โอฆํ สมุทฺทชลปฺปวาหํ ฯ มคฺโคฬุมฺเปน อฏฺฐมคฺคงฺคสงฺขาเตน กุลฺเลน ตริ อตริํ, อภยํ เขมํ, ชาติอาทีนํ อภาวโต นิพฺภยํ วา, ปารปตฺตํ นิพฺพานปารํ ปตฺตํ อธิคตํ, ปชานํ สพฺพ สตฺตานํ, ตาณํ ตายนฏฺเฐน ตาณํ รกฺขณํฯ เลณํ นิลียนฏฺเฐน เลณํ นิลียนํ, อสมสรณํ สพฺพสตฺตานํ อสทิสอวสฺสยนํ, เอกติตฺถํ นิพฺพานปารคมนานํ เอกติตฺถ ภูตํ, ปติฏฺฐํ สพฺพสตฺตานํ มหาทีปํ วิย ปติฏฺฐํ อาธารภูตํ, ปุญฺญกฺเขตฺตํ นิพฺพานสุขตฺถิกานํ ปุญฺญพีชสฺส เขตฺตภูตํ, ปุญฺญตฺถิกานํ ปุญฺญพีชสฺส วปนฏฺฐานํ เขตฺตภูตํ วา, ปรมสุขํ อุตฺตมํ นิพฺพานสุขํ ททมานํ, ธมฺมราชํ พุทฺธํ โลกิยโลกุตฺตร ธมฺเมหิ ปชานํ รญฺชาปนํ วา, ปารมีธมฺเมเนว พุทฺธภาวํ ชาตํ พุทฺธํ วา, อหํ ตีหิ ทฺวาเรหิ นมามีติฯ

อฏฺฐารสมวนฺทนคาถาวณฺณนา สมตฺตาฯ

[19]

กณฺฑมฺพํมูเล ปรหิตกโร โย มุนินฺโท นิสินฺโน;

อจฺเฉรํ สีฆํ นยนสุภคํ อากุลณฺณคฺคิชาลํ;

ทุชฺชาลทฺธํสํ มุนิภิชหิตํ ปาฏิเหรํ อกาสิ;

วนฺเท ตํ เสฏฺฐํ ปรมรติชํ อิทฺธิธมฺเมหุเปตํฯ

[19] เอวํ อฏฺฐารสมคาถาย ธมฺมราชํ วนฺทิตฺวา อิทานิ สาวตฺถิยํ กณฺฑมฺพมูเล อิทฺธิปาฏิเหราทีหิ คุเณหิ มุนินฺทสฺส โถเมตฺวา วนฺทิตุกาโม กณฺฑมฺพํมูเลตฺยาทิ คาถมาหฯ อยํ ปน มตนยยยคเณหิ จ ปญฺจ ยติ ฉยติ สตฺตย ตีหิ จ รจิตตฺตา อฏฺฐารสกฺขเรหิ ยุตฺตา กุสุมิตลตา เวลฺลิตาคาถาติ ทฏฺฐพฺพาฯ วุตฺตญฺหิ วุตฺโตทเย ‘‘โม โต โน โย ยา กุสุมิตลตา เวลฺลิตากฺขุตฺวิสีหี’’ติฯ อยํ ปเนตฺถ โยชนาฯ

ยสฺสํ ปฏิปาทํ อกฺขุตฺวิสีหิ ปญฺจยติ ฉยติ สตฺตยตีหิ โมคโณ จ โตคโณ จ โนคโณ จ โยคโณ จ ยา ยคณทฺวยญฺจ เจ ยุตฺตา , สา คาถา กุสุมิตลตา เวลฺลิตา กุสุมิตลตา เวลฺลิตา คาถา นามาติฯ เอตฺถ จ อกฺขสทฺทสฺส ปญฺจินฺทฺริยวาจกตฺตา อกฺขสทฺโท ปญฺจสงฺขฺยาวาจโกติ เวทิตพฺโพฯ อุตูนํ เหมนฺตสิสีรวสฺสนฺตคิมฺหวสฺสานสรทวเสน ฉพฺพิธตฺตา อุตุสทฺโท ฉสงฺขฺยาวาจโกติฯ อิสิสทฺโท วิปสฺสีอาทีนํ พุทฺธานํ สตฺตวิธตฺตา สตฺตสงฺขฺยาวาจโกติ เวทิตพฺโพติฯ

ตตฺถ ปน ปรหิตกโร โย มุนินฺโท กณฺฑมฺพมูเล นิสินฺโน ปาฏิเหรํ สีฆํ อกาสิ, ตํ มุนินฺทํ อหํ วนฺเท วนฺทามีติ สมฺพนฺโธฯ อตฺถกฺกเมน ปเนตฺถ วณฺณยิสฺสามิฯ ปรหิตกโรติ อตฺตนา ปเรสํ สพฺพสตฺตานํ หิตํ อตฺถํ กโรนฺโตฯ หิโนติ วฑฺฒติ สุขํ เอเตนาติ หิตํ, อตฺถํ ปโยชนํ วาฯ หิธาตุ วฑฺฒเน ตฯ ตํสมงฺคิโน โลกิยโลกุตฺตรสุขํ วฑฺฒตีติ อตฺโถฯ ปเรสํ หิตํ ปรหิตํ, ตํ กโรตีติ ปรหิตกโร, มุนินฺโทฯ โส หิ ทีปงฺกรสฺส ภควโต ปาทมูเล ลทฺธพฺยากรณโต ปฏฺฐาย อตฺตโน สุขํ ปชหนฺโต สตฺตโลกสฺส หิตสุขตฺถาย กปฺปสต สหสฺสาธิกานิ จตฺตาริ อสงฺเขฺยยฺยานิ สมติํสปารมิโย ปญฺจมหาปริจฺจาเค จ กโรนฺโต สพฺพญฺญุพุทฺธภาวํ ปตฺตกาเล จ ปญฺจจตฺตาลีสวสฺสานิ ธมฺม เทสนาย สตฺตโลกสฺส โลกิยโลกุตฺตรหิต สุขํ กโรตีติ ปรหิตกโรติ โถเมติฯ โยติ โย ยาทิโสฯ มุนินฺโทติ พุทฺโธฯ โส หิ อคาริย มุนิ, อนคาริยมุนิ, เสกฺขมุนิ, อเสกฺขมุนิ, ปจฺเจกมุนิวเสน ปญฺจนฺนํ มุนีนํ อินฺโทติ มุนินฺโทติ วุจฺจติฯ กณฺฑมฺพมูเลติ เอตฺถ กณฺฑอมฺพมูเลติ ปทจฺเฉโทฯ ฉนฺทานุรกฺขณตฺถํ พินฺทาคโมฯ กณฺฑนามิเกน ปเสนทีโกสลรญฺโญ อุยฺยานปาเลน โรปิตสฺส เสตมฺพรุกฺขสฺส สมีเปติ อตฺโถฯ เอตฺถ จ กณฺฑนฺติ ตสฺเสว นามํฯ

อถ วา กํ วุจฺจติ สุขํ, ตํ เฑติ คจฺฉติ ปาปุณาตีติ กณฺโฑ, อุยฺยานปาโลฯ กํสทฺทูปปทฑิ ธาตุ คติยํ ณฯ กํ วุจฺจติ วา อุทกํ, ตํ รุกฺเขสุ สิญฺจนํ ฏินาติ ชานาตีติ กณฺโฑ, อุยฺยานปาโล อุยฺยาน นายโก วาฯ ผลกาเมหิ ชเนหิ อมิยติ คมิยตีติ อมฺโพ, เสตมฺพรุกฺโขฯ อมธาตุ คติยํ โพฯ กณฺฑนามิเกน อุยฺยานปาเลน โรปิโต อมฺโพ กณฺฑมฺโพ, ตสฺส มูลํ สมีปนฺติ กณฺฑมฺพมูลํ, ตสฺมิํ กณฺฑมฺพมูเลฯ

นิสินฺโนติ วสมาโนฯ วิมฺหาปนิยฏฺเฐน อจฺเฉรํฯ อยญฺหิ อจฺเฉรสทฺโท วิมฺหยตฺถวาจโก อนิปฺผนฺนปาฏิ ปทิโกฯ อถ วา อาภุโส วิมฺหโย จรติ ปวตฺตตีติ อจฺเฉรํ, ปาฏิเหรํฯ อาปุพฺพ จรธาตุ คติยํ อฯ จรธาตุสฺสจฺเฉราเทโสฯ อาการสฺส รสฺโสฯ อนฺธสฺส ปพฺพตาโรหนํ วิย นิจฺจํ น จรติ น ปวตฺตตีติ อจฺเฉรํ, ปาฏิเหรํฯ นปุพฺพ จรธาตุ คติยํ อฯ ยถา หิ อนฺธสฺส ปพฺพาตาโรหนํ นิจฺจํ น โหติ, กทาจิเยว โหติ, เอวเมว ภควโต ปาฏิหาริยํ นิจฺจํ น โหติ, กทาจิเยว โหติฯ ตสฺมา ตํ อจฺเฉรนฺติ วุจฺจติฯ เตน วุตฺตํ เนตฺติอฏฺฐกถายํ ‘‘ยํ อภิณฺหํ น ปวตฺตติ, ตํ อจฺฉริย’’นฺติฯ อถ วา อจฺฉรํ ปหริตุํ โยคฺคนฺติ อจฺฉริยํฯ โยคฺคตทฺธิเต ณิยปจฺจโยฯ อจฺฉริยนฺติ หิ วตฺตพฺเพ ฉนฺทานุรกฺขณตฺถํ อิยสทฺทโลเปน อจฺเฉรนฺติ วุตฺตํฯ วุตฺตญฺเหตํ สีลกฺขนฺธวคฺคฏฺฐกถายํ ‘‘อนฺธสฺส ปพฺพตาโรหนํ วิย นิจฺจํ น โหตีติ อจฺฉริยํฯ อยํ ตาว สทฺทนโยฯ อยํ ปน อฏฺฐกถานโย, อจฺฉราโยคฺคนฺติ อจฺฉริยํ, อจฺฉรํ ปหริตุํ ยุตฺตนฺติ อตฺโถ’’ติฯ นยนสุภคนฺติ เทวมนุสฺสานํ ปสาทจกฺขุสฺส โสภนปตฺตํฯ สมวิสมํ ทสฺเสนฺตํ อตฺตภาวํ เนตีติ นยนํ, ปสาทจกฺขุฯ นีธาตุ นเย ยุฯ ตสฺส สุภํ โสภนํ คจฺฉตีติ นยนสุภคํ, ปาฏิเหรํฯ นยนสุภ สทฺทูปปทคมุธาตุ คติยํ กฺวิฯ ตํ นยนสุภคํฯ

อากุลณฺณคฺคิชาลนฺติ เอตฺถ อากุลอณฺณอคฺคิชาลนฺติ ปทจฺเฉโทฯ ปริกิณฺณ อุทกธาร อคฺคิสิขาวนฺตํฯ อถ วา ปริสมนฺตโต กุลํ ปกิณฺณํ อญฺญมญฺญมิสฺสกํ ยมกํ ยมกํ อุทกชาลอคฺคิชาลวนฺตนฺติ อตฺโถฯ อาภุโส กุลติ อุทกคฺคิชาลํ อญฺญมญฺญมิสฺสกํ กโรตีติ อากุลํ, อุทกคฺคิชาลํฯ อาปุพฺพกุลธาตุ กรเณ อฯ อาภุสํ กุลติ พนฺธติ อญฺญมญฺญนฺติ วา อากุลํฯ อถ วา อาสมนฺตโต กุลติ ยมกํ ยมกํ อุทกคฺคิชาลํ ปวตฺตตีติ อากุลํ, อุทกคฺคิชาลํฯ อุทกชาลํ อคฺคิชาเลน อคฺคิชาลญฺจ อุทกชาเลน สมฺมิสฺโส โหตีติ อตฺโถฯ อนนฺติ ชีวนฺติ เอเตน สตฺตาติ อณฺณํ, อุทกํฯ อนธาตุ ชีวายํ อฯ นสฺส โณฯ ตสฺส ทฺวิตฺตํฯ ทฺวิภาโว วาฯ อถ วา อรติ คจฺฉติ ตํ ตํ ฐานนฺติ อณฺณํฯ อรธาตุ คติมฺหิโตฯ ตสฺส อนฺนาเทโส, ธาตฺวนฺตโลโป, นฺนสฺส ณฺณตฺตํฯ อณฺณสฺส ธารํ อณฺณํฯ อุตฺตรปทโลเปนฯ กุฏิลภาเวน อชติ คจฺฉตีติ อคฺคิ, อชธาตุ คติยํ อิฯ ชสฺส คฺโคฯ ชลติ ทิพฺพตีติ ชาลํ, สิขํฯ ชลธาตุ ทิตฺติยํ ณฯ อคฺคิโน ชาลํ อคฺคิชาลํฯ อณฺณญฺจ อคฺคิชาลญฺจ อณฺณคฺคิชาลํ, อากุลํ ปริกิณฺณํ อณฺณคฺคิชาลํ อสฺสาติ อากุลณฺณคฺคิชาลํ, ยมก ปาฏิเหรํ ลพฺภติฯ ตํ อากุลณฺณคฺคิชาลํฯ

ทุชฺชาลทฺธํสนฺติ ทุฏฺฐุ ทิฏฺฐิวาทสงฺขาตชาลํ วิทฺธํสิตํฯ ทุฏฺฐุ ชลติ พนฺธติ สํสารวฏฺเฏติ ทุชฺชาลํ, ทิฏฺฐิวาทชาลํฯ ติตฺถิย วาโท หิ นตฺถิ ทินฺนนฺติอาทินยปวตฺโต สํสารโต นิสฺสริตุมปฺปทานวเสน ชาลสทิสตฺตา ทุชฺชาลนฺติ อตฺโถฯ ทุปุพฺพ ชลธาตุ พนฺธเน โณฯ ตํ ธํสติ วิทฺธํสตีติ ทุชฺชาลทฺธํสํ, ยมกปาฏิหาริยํฯ มุนิภิชหิตนฺติ มุนิภิ อชหิตนฺติ ปทจฺเฉโทฯ ตตฺถ มุนิภีติ สพฺพสมฺมาสมฺพุทฺเธหิฯ เต หิ โมนํ วุจฺจติ สพฺพญฺญุตญาณํ, ตํ เอเตสํ อตฺถีติ มุนีติ วุจฺจนฺติฯ

กายโมเนยฺย วจีโมเนยฺย มโนโมเนยฺยํ เอเตสํ อตฺถีติ วา มุนิฯ อสฺสตฺถิตทฺธิเต ณีปจฺจโยฯ อถ วา อิธโลก ปรโลกํ อตฺตหิต ปรหิตํ หิตาหิตญฺจ มุนนฺติ ชานนฺตีติ มุนีติ วุจฺจนฺติฯ เตหิ มุนีภิฯ

อชหิตนฺติ อวิชหิตํ อปริจฺจตฺตํ วา, หาตพฺพํ จชิตพฺพนฺติ ชหิตํฯ หาธาตุ จาเค ตฯ น ชหิตํ อชหิตํ, ปาฏิเหรํฯ ตํ อชหิตํฯ ภควโต หิ สาวตฺถินครสฺส ทกฺขิณทฺวาเร กณฺฑมฺพรุกฺขมูเล กตํ ปาฏิหาริยญฺจ ภควา ปน ตสฺมิํ ปาฏิหาริยาวสาเน ตาวติํสปุรํ คโต, ตสฺมิํ ปาริฉตฺตกมูลมฺหิ ปณฺฑุกมฺพลนามเก สิลาสเน สนฺนิสินฺโน เทวานํ อภิธมฺมกถาย เทสนา จ สพฺพสมฺมาสมฺพุทฺเธหิ อวิชหิตา ธมฺมตาเยว โหตีติ วุตฺตํ โหติฯ พุทฺธวํสฏฺฐกถายญฺหิ สมติํสธมฺมตาปกาสเน สาวตฺถิ นครทฺวาเร ยมกปาฏิหาริยกรณํฯ ตาวติํเส ภวเน อภิธมฺมเทสนาติ ธมฺมตาภาเวน วุตฺตํฯ ตสฺมา ปาฏิเหรํ มุนีภิชหิตนฺติ โถเมติฯ

ปาฏิเหรนฺติ ปจฺจนีกปฏิหรณวเสน ปาฏิหาริยํ, ปฏิปกฺเข ติตฺถิเย มทฺทิตฺวา หิโนติ ปวตฺตตีติ ปาฏิเหรํฯ ปฏิปุพฺพหิธาตุ คติยํ โณฯ หิสฺส เหรณิเทโสฯ อถ วา ภควโต จ สาสนสฺส จ ปฏิปกฺเข ติตฺถิเย หรติ อปเนตีติ ปาฏิเหรํ, อิทฺธิวิธญาณํฯ ปฏิปุพฺพหรธาตุ อปนยเน โณฯ ปฏิหรติ อปเนติ สตฺตานํ ทิฏฺฐิมาโนปคตานิ จิตฺตานีติ วา ปาฏิเหรํฯ อปฺปสนฺนานํ ปสาทํ อาหรตีติ วา ปาฏิเหรํฯ สมาหิเต จิตฺเต วิคตูปกฺกิเลเส กตกิจฺเจน ปฏิปจฺฉา หริตพฺพํ ปวตฺเตตพฺพนฺติ วา ปาฏิเหรํฯ ปฏีติ หิ อยํสทฺโท ปจฺฉาติ เอตสฺส อตฺถํ โพเธติฯ ตสฺมิํ ปฏิปวิฏฺฐมฺหิ อญฺโญ อาคจฺฉิ พฺราหฺมโณติอาทีสุ วิยฯ อถ วา ปฏิปุนปฺปุนํ อุทกคฺคิชาลํ อพฺโพจฺฉินฺนํ ยมกํ ยมกํ หุตฺวา หรติ ปวตฺตตีติ ปาฏิเหรํ, ยมกปาฏิหาริยํฯ

ตญฺจ ปน อิทฺธิปาฏิหาริย, อาเทสนาปาฏิหาริย, อนุสา สนี ปาฏิหาริยวเสน ติวิธํ โหติฯ เตสุ ปน อิธ อิทฺธิปาฏิหาริยํ อธิปฺเปตนฺติฯ สีฆนฺติ ขิปฺปํ อาสุํ ลหุํ วาฯ ตํ ปน อกาสีติปเท กฺริยาวิเสสนํฯ เสติ ลหุ หุตฺวา ปวตฺตตีติ สีฆํฯ สิธาตุ คติมฺหิ ฆปจฺจโยฯ ทีโฆฯ อกาสีติ อกริฯ

เอตฺถ จ ปาฏิหาริยเมวํ เวทิตพฺพํฯ ภควา หิ อภิสมฺโพธิโต สตฺตเม สํวจฺฉเร สาวตฺถินครสฺส ทกฺขิณทฺวาเร กณฺฑมฺพรุกฺขมูเล เทวานมินฺเทน สกฺเกน อาณาปิเตน วิสุกมฺมเทวปุตฺเตน นิมฺมิเต ทฺวาทสโยชเน รตน มณฺฑเป ภควตา นิมฺมิเต โยชนปฺปมาเณ รตนปลฺลงฺเก รตนจงฺกเม จ นิสีทิตฺวา ติโยชนิเก ทิพฺพเสตจฺฉตฺเต ธารยมาเน สมนฺตโต ทฺวาทสโยชนาย ปริสาย อตฺถาทานปริทีปนํ ติตฺถิยมทฺทนํ อุปริมกายโต อคฺคิกฺขนฺโธ ปวตฺตติ, เหฏฺฐิมกายโต อุทกธารา ปวตฺตติ, เหฏฺฐิมกายโต อคฺคิกฺขนฺโธ, อุปริมกายโต อุทกธาราฯ ปุรตฺถิมกายโต อคฺคิกฺขนฺโธ, ปจฺฉิมกายโต อุทกธาราฯ ปจฺฉิมกายโต อคฺคิกฺขนฺโธ, ปุรตฺถิมกายโต อุทกธารา, ทกฺขิณอกฺขิโต อคฺคิกฺขนฺโธ, วามอกฺขิโต อุทกธาราฯ วามอกฺขิโต อคฺคิกฺขนฺโธ, ทกฺขิณอกฺขิโต อุทกธาราฯ ทกฺขิณกณฺณโสตโต อคฺคิกฺขนฺโธ, วามกณฺณโสตโต อุทกธาราฯ วามกณฺณโสตโต อคฺคิกฺขนฺโธ, ทกฺขิณกณฺณโสตโต อุทกธาราฯ ทกฺขิณ นาสิกาโสตโต อคฺคิกฺขนฺโธ, วามนาสิกาโส ตโต อุทกธาราฯ วามนาสิกาโสตโต อคฺคิกฺขนฺโธ, ทกฺขิณนาสิกาโสตโต อุทกธาราฯ ทกฺขิณอํสกูฏโต อคฺคิกฺขนฺโธ, วามอํสกูฏโต อุทกธาราฯ วามอํสกูฏโต อคฺคิกฺขนฺโธ, ทกฺขิณอํสกูฏโต อุทกธาราฯ ทกฺขิณหตฺถโต อคฺคิกฺขนฺโธ, วามหตฺถโต อุทกธาราฯ วามหตฺถโต อคฺคิกฺขนฺโธ, ทกฺขิณหตฺถโต อุทกธาราฯ

ทกฺขิณปสฺสโต อคฺคิกฺขนฺโธ, วามปสฺสโต อุทกธาราฯ วามปสฺสโต อคฺคิกฺขนฺโธ, ทกฺขิณปสฺสโต อุทกธาราฯ ทกฺขิณปาทโต อคฺคิกฺขนฺโธ, วามปาทโต อุทกธาราฯ วามปาทโต อคฺคิกฺขนฺโธ, ทกฺขิณปาทโต อุทกธาราฯ องฺคุลงฺคุเลหิ อคฺคิกฺขนฺโธ, องฺคุลนฺตริกาหิ อุทกธาราฯ องฺคุลนฺตริกาหิ อคฺคิกฺขนฺโธ, องฺคุลงฺคุเลหิ อุทกธาราฯ เอเกกโลมโต อคฺคิกฺขนฺโธ, เอเกกโลมโต อุทกธาราฯ โลมกูปโต โลมกูปโต อคฺคิกฺขนฺโธ, โลมกูปโต โลมกูปโต อุทกธารา ปวตฺตติฯ ฉนฺนํ วณฺณานํ นีลานํ ปีตานํ โลหิตกานํ โอทาตานํ มญฺชฏฺฐานํ ปภสฺสรานํ อุพฺพหนภูตานํ ยมกา ยมกา วณฺณา ปวตฺตนฺติฯ ภควา จงฺกมติ, นิมฺมิโต ติฏฺฐติ วา นิสีทติ วา เสยฺยํ วา กปฺเปติฯ ภควา ติฏฺฐติ, นิมฺมิโต จงฺกมติ วา นิสีทติ วา เสยฺยํ วา กปฺเปติฯ ภควา นิสีทติ, นิมฺมิโต จงฺกมติ วา ติฏฺฐติ วา เสยฺยํ วา กปฺเปติฯ ภควา เสยฺยํ กปฺเปติ, นิมฺมิโต จงฺกมติ วา ติฏฺฐติ วา นิสีทติ วาฯ นิมฺมิโต จงฺกมติ, ภควา ติฏฺฐติ วา นิสีทติ วา เสยฺยํ วา กปฺเปติฯ นิมฺมิโต ติฏฺฐติ, ภควา จงฺกมติ วา นิสีทติ วา เสยฺยํ วา กปฺเปติฯ นิมฺมิโต นิสีทติ, ภควา จงฺกมติ วา ติฏฺฐติ วา เสยฺยํ วา กปฺเปติฯ นิมฺมิโต เสยฺยํ กปฺเปติ, ภควา จงฺกมติ วา ติฏฺฐติ วา นิสีทติ วาติ วิวิธํ ยมกปาฏิหาริยํ ติตฺถิยานํ มทฺทนตฺถาย อกาสีติฯ เอตฺถ จ ปน โย โกจิ เอวรูปํ ปาฏิหาริยํ กาตุํ สมตฺโถ เจฯ โส อาคจฺฉตูติ โจทนาสทิสตฺตา วุตฺตํ อตฺถาทานปริทีปนนฺติฯ อตฺถาทานญฺหิ อนุโยโค, ปฏิปกฺขสฺส อตฺถสฺส อาทานํ คหณนฺติ กตฺวา, ตสฺส ปริทีปนํ อตฺถาทานปริทีปนํฯ ติตฺถิยมทฺทนนฺติ ปาฏิหาริยํ กริสฺสามาติ กุหายนวเสน ปุพฺเพ อุฏฺฐิตานํ ติตฺถิยานํ มทฺทนํฯ ตญฺจ ตถา กาตุํ อสมตฺถตา สมฺปาทนเมวฯ ตเทตํ ปททฺวยํ ยมกปาฏิหาริยนฺติ เอเตน สมฺพนฺธิตพฺพนฺติฯ

เสฏฺฐนฺติ ปสตฺถตรํฯ ตสฺส วจนตฺโถ เหฏฺฐา วุตฺโตเยวฯ ปรมรติชนฺติ เทวมนุสฺสานํ อุตฺตมรติํ ชนกํฯ ปรมานํ อุตฺตมสาธูนํ จิตฺตรมนํ ชนาเปตํ วา, เอตฺถ จ ปฐมวิกปฺเป ปรมสทฺโท อุตฺตมวาจโก อนิปฺผนฺนปาฏิปทิโก นิปาโตฯ ทุติยวิกปฺเป สาธุวาจโก นิปฺผนฺนปาฏิปทิโกฯ เทวมนุสฺสานํ ปรมํ อุตฺตมํ รติํ ชเนตีติ ปรมรติโช, มุนินฺโทฯ ปรมรติสทฺทูปปท ชนธาตุ ชนเน กฺวิฯ อถ วา ปกาเรน สทฺธมฺเม รมนฺตีติ ปรมา, สาธู ลพฺภนฺติฯ ปปุพฺพ รมุธาตุ กีฬายํ อฯ เตสํ จิตฺตสฺส รติํ รมนํ ชเนตีติ ปรมรติโช, มุนินฺโทฯ ตํ ปรมรติชํฯ โส หิ ธมฺม เทสนาย จ ปาฏิหาริเยน อิทฺธิยา สรีรโสภคฺค สมฺปตฺติอาทีหิ จ เทวมนุสฺสานํ จิตฺตสฺส อภิรติํ อภิกฺกนฺตํ ชเนตีติ ปรมรติชนฺติ โถเมติฯ

อิทฺธิธมฺเมหุเปตนฺติ อิทฺธิธมฺเมหิ อุเปตนฺติ ปทจฺเฉโทฯ อิทฺธิ ธมฺเมหีติ อจินฺเตยฺยอปฺปเมยฺเยหิ พุทฺธอิทฺธิสงฺขาตคุเณหิฯ ธมฺมสทฺโท หิ คุเณ วตฺตติ พุทฺธธมฺมาติอาทีสุ วิยฯ อิชฺฌนํ สมิชฺฌนํ อิทฺธิฯ อิชฺฌติ สมิชฺฌตีติ วา อิทฺธิฯ อิชฺฌติ สมิชฺฌติ ยถิจฺฉิตตฺโถ เอตายาติ อิทฺธิฯ อิธธาตุ วุทฺธิยํ อิ, ติปจฺจโย วาฯ ภควา เอตาย อิทฺธิยา ยถิจฺฉิตตฺโถ อิทฺโธ วุทฺโธ อุกฺกํสคโต โหตีติ อตฺโถฯ ธาเรติ ปกาเสติ ตํสมงฺคิโน ทพฺพนฺติ ธมฺโม, คุโณฯ อิทฺธิเอว ธมฺโม อิทฺธิธมฺโม, เตหิ ธมฺเมหิฯ อุเปตนฺติ สมนฺนาคตํฯ อุปคจฺฉติ สมฺปชฺชตีติ อุเปโต, มุนินฺโทฯ อุปปุพฺพอิธาตุ คติยํ ตฯ ตํ อุเปตํฯ

อิทฺธิ ปน อธิฏฺฐานา อิทฺธิ, วิกุปฺปนา อิทฺธิ, มโนมยา อิทฺธิ, ญาณวิปฺผารา อิทฺธิ, สมาธิวิปฺผารา อิทฺธิ, อริยา อิทฺธิ, กมฺมวิปากชา อิทฺธิ, ปุญฺญวโต อิทฺธิ, วิชฺชามยา อิทฺธิ, ตตฺถ ตตฺถ สมฺมาปโยคปจฺจยา อิชฺฌนฏฺเฐน อิทฺธิ จาติ ทสวิธา โหติฯ ตตฺถ ปกติยา เอโก พหุกํ อาปชฺชติฯ

สตํ วา สหสฺสํ วา อาวชฺชิตฺวา ญาเณน อธิฏฺฐาติ พหุโก โหมีติ เอวํ วิภชิตฺวา ทสฺสิตา อิทฺธิ อธิฏฺฐาน วเสน นิปฺผนฺนตฺตา อธิฏฺฐานา อิทฺธิ นามฯ ปกติวณฺณํ วิชหิตฺวา กุมารวณฺณํ วา ทสฺเสติ นาควณฺณํ วา สุปณฺณวณฺณํ วา ยกฺขวณฺณํ วา…เป.… วิวิธมฺปิ เสนาพฺยูหํ ทสฺเสตีติ เอวํ อาคตา อิทฺธิ ปกติวณฺณวิชหนวิการวเสน ปวตฺตตฺตา วิกุปฺปนา อิทฺธิ นามฯ อิธ ภิกฺขุ อิมมฺหา กายา อญฺญํ กายํ อภินิมฺมินาติ รูปํ มโนมยนฺติ อิมินา นเยน อาคตา อิทฺธิ สรีรพฺภนฺตเร อญฺญสฺเสว มโนมยสฺส สรีรสฺส นิปฺผตฺติวเสน ปวตฺตตฺตา มโนมยา อิทฺธิ นามฯ ญาณุปฺปตฺติโต ปุพฺเพ วา ปจฺฉา วา ตงฺขเณ วา ญาณานุภาวนิพฺพตฺตา วิเสสา ญาณวิปฺผารา อิทฺธิ นามฯ เอตฺถ จ อายสฺมโต พากุลตฺเถรสฺส จ อายสฺมโต สํกิจฺจตฺเถรสฺส จ อายสฺมโต ภูตปาลตฺเถรสฺส จ ญาณวิปฺผารา อิทฺธิ เวทิตพฺพาฯ สมาธิโต ปุพฺเพ วา ปจฺฉา วา ตงฺขเณ วา สมถานุภาเวน นิพฺพตฺตา วิเสสา สมาธิวิปฺผารา อิทฺธิ นามฯ เอตฺถ จ อายสฺมโต สาริปุตฺตตฺเถรสฺส จ อายสฺมโต สญฺชีวตฺเถรสฺส จ อายสฺมโต ขาณุโกณฺฑญฺญตฺเถรสฺส จ อุตฺตราย อุปาสิกาย จ สามาวติยา อุปาสิกาย จ สมาธิวิปฺผารา อิทฺธิ เวทิตพฺพาฯ

ปฏิกูลาทีสุ อปฺปฏิกูลสญฺญี วิหาราทิกา ปน อริยา อิทฺธิ นามฯ ปกฺขิเทวาทีนํ เวหาสคมนาทิกา กมฺม วิปากชา อิทฺธิ นามฯ ยถาห ‘‘กตมา วิปากชา อิทฺธิฯ สพฺเพสํ ปกฺขีนํ สพฺเพสํ เทวานํ เอกจฺจานํ มนุสฺสานํ เอกจฺจา นญฺจ วินิปาติกานํ อยํ กมฺมวิปากชา อิทฺธี’’ติอาทิฯ จกฺกวตฺติอาทีนํ เวหาสคมนาทิกา ปน ปุญฺญวโต อิทฺธิ นามฯ ยถาห ‘‘กตมา ปุญฺญวโต อิทฺธิฯ

ราชา จกฺกวตฺติ เวหาสํ คจฺฉติ สทฺธิํ จตุรงฺคินิยา เสนาย อนฺตมโส อสฺสพนฺธโคพนฺธปุริเส อุปาทายฯ โชติกสฺส คหปติสฺส ปุญฺญวโต อิทฺธิฯ ชฏิลสฺส คหปติสฺส ปุญฺญวโต อิทฺธิฯ โฆสกสฺส คหปติสฺส ปุญฺญวโต อิทฺธิฯ เมณฺฑกสฺส คหปติสฺส ปุญฺญวโต อิทฺธิฯ ปญฺจนฺนํ มหาปุญฺญานํ ปุญฺญวโต อิทฺธี’’ติฯ วิชฺชาธราทีนํ เวหาสคมนาทิกา ปน วิชฺชามยา อิทฺธิ นามฯ เอตฺถ จ อาทิสทฺเทน อากาเส อนฺตลิกฺเข หตฺถิมฺปิ ทสฺเสติฯ อสฺสมฺปิ…เป.… วิวิธมฺปิ เสนาพฺยูหํ ทสฺเสติ ตฺยาทิํ สงฺคณฺหาติฯ เตน เตน สมฺมาปโยเคน ตสฺส ตสฺส กมฺมสฺส อิชฺฌนํ ตตฺถ ตตฺถ สมฺมา ปโยคปจฺจยา อิชฺฌนฏฺเฐน อิทฺธิ นามฯ

อยํ ปเนตฺถ สงฺเขโปฯ วิตฺถาโร ปน ปฏิสมฺภิทามคฺเค อิทฺธิกถาย จ วิสุทฺธิมคฺคฏฺฐกถาย จ คเหตพฺโพฯ ตาสุ ปน อิทฺธีสุ ภควโต ฐเปตฺวา วิชฺชามยิทฺธิํ อวเสสา อตฺถีติ เวทิตพฺพาฯ อถ วา ภควโต ตีหิ วิชฺชาหิ จ อฏฺฐหิ วิชฺชาหิ จ สมนฺนาคตตฺตา สพฺพา พุทฺธอิทฺธิโย สนฺตีติ วิชฺชามยิทฺธิปิ ลพฺภตีติ ทฏฺฐพฺพาฯ ตํ มุนินฺทํ อหํ วนฺเท วนฺทามีติ สมฺพนฺโธฯ

อยํ ปเนตฺถ สงฺเขปตฺถโยชนา

ปรหิตกโร อตฺตนา ปเรสํ สพฺพสตฺตานํ อตฺถํ ปโยชนํ กโรนฺโต, โย มุนินฺโท โย ยาทิโส พุทฺโธ, กณฺฑมฺพํมูเล กณฺฑนามิเกน ปเสนทิโกสลรญฺโญ อุยฺยานปาเลน โรปิตสฺส เสตมฺพรุกฺขสฺส สมีเป สนฺนิสินฺโน วสมาโน อจฺเฉรํ วิมฺหาปนียํ นยนสุภคํ เทวมนุสฺสานํ ปสาท จกฺขุสฺส โสภนปตฺตํ อากุลณฺณคฺคิชาลํ ปริกิณฺณอุทก ธารอคฺคิสิขวนฺตํ ปริสมนฺตโต กุลํ ปริกิณฺณํ อญฺญมญฺญ มิสฺสกํ ยมกํ ยมกํ อุทกชาลอคฺคิชาลวนฺตํ วา, ทุชฺชาลทฺธํสํ ทุฏฺฐุํ มิจฺฉาทิฏฺฐิวาทสงฺขาตํ ชาลํ วิทฺธํสิตํ, มุนิภิชหิตํ สพฺพสมฺมาสมฺพุทฺเธหิ อวิชหิตํ, ปาฏิเหรํ ปจฺจนีก ปฏิหารกํ ปาฏิหาริยํ อุทกคฺคิยมกํยมกํ ปาฏิหาริยํ วา , สีฆํ ขิปฺปํ อกาสิ อกริ, เสฏฺฐํ ปสตฺถตรํ, ปรมรติชํ เทวมนุสฺสานํ อุตฺตมรติํ ชนกํ อุตฺตมานํ สาธูนํ จิตฺตรมนํ ชนาเปตํ วา, อิทฺธิธมฺเมหิ อจินฺเตยฺยอปฺปเมยฺเยหิ พุทฺธอิทฺธิ คุเณหิ อุเปตํ สมนฺนาคตํ, ตํ มุนินฺทํ อหํ สิรสา วนฺเท วนฺทามีติฯ

เอกูนวีสติมวนฺทนคาถาวณฺณนา สมตฺตาฯ

[20] มุนินฺทกฺโก ยฺเวโก ทยุทยรุโณ ญาณวิตฺถิณฺณพิมฺโพ, วิเนยฺยปฺปาโณฆํ กมลกถิตํ ธมฺมรํสีวเรหิฯ สุโพเธสี สุทฺเธ ติภวกุหเร พฺยาปิตกฺกิตฺตินญฺจ, ติโลเกกจฺจกฺขุํ ทุขมสหนํ ตํ มเหสิํ นมามิฯ

[20] เอวํ เอกูนวีสติมาย คาถาย มุนินฺทํ วนฺทิตฺวา อิทานิ วิเนยฺยปฺปาโณฆํ ธมฺมเทสนาย จตุสจฺจธมฺมํ โพธเนยฺยาทีหิ นวหิ คุเณหิ โถมิตฺวา มุนินฺทกฺกํ วนฺทิตุกาโม มุนินฺทกฺโกตฺยาทิคาถมาหฯ อยํ ปน ย ม น ส ร รคเณหิ จ เอกครุนา จ ฉยตีหิ จ สตฺตยตีหิ จ รจิตตฺตา เอกูนวีสตกฺขรา เมฆวิปฺผุชฺชิตาคาถาติ ทฏฺฐพฺพาฯ วุตฺตญฺหิ วุตฺโตทเย ‘‘รสุตฺวสฺเสหิ ยฺมา น ส ร ร ครู เมฆวิปฺผุชฺชิตา สา’’ติฯ อยํ ปเนตฺถ โยชนาฯ ยสฺสํ ปฏิปาทํ รสุตฺวสฺเสหิ ฉ ฉ สตฺต ยตีหิ ยฺมา ยคณมคณา จ น ส รร ครู นคณ สคณ รคณ รคณ เอกครุ จ เจ ยุตฺตา, สา คาถา เมฆวิปฺผุชฺชิตา เมฆ วิปฺผุชฺชิตา คาถา นามาติฯ เอตฺถ จ รสานํ กสาว ติตฺต มธุรลวณ อมฺพิล กฏุกวเสน ฉพฺพิธตฺตา รสสทฺโท ฉสงฺขฺยาวาจโกติ ทฏฺฐพฺโพฯ อุตูนํ เหมนฺต สิสีร วสนฺต คิมฺหวสฺสานสรทวเสน ฉพฺพิธตฺตา อุตุสทฺโท ฉสงฺขฺยาวาจโกติฯ อสฺสสทฺโท สตฺตสงฺขฺยาวาจโกติ ทฏฺฐพฺโพฯ อสฺสสทฺทสฺส หิ สตฺตสงฺขฺยาวาจกภาโว ฉนฺทฏีกาสุ วุตฺโตติฯ

ตตฺถ ปน ทยุทยรุโณ ญาณวิตฺถิณฺณพิมฺโพ เอโก โย มุนินฺทกฺโก สุทฺเธ ติภวกุหเร กมลกถิตํ วิเนยฺยปฺปาโณฆํ ธมฺมรํสีวเรหิ สุโพเธสิ พฺยาปิตกฺกิตฺติ นญฺจ ติโลเกกจฺจกฺขุํ ทุขมสหนํ มเหสิํ ตํ มุนินฺทกฺกํ นมามีติ โยชนาฯ

อิมิสฺสา คาถาย จ อตฺถกฺกเมเนว สุขชานนตฺถํ วณฺณยิสฺสาม, น สทฺทกฺกเมนฯ ทยุทยรุโณติปทสฺส ทยาอุทยอรุโณติ ปทวิภาโค กาตพฺโพฯ มหากรุณาสงฺขาตอุทยปพฺพตุคฺคตสูริยารุโณฯ อถ วา อุทยปพฺพตโต อุคฺคตสูริยารุโณ วิย มหากรุณา วาติ อตฺโถฯ เอตฺถ จ ทยาสทฺโท กรุณาเมตฺตาสุ วตฺตติฯ อทยาติ วุจฺจติ นิกฺกรุณตนฺติ เอตฺถ หิ กรุณายํฯ ทยาปนฺโนติ เอตฺถ เมตฺตายํ วตฺตติฯ เมตฺตาจิตฺตตํ อาปนฺโนติ อตฺโถฯ อิธ ปน กรุณา อธิปฺเปตาฯ

อยํ ปน วจนตฺโถฯ ทยติ หิํสติ การุณิกํ ยาว ยถาธิปฺเปตํ ปรสฺส หิตนิพฺพตฺติํ น ปาปุณาติ ตาวาติ ทยา, มหากรุณาฯ ทยธาตุ หิํสายํ อฯ ทยติ อนุคฺคณฺหาติ ปาปชนมฺปิ เอตายาติ วา ทยาฯ ทยธาตุ อนุคฺคหเณฯ ทยติ อตฺตโน สุขมฺปิ ปหาย เขทํ คณฺหาตีติ วา ทยาฯ ทยธาตุ คหเณฯ อถ วา ทยนฺติ คณฺหนฺติ เอตาย โพธิสตฺตา สํสารทุกฺขญฺจ สพฺพญฺญุตญาณญฺจาติ ทยา, มหากรุณาฯ มหาโพธิสตฺตา หิ พุทฺธภาวาย อภินีหารกรณกาเล หตฺถคตมฺปิ อรหตฺต ผลํ ฉฏฺเฏตฺวา สํสารสาครโต สตฺเต สมุทฺธริตุกามา อนสฺสาสกรํ อติภยานกํ สํสารทุกฺขํ ปจฺฉิมภเว จ สห อมตธาตุปฏิลาเภน อเนกคุณสมลงฺกตํ สพฺพญฺญุตญาณญฺจ คณฺหนฺตีติ อตฺโถฯ กรุณามูลกา หิ สพฺเพ พุทฺธคุณาฯ เตน วุตฺตํ องฺคุตฺตรฏีกายํ ‘‘สพฺเพสญฺจ พุทฺธคุณานํ กรุณา อาทิ, ตนฺนิทานภาวโต’’ติฯ

อปิ จ ทยนฺติ อนุรกฺขนฺติ สตฺเต เอตาย, สยํ วา อนุทฺทยติ อนุทยมตฺตเมว วา เอตนฺติ ทยาฯ ทยธาตุ อนุรกฺขเณ อปจฺจโยฯ อุเทติ วฑฺเฒตีติ อุทโย, ปพฺพโตฯ อุทิธาตุ ปสวเน ณฯ อาสมนฺตโต อาโลกํ กโรนฺโต อุณติ คจฺฉตีติ อรุโณ, สูริยรํสี วิเสโสฯ อาปุพฺพอุณธาตุ คติยํ ณฯ ทยาสงฺขาตโต อุทยปพฺพตโต อุคฺคตสูริยสฺส อรุโณ ยสฺสาติ ทยุทยรุโณฯ อถ วา อุทยปพฺพตโต อุคฺคตสูริยารุโณ วิย ทยา มหากรุณา ยสฺสาติ ทยุทยรุโณ, มุนินฺทกฺโกฯ ยถา หิ อุคฺคตสูริยสฺส อรุโณ อาโลกสฺส อาทิ โหติ, เอวํ โพธิสตฺโต ทีปงฺกรพุทฺธสฺส ปาทมูเล กโรปยาตํ นิพฺพานสุขโมสชฺช มหากรุณาย สํสารสมุทฺทโต สตฺเต สมุทฺธริตุกาโม พุทฺธภาวาย สุทุกฺกรา ทานาทโย ทส ปารมิโย จ ปญฺจ มหาปริจฺจาเค จ กปฺปสตสหสฺสาธิกานิ จตฺตาริ อสงฺเขฺยยฺยานิ อกาสีติ กรุณา พุทฺธภาวาย อาทิฯ ตสฺมา พุทฺธสฺเสว ทยุทยรุโณติ อภิตฺถวิตุํ อรหตีติ วุตฺตํ โหติฯ

ญาณวิตฺถิณฺณพิมฺโพติ สพฺพญฺญุตญาณสงฺขาโต วิตฺถาร ปริมณฺฑโลฯ วิตฺถารจกฺกวาฬมณฺฑลํ วิย วิปุลารมฺมณ สพฺพญฺญุตญาณวาฯ สงฺขตาสงฺขตเภทํ สพฺเพเญยฺยธมฺมํ ชานาตีติ ญาณํ, สพฺพญฺญุตญาณํฯ ญาธาตุ อวโพธเนยุฯ วิเสเสน ตโนติ วิตฺถาเรตีติ วิตฺถิณฺณํ, ญาณํฯ วิปุพฺพตนุธาตุ วิตฺถาเร ตปจฺจโยฯ ตสฺส อิณฺณาเทโสฯ ธาตฺวนฺตสฺส โลโป, อสรูปทฺวิตฺตํฯ อถ วา วิตฺถรติ ปตฺถรตีติ วิตฺถิณฺณํฯ ถรธาตุเมเวตฺถ วิเสโสฯ วมติ ปริมณฺฑลากาเรน คจฺฉติ ปวตฺตตีติ พิมฺพํ, ญาณมณฺฑลํฯ วมธาตุ คติยํ โพฯ อสฺสิฯ วสฺส โพฯ

ณฺวาทิโมคฺคลฺลาเน ปน ‘‘วม อุคฺคิรเณ พฯ วมิสฺส วสฺส พิตฺตํฯ วมติ อุคฺคิรตีติ พิมฺพํ, สรีร’’นฺติ วุตฺตํฯ

ตํ ปน พิมฺพสทฺทสฺส สรีรวาจเก ยุตฺตเมวฯ น ปริมณฺฑลวาจเกฯ อิธ ปน พิมฺพสทฺทสฺส ปริมณฺฑลวาจกตฺตาฯ อาจริยา ปน อิธ พิมฺพสทฺทสฺส อตฺถํ จกฺกมณฺฑลนฺติ วทนฺติฯ ตํ ปน วิจาเรตพฺพํฯ กสฺมา, อภิธานปฺปทีปิกายํ ‘‘พิมฺพํ ตุ ปฏิพิมฺเพ จ, มณฺฑเล พิมฺพิกาผเล’’ติ จฯ ตฏฺฏีกายญฺจ ‘‘มณฺฑเล ปฏิมณฺฑเล’’ติ จ วุตฺตตฺตาฯ ญาณํ สพฺพญฺญุตญาณสงฺขาตํ วิตฺถิณฺณํ วิตฺถารํ พิมฺพํ ปริมณฺฑลํ อสฺสาติ ญาณวิตฺถิณฺณพิมฺโพฯ อถ วา วิตฺถิณฺณํ วิตฺถารํ พิมฺพํ จกฺกวาฬปริมณฺฑลํ วิย วิปุลารมฺมณํ ญาณํ สพฺพญฺญุตญาณํ อสฺสาติ ญาณวิตฺถิณฺณพิมฺโพ, มุนินฺทกฺโกฯ ยถา หิ จกฺกวาฬสฺส อนนฺตตฺตา จกฺกวาฬมณฺฑลํ วิปุลํ มหนฺตํ โหติ, เอว เมว พุทฺธสฺส สพฺพญฺญุตญาณํ อนนฺตารมฺมณตฺตา วิปุลํ มหนฺตํฯ ตสฺมา ตสฺส ญาณวิตฺถิณฺณพิมฺโพติ โถเมตีติฯ ยฺเวโกติ โย เอโกติ ปทจฺเฉโทฯ เยโกติปิ กตฺถจิ ปาโฐฯ ตสฺส ปน โย เอโกติ ปทจฺเฉโท กาตพฺโพฯ ตํ ปน ปาฐทฺวยํ ยุตฺตเมวฯ ยฺเวโกติ หิ ปาเฐ อาเทสสนฺธิ โหติฯ เยโกติ ปาเฐ ปน โลปสนฺธีติ อยเมเตสํ วิเสโสฯ โย มุนินฺทกฺโกติ สมฺพนฺโธฯ

เอโกติ อสหาโย, อทุติยโก เอก พุทฺธภูโตติ อตฺโถฯ เอตฺถ จ เอกสทฺโท อญฺญเสฏฺฐาสหาย สงฺขฺยาทีสุ ทิสฺสติฯ ตถาเหส สสฺสโต อตฺตา จ โลโก จ, อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญนฺติ อิตฺเถเก อภิวทนฺตีติอาทีสุ อญฺญตฺเถ ทิสฺสติฯ เจตโส เอโกทิภาวนฺติอาทีสุ เสฏฺเฐฯ เอโก วูปกฏฺโฐติอาทีสุ อสหาเยฯ เอโกว โข ภิกฺขเว ขโณ จ สมโย จ พฺรหฺมจริยายาติอาทีสุ สงฺขฺยายํฯ อิธ ปน อสหาเย อธิปฺเปโตฯ อยํ ปนสฺส วจนตฺโถฯ อสหาโย หุตฺวา เอติ คจฺฉติ ปวตฺตตีติ เอโก, อทุติยโก หุตฺวา อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธิํ เอติ ชานาติ ปฏิวิชฺฌตีติ วา เอโก, มุนินฺทกฺโกฯ เอธาตุ อิธาตุ วา ญาณคตีสุ ณฺวุฯ อถ วา เอโก ภควา ปพฺพชฺชสงฺขาเตน เอโกฯ

อทุติยฏฺเฐน เอโก, ตณฺหาย ปหานฏฺเฐน เอโก , เอกนฺตวีตราโคติ เอโก, เอกนฺตวีตโทโสติ เอโก, เอกนฺตวีตโมโหติ เอโก, เอกนฺตนิกฺกิเลโสติ เอโก, เอกาย มคฺคํ คโตติ เอโก, อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธิํ อภิสมฺพุทฺโธติ เอโกติอาทินา อาคเตน มหานิทฺเทสนเยนเปตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

อปิ จ อนนฺตจกฺกวาเฬสุเยว เอโกว พุทฺโธ เอติ อุปฺปชฺชติ วิกสติ วาติ เอโกฯ วุตฺตญฺหิ เอกนิปาต องฺคุตฺตร ปาฬิยํ ‘‘อฏฺฐานเมตํ ภิกฺขเว อนวกาโส, ยํ เอกิสฺสา โลกธาตุยา ทฺเว อรหนฺโต สมฺมาสมฺพุทฺธา อปุพฺพํ อจริมํ อุปฺปชฺเชยฺยุํ, เนตํ ฐานํ วิชฺชติฯ ฐานญฺจ โข เอตํ ภิกฺขเว วิชฺชติ, ยํ เอกิสฺสา โลกธาตุยา เอโกว อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ อุปฺปชฺเชยฺย, ฐานเมตํ วิชฺชตี’’ติฯ ตทฏฺฐกถายญฺจ ‘‘เอกิสฺสา โลกธาตุยาติ ทสสหสฺสิโลกธาตุยาฯ ตีณิ หิ เขตฺตานิ ชาติกฺเขตฺตํ อาณกฺเขตฺตํ วิสยกฺเขตฺตนฺติฯ ตตฺถ ชาติกฺเขตฺตํ นาม ทสสหสฺสิโลกธาตุฯ สา หิ ตถาคตสฺส มาตุกุจฺฉิํ โอกฺกมนกาเล นิกฺขมนกาเล สมฺโพธิกาเล ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตเน อายุ สงฺขารโวสฺสชฺชเน ปรินิพฺพาเน จ กมฺปติ, โกฏิสตสหสฺส จกฺกวาฬํ ปน อาณกฺเขตฺตํ นามฯ อาฏานาฏิยปริตฺต โมรปริตฺตธชคฺคปริตฺต รตนปริตฺตาทีนญฺหิ เอตฺถ อาณา ปวตฺตติฯ วิสยกฺเขตฺตสฺส ปน ปริมาณํ นตฺถิฯ พุทฺธานญฺหิ ยาวตกํ ญาณํ, ตาวตกํ เญยฺยํฯ ยาวตกํ เญยฺยํ, ตาวตกํ ญาณํฯ ญาณปริยนฺติกํ เญยฺยํ, เญยฺยปริยนฺติกํ ญาณนฺติ วจนโต อวิสโย นาม นตฺถิฯ อิเมสุ ปน ตีสุ เขตฺเตสุ ฐเปตฺวา อิมํ จกฺกวาฬํ อญฺญสฺมิํ จกฺกวาเฬ พุทฺธา อุปฺปชฺชนฺตีติ สุตฺตํ นตฺถิฯ น อุปฺปชฺชนฺตีติ ปน อตฺถิฯ ตีณิ หิ ปิฏกานิ วินยปิฏกํ, สุตฺตนฺตปิฏกํ, อภิธมฺมปิฏกํฯ

ติสฺโส สํคีติโย มหากสฺสปตฺเถรสฺส สํคีติ, ยสตฺเถรสฺส สํคีติ, โมคฺคลิปุตฺตตฺเถรสฺส สํคีติ, อิมา ติสฺโส สํคีติโย อารุฬฺเห เตปิฏเก พุทฺธวจเน อิมํ จกฺกวาฬํ มุญฺจิตฺวา อญฺญตฺถ พุทฺธา อุปฺปชฺชนฺตีติ สุตฺตํ นตฺถิฯ น อุปฺปชฺชนฺตีติ ปน อตฺถี’’ติฯ

เอตฺถ จ เอกิสฺสา โลกธาตุยาติ ทสสหสฺสิ โลกธาตุยาติ อิทํ ชาติกฺเขตฺตํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ทสสหสฺสิโลกธาตุ หิ อิมํ โลกธาตุํ ปริวาเรตฺวา ฐิตา โหติฯ ตตฺตกานํเยว ชาติกฺเขตฺตภาโว ธมฺมตา วเสน เวทิตพฺโพฯ อิเมสุ ปน ตีสุ เขตฺเตสูติ อิมินา ทสสหสฺสิโลกธาตุสงฺขาเต ชาติกฺเขตฺเต โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาฬสงฺขาเต อาณกฺเขตฺเต อนนฺตจกฺกวาฬ สงฺขาเต วิสยกฺเขตฺเต จาติ อิเมสุ ตีสุ พุทฺธกฺเขตฺเตสุ อิโต จกฺกวาฬโต อญฺเญสุ อนนฺตจกฺกวาเฬสุ พุทฺธา นุปฺปชฺชนฺตีติ ทสฺเสติฯ ติวิธญฺหิ พุทฺธกฺเขตฺตํ ทสฺเสตฺวา อิเมสุ ปน ตีสุ เขตฺเตสูติ อาธารภาเวน วุตฺตํ, น นิทฺธารณภาเวนฯ กสฺมา, อฏฺฐกถายํ นิทฺธารณียปทสฺส อภาวโตฯ สติ หิ อฏฺฐกถาจริโย ตสฺส ปทสฺส นิทฺธารณตฺเถ อธิปฺเปเต อิเมสุ ตีสุ เขตฺเตสุ อาณกฺเขตฺเต ฐเปตฺวา อิมํ จกฺกวาฬนฺติอาทิ วุจฺเจยฺยฯ นฯ ตสฺมา ตสฺส ปทสฺส อาธารตฺโถเยว คเหตพฺโพฯ ปุพฺพนิสฺสยา จริเยหิ จ ตสฺส ปทสฺส อาธารภาเวน อตฺถโยชนา กตาติฯ ตเถว ปน อภิธมฺมญาณวิภงฺคปาฬิยญฺจ, ตทฏฺฐกถายญฺจ อุปริปณฺณาเส พหุธาตุสุตฺตปาฬิยญฺจ, ตทฏฺฐกถายญฺจ เนตฺติปาฬิยญฺจ ตทฏฺฐกถายญฺจ ตํ การณํ อาคตเมวาติฯ ตํ องฺคุตฺตรฏีกายํ ปน ‘‘น อุปฺปชฺชนฺตีติ ปน อตฺถีติ น เม อาจริโย อตฺถิ, สทิโส เม นวิชฺชตีติอาทิฯ

อิมิสฺสา โลกธาตุยา ฐตฺวา วทนฺเตน ภควตา กิํปนาวุโส สาริปุตฺต อตฺเถตรหิ อญฺโญ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา ภควตา สมสโม สมฺโพธิยนฺติ เอวํ ปุฏฺโฐหํ ภนฺเต โนติ วเทยฺยนฺติ วตฺวา ตสฺส การณํ ทสฺเสตุํ อฏฺฐานเมตํ อนวกาโส, ยํ เอกิสฺสา โลกธาตุยา ทฺเว อรหนฺโต สมฺมาสมฺพุทฺธา อปุพฺพํ อจริมํ อุปฺปชฺเชยฺยุนฺติ อิมํ สุตฺตํ อาหรนฺเตน ธมฺม เสนาปตินา จ พุทฺธกฺเขตฺตภูตํ อิมํ โลกธาตุํ ฐเปตฺวา อญฺญตฺถ อนุปฺปตฺติ วุตฺตา โหตีติ อธิปฺปาโย’’ติ วุตฺตํฯ ตเถว ปน ญาณวิภงฺคมูลฏีกายํ, อุปริปณฺณาสพหุธาตุ สุตฺตฏีกายญฺจ วุตฺตํฯ เอตฺถ จ อิมํ โลกธาตุํ ฐเปตฺวา อญฺญตฺถ อนุปฺปตฺติ วุตฺตา โหตีติ อิมินา พุทฺธกฺเขตฺตภูตโต อิโต จกฺกวาฬโต อญฺเญสุ อนนฺตจกฺกวาเฬสุ พุทฺธานํ อนุปฺปตฺติ ทสฺสิตา โหติฯ อญฺญตฺถาติ หิ สามญฺเญน วุตฺเตปิ อฏฺฐกถายํ วุตฺเตน อิเมสุ ตีสุ เขตฺเตสูติ สทฺทนฺตรสนฺนิธาเนน อนนฺตจกฺกวาฬภูโต วิเสสตฺโถ คเหตพฺโพฯ สามญฺญวจโนปิ หิ สทฺโท สทฺทนฺตรสนฺนิธาเนน วิเสสวิสโยติฯ

อยํ ปเนตฺถ อปโร นโยฯ อฏฺฐกถายํ วุตฺเต พุทฺธา หิ อุปฺปชฺชมานา อิมสฺมิํเยว จกฺกวาเฬ อุปฺปชฺชนฺติฯ อุปฺปชฺชนฏฺฐาเน ปน วาริเต อิโต อญฺเญสุ จกฺกวาเฬสุ นุปฺปชฺชนฺตีติ วาริตเมว โหตีติเอตฺถ วากฺเย อิมสฺมิํ เยวาติปเท สมภินิวิฏฺโฐ เอวสทฺโท นิวตฺตาปนาวธารณตฺโถฯ เอเตน อญฺเญสุ อนนฺตจกฺกวาเฬสุ อญฺเญสํ พุทฺธานํ อุปฺปตฺติํ นิวตฺเตติฯ ยทิปิ หิ อญฺเญสุ อนนฺตจกฺกวาเฬสุ อญฺเญ พุทฺธา อุปฺปชฺเชยฺยุํฯ เอวํ สนฺเตสุ สงฺขตาสงฺขตเภทํ สพฺพธมฺมํ ชานนฺโต ปสฺสนฺโต อมฺหากํ ภควา อญฺญจกฺกวาเฬสุ อญฺเญ พุทฺธา อุปฺปชฺชนฺตีติ เอวํ วุจฺเจยฺยฯ นฯ ตณฺหงฺกราทโย หิ อฏฺฐวีสติ สมฺพุทฺธา อิโต จกฺกวาฬโต อญฺเญสุ จกฺกวาเฬสุ อุปฺปชฺชนฺตีติวจนํ เตปิฏเก พุทฺธวจเน นตฺถิ, ตถา อฏฺฐกถา ฏีกาสุ จฯ ตสฺมา อิโต จกฺกวาฬโต อญฺเญสุ อนนฺต จกฺกวาเฬสุ อญฺเญ พุทฺธา นุปฺปชฺชนฺตีติ ทฏฺฐพฺพาฯ วุตฺตญฺเหตํ สุตฺตนฺตมหาวคฺคฏฺฐกถายํ มหาสมยสุตฺตวณฺณนายํ

‘‘อถสฺส เอตทโหสิ มาทิโส พุทฺโธเยว สกฺกุเณยฺยฯ อตฺถิ ปน กตฺถจิ อญฺโญ พุทฺโธติ อนนฺตาสุ โลกธาตูสุ อนนฺตญาณํ ปตฺถริตฺวา โอโลเกนฺโต อญฺญํ พุทฺธํ น อทฺทสฯ อนจฺฉริยญฺเจตํ, ยํ อิทานิ อตฺตนา สมํ น ปสฺเสยฺยฯ โย ชาตทิวเสปิ พฺรหฺมชาลสุตฺตวณฺณนายํ วุตฺตนเยน อตฺตนา สมํ อปสฺสนฺโต อคฺโคหมสฺมิ โลกสฺสาติ อปฺปฏิวตฺติยํ สีหนาทํ นทิฯ เอวํ อญฺญํ อตฺตนา สมํ อปสฺสิตฺวา จินฺเตสี’’ติฯ ตเถเวตํฯ ปุราเภทสุตฺต มหานิทฺเทสฏฺฐกถายญฺจ, ตํ มหาสมยสุตฺตฏีกายญฺจ เอกิสฺสา โลกธาตุยาติ สุตฺเต อาคตนเยน สพฺพตฺเถว ปน อปุพฺพํ อจริมํ ทฺเว พุทฺธา นาม น โหนฺเตวฯ เตเนวาห ‘‘อนนฺตาสุ โลก ธาตูสุ…เป.… น อทฺทสา’’ติ สํวณฺเณติฯ

อปณฺณกชาตกฏฺฐกถายญฺจ ‘‘สตฺถา อุปาสกา เหฏฺฐา อวีจิํ อุปริ ภวคฺคํ ปริจฺเฉทํ กตฺวา อปริมาณาสุ โลกธาตูสุ สีลาทีหิ คุเณหิ พุทฺเธน สทิโส นาม นตฺถิฯ กุโต อธิกตโร…เป.… อาหา’’ติ วุตฺตํฯ อิมาสุ ทฺวีสุ อฏฺฐกถาสุ จ อนนฺตาสุ โลกธาตูสูติ จ อปริมาณาสุ โลกธาตูสูติ จ อนนฺตอปริมาณ สทฺเทน วุตฺตํฯ เตหิ ทฺวีหิ สทฺเทหิ ฏีกาวจเนน จ อนนฺตาสุ โลกธาตูสุ อญฺเญสํ พุทฺธานํ อนุปฺปตฺติํ ทสฺเสติฯ

สมฺโมหวิโนทนีอฏฺฐกถาย โยชนายํ ปน อิเมสุ ปนาติอาทินา โกฏิสตสหสฺส จกฺกวาฬโต อญฺญสฺมิํ จกฺกวาเฬ พุทฺธา น อุปฺปชฺชนฺตีติ ญาเปติฯ มยํ ปน เอวํ วิตกฺกยามฯ อญฺญสฺมิํ จกฺกวาเฬติ อิโต จกฺกวาฬโต อญฺเญสุ สพฺเพสุปิ ตีสุ พุทฺธกฺเขตฺเตสูติ อตฺเถ คยฺหมาเน สติ โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาฬโต อญฺญสฺมิํ จกฺกวาเฬ พุทฺธา น อุปฺปชฺชนฺตีติ วิญฺญายติฯ

ยทิ ปน อญฺญสฺมิํ จกฺกวาเฬติ อิโต อญฺญสฺมิํ ชาติอาณาเขตฺตภูเต จกฺกวาเฬติ อตฺเถ คหิเต โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาฬโต อญฺญสฺมิํ จกฺกวาเฬ พุทฺธานํ อุปฺปตฺติ ภเวยฺยาติ วิญฺญายติฯ ‘‘อฏฺฐานเมตํ อนวกาโส, ยํ เอกิสฺสา โลกธาตุยา ทฺเว อรหนฺโต สมฺมาสมฺพุทฺธา’’ติอาทิปาฬิยา จฯ ‘‘อฏฺฐานเมตํ อนวกาโส, ยํ เอกิสฺสา โลกธาตุยา ทฺเว ราชาโน จกฺกวตฺตี’’ติอาทิปาฬิยา สทฺธิํ กถนโต โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาฬโต พุทฺธานํ อนุปฺปตฺติ วิย อญฺญิสฺสา โลกธาตุยา จกฺกวตฺติรญฺโญ อนุปฺปตฺติ ภเวยฺยฯ กถาวตฺถุปฺปกรเณ จ โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาฬโต อญฺญสฺมิํ จกฺกวาเฬ พุทฺธานํ อุปฺปตฺติ น ปฏิเสธิตาฯ ตสฺมา อาณกฺเขตฺตภูตโต โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาฬโต อญฺญสฺมิํ จกฺกวาเฬ พุทฺธสฺส ภเวยฺยาติ อยํ อมฺหากํ ขนฺติฯ วีมํเสตฺวา คเหตพฺพนฺติ วุตฺตํฯ

เอตฺถ จ ยํ กถาวตฺถุปฺปกรเณ จ…เป.… น ปฏิเสธิตาติ วุตฺตํฯ ตํ ปน กถาวตฺถุปาฬิยํ นตฺเถวฯ อิมิสฺสา ปน สพฺพทิสากถายํ ปรวาทีนํ ปริกปฺปวจนมตฺตเมว อตฺถิฯ เตน วุตฺตํ ตสฺสํ ปาฬิยํ ‘‘สพฺพทิสา พุทฺธา ติฏฺฐนฺตีติฯ อามนฺตาฯ ปุรตฺถิมาย ทิสาย พุทฺโธ ติฏฺฐตีติฯ นเหวํ วตฺตพฺเพ…เป.… ปุรตฺถิมาย ทิสาย พุทฺโธ ติฏฺฐตีติฯ อามนฺตาฯ กินฺนาโม โส ภควา กิํชจฺโจ กิํโคตฺโต, กินฺนามา ตสฺส ภควโต มาตาปิตโร, กินฺนามํ ตสฺส ภควโต สาวกยุคํ, โก นาโม ตสฺส ภควโต อุปฏฺฐโก, กิํทิสํ จีวรํ ธาเรติ, กิํทิสํ ปตฺตํ ธาเรติฯ กตรสฺมิํ คาเม วา นิคเม วา นคเร วา รฏฺเฐ วา ชนปเท วาติฯ นเหวํ วตฺตพฺเพ’’ตฺยาทิฯ

ตทฏฺฐกถายํ ปน ‘‘อิทานิ สพฺพทิสากถา นาม โหติฯ

ตตฺถ จตูสุ ทิสาสุ เหฏฺฐา อุปรีติ สมนฺตโต โลกธาตุสนฺนิเวสํ สพฺพโลกธาตูสุ จ พุทฺโธ อตฺถีติ อตฺตโน วิกปฺปสิปฺปํ อุปฺปาเทตฺวา สพฺพทิสาสุ พุทฺธา ติฏฺฐนฺตีติ เยสํ…เป.… เสยฺยถาปิ มหาสงฺฆิกานํ, เต สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺสฯ ปฏิญฺญา อิตรสฺสฯ ปุรตฺถิมายาติ ปุฏฺโฐ สกฺยมุนิํ สนฺธาย ปฏิกฺขิปติฯ ปุน ปุฏฺโฐ ลทฺธิวเสน อญฺญโลกธาตุยํ ฐิตํ สนฺธาย ปฏิชานาติฯ กินฺนาโม โส ภควาติอาทิ สเจ ตฺวํ ชานาสิฯ นามาทิวเสน นํ กเถหีติ โจทนตฺถํ วุตฺตํฯ อิมินา อุปาเยน สพฺพตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ’’ติ วุตฺตํฯ เอตฺถ จ จตูสุ ทิสาสุ…เป.… เสยฺยถาปิ มหาสงฺฆิกานนฺติ อิมินา ปรวาทีนํ ลทฺธิํ ทสฺเสติฯ ตตฺถ ปน จตูสุ ทิสาสุ จ เหฏฺฐา จ อุปริ จ อิติ เอวํ สมนฺตโต โลกธาตุสนฺนิเวสํ อตฺถีติ โยชนาฯ เยสํ…เป.… มหาสงฺฆิกานนฺติ เยสํ ปรวาทีนํ ลทฺธิ โหติฯ เกสํ ลทฺธิ วิยฯ มหาสงฺฆิกานํ ลทฺธิ เสยฺยถาปีติ อตฺโถฯ เต สนฺธายาติ เต ปรวาทีปุคฺคเล สนฺธาย ญาเณน ธาเรตฺวา สลฺลกฺเขตฺวาติ อตฺโถฯ ปุจฺฉา สกวาทิสฺสาติ สกวาทิสฺส สพฺพทิสาสุ พุทฺธา ติฏฺฐนฺตีติ ปุจฺฉา โหติฯ ปฏิญฺญา อิตรสฺสาติ ปรวาทิสฺส ปฏิชานนา โหติฯ ปุรตฺถิมายาติ ปุฏฺโฐติ สกวาทินา ปุรตฺถิ มายาติอาทินา ปุจฺฉิเต สติฯ สกฺยมุนินฺติ สกฺยวํส ขตฺติยชาติภูตํ อมฺหากํ โคตมพุทฺธํ สนฺธายฯ ปฏิกฺขิปตีติ ปรวาทีปุคฺคโล อปเนติฯ ปุน ปุฏฺโฐติ สกวาทินา ปุน ปุรตฺถิมาย พุทฺโธ ติฏฺฐตีติ ปุจฺฉิเต สติฯ ลทฺธิวเสนาติ อตฺตโน อญฺญโลกธาตุยํ พุทฺโธ อตฺถิ จ อุปฺปชฺชติ จาติ มิจฺฉาลทฺธิวเสน ปฏิชานาตีติ ปรวาที ปุคฺคโล ปฏิชานาติฯ ยทิ ปน อญฺญโลกธาตุยํ พุทฺโธ ติฏฺฐติฯ เอวํ สติ ตสฺส นามโคตฺตาทิํ ตฺวํ กเถหีติ สกวาทิสฺส โจทนาวจนํ ทสฺเสตุํ กินฺนาโม โส ภควาติอาทิมาหฯ อิมินา จ อิโต จกฺกวาฬโต อญฺเญสุ อนนฺตจกฺกวาเฬสุ อญฺเญสํ พุทฺธานํ อภาวํ ทสฺเสติฯ เตน วุตฺตํ กถาวตฺถุปาฬิยํ ‘‘กินฺนาโม โส ภควา กิํชจฺโจ…เป.… ชนปเทวาติฯ นเหวํ วตฺตพฺเพ’’ติฯ

เอตฺถ จ ปน สกวาทินา กินฺนาโมตฺยาทินา ปุจฺฉิเต ปรวาทีปุคฺคโล อตฺตโน ลทฺธิยา สพฺพโลกธาตูสุ อุปฺปชฺชมานานํ พุทฺธานํ นามาทิํ อชานนฺโต อปสฺสนฺโต น เหวํ วตฺตพฺเพติ ปฏิกฺขิปติฯ ตสฺมา ปเนตฺถ สกวาที ปุคฺคลสฺส ลทฺธิยา อญฺเญสุ อนนฺตจกฺกวาเฬสุ อญฺเญสํ พุทฺธานํ อุปฺปชฺชนาภาโว วิญฺญายติฯ ยทิปิ หิ อญฺญานนฺตจกฺกวาเฬสุ อญฺญพุทฺธา อุปฺปชฺเชยฺยุํฯ เอวํ สนฺเตสุ พุทฺธสฺส มติํ ยถาภูตโต ชานนฺโต ปสฺสนฺโต มหาปญฺโญ อิทฺธิมา ทิพฺพจกฺขุอาทีหิ ฉฬภิญฺเญหิ สมฺปนฺโน ปฏิสมฺภิทา ปตฺโต สตฺถารา ทินฺนมาติกานเยน กถาวตฺถุปาฬิํ เทเสนฺโต อายสฺมา มหาโมคฺคลิปุตฺตตฺเถโร อญฺญานนฺตจกฺกวาเฬสุ อญฺญพุทฺธานํ อุปฺปตฺติํ กเถยฺย จฯ นาติฯ ตสฺมา อยํ กถาวตฺถุปาฬิ จ ตทฏฺฐกถาวจนญฺจ อญฺญานนฺตจกฺกวาเฬสุ อญฺญพุทฺธานํ อภาวทีปเน สพฺพฏฺฐกถาฏีกาสุ วุตฺตวจเนหิ ทฬฺหตรํ ปธานวจนเมว โหตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ

น ปน พุทฺธาเอว อญฺญานนฺตจกฺกวาเฬสุ น อุปฺปชฺเชยฺยุํ, อถ โข ลทฺธพฺยากรณา มหาโพธิสตฺตา จ ปจฺเจกโพธิ สตฺตา อคฺคสาวกมหาสาวกโพธิสตฺตา ปริปากินฺทฺริยา สาวกโพธิสตฺตา จ พุทฺธกฺเขตฺตภูเต อิมสฺมิํเยว จกฺกวาเฬ อุปฺปชฺชนฺติ, น อญฺญตฺถฯ กสฺมา, เตสุ พุทฺธานํ อนุปฺปนฺนตฺตา, เตสํ ปน อภินีหาโร ปารมีสมฺภรณํ ญาณปริปาจนญฺจ ตสฺมิํเอว สมิชฺฌติ, น อญฺญตฺถฯ เตน วุตฺตํ มหาปทาน สุตฺตฏีกายํ

‘‘ปุริมพุทฺธานํ มหาโพธิสตฺตานํ ปจฺเจกพุทฺธานญฺจ นิพฺพตฺติยา สาวกโพธิสตฺตานํ สาวกโพธิยา อภินีหาโร สาวกปารมิยา สมฺภรณํ ปริปาจนญฺจ พุทฺธกฺเขตฺตภูเต อิมสฺมิํ จกฺกวาเฬ ชมฺพุทีเปเอว อิชฺฌติ, น อญฺญตฺถา’’ติฯ ตเถเวตํ เอกนิปาตองฺคุตฺตรฏีกายญฺจาติ

เอตรหิ ปน อปเร อาจริยา ‘‘อาณกฺเขตฺตภูตโต โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาฬโต อญฺเญสุ จกฺกวาเฬสุ พุทฺธา อุปฺปชฺชนฺตี’’ติ วทนฺติฯ เตสํ ปน วจนํ อยุตฺตเมวฯ กสฺมา, อฏฺฐกถายํ วุตฺเต อญฺญสฺมิํ จกฺกวาเฬติ เอตฺถ อญฺญสทฺทสฺส ฐเปตฺวา อิมํ จกฺกวาฬนฺติปทโต อญฺญสฺส อปาทานสฺส อสมฺภวโต จ อนนฺตจกฺกวาเฬสุ พหูสุ พุทฺเธสุ อุปฺปนฺเนสุ พุทฺธสฺส อนจฺฉริยตฺตา จฯ อจฺฉริยมนุสฺโส หิ สมฺมาสมฺพุทฺโธฯ วุตฺตญฺหิ เอกนิปาต องฺคุตฺตรปาฬิยํ

‘‘เอกปุคฺคโล ภิกฺขเว โลเก อุปฺปชฺชมาโน อุปฺปชฺชติ อจฺฉริยมนุสฺโสฯ กตโม เอกปุคฺคโล, ตถาคโต อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธฯ อยํ โข ภิกฺขเว เอกปุคฺคโล โลเก อุปฺปชฺชติ อจฺฉริยมนุสฺโส’’ติฯ อญฺญํ ปน การณํ มยา เหฏฺฐา วุตฺตนเยนปิ วิญฺญูหิ วิญฺญาตพฺพนฺติฯ อญฺเญ ปน อาจริยา พุทฺธอปทานปาฬิยํ

‘‘ทิสา ทสวิธา โลเก, ยายโต นตฺถิ อนฺตกํ;

ตสฺมิญฺจ ทิสาภาคมฺหิ, พุทฺธกฺเขตฺเต อสงฺขยา;

ปภา ปกิตฺติตา มยฺหํ, ยมกา รํสิวาหนา;

เอตฺถนฺตเร รํสิชาลํ, อาโลโก วิปุโล ภเว’’ติฯ

วุตฺตาสุ ทฺวีสุ คาถาสุ ปฐมคาถาย อตฺถํ พุทฺธสฺส อนาธิปฺปาเยน คเหตฺวา มิจฺฉาญาเณน อญฺญานนฺตจกฺกวาเฬสุ อุปฺปชฺชมานา พุทฺธา อสงฺขยาติ วทนฺติฯ เตสํ ปเนตํ อยุตฺตเมว อสุนฺทรเมวฯ กสฺมา, ปาฬิยา จ อฏฺฐกถาฏีกาวจเนหิ จ วิรุทฺธตฺตา จ ตสฺสา คาถาย อตฺถคฺคหณสฺส มิจฺฉตฺตา จฯ

อิมาย หิ ปาฬิยา คาถาย วา อญฺญานนฺตจกฺกวาเฬสุ อญฺเญ พุทฺธา อุปฺปชฺชนฺตีติ อตฺเถ คยฺหมาเน อฏฺฐกถาสุ อิเมสุ ปน ตีสุ เขตฺเตสุ ฐเปตฺวา อิมํ จกฺกวาฬํ อญฺญสฺมิํ จกฺกวาเฬ พุทฺธา อุปฺปชฺชนฺตีติ สุตฺตํ นตฺถิ, น อุปฺปชฺชนฺตีติ ปน อตฺถีติ วุตฺตวจเนน จ, ตีณิ หิ ปิฏกานิ…เป.… อิมา ติสฺโส สํคีติโย อารุฬฺเห เตปิฏเก พุทฺธวจเน…เป.… สุตฺตํ นตฺถิฯ น อุปฺปชฺชนฺตีติ ปน อตฺถีติ วุตฺตวจเนน จ อุชุกํ วิรุชฺฌติ จฯ ภทฺทนฺตมหา พุทฺธโฆสาทโย อฏฺฐกถาจริยา ตํ ปาฬิํ น ปสฺสนฺตีติ อตฺตโน ทุคฺคหิเตน อฏฺฐกถาจริยานํ อพฺภกฺขานํ อาปชฺชติ จฯ กิํ ปเนเต ติปิฏกธรา ติกฺขวิสทชวน คมฺภีราทิญาณิกา อฏฺฐกถาจริยา น ปสฺเสยฺยุํฯ ปสฺเสยฺยุํ เอวฯ ตสฺมา อยุตฺตเมวฯ อฏฺฐกถาสุ ปน อาคตํ สุตฺตํ นตฺถีติอาทิวจนเมว ยุตฺตตรํ โหตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ

เอตฺถ จ พุทฺธกฺเขตฺเตติปทํ ตสฺมิญฺจ ทิสาภาคมฺหีติปเท วิเสสนํ, อสงฺขยาติปทํ ทุติยคาถาย ปภาติปทสฺส วิเสสนนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ อยํ ปเนตฺถ โยชนาฯ โลเก จกฺกวาฬโลเก ทสวิธา ทส โกฏฺฐาสา ทิสา โหนฺติฯ ตตฺถ โกฏฺฐาเส ยายโต ยายนฺตสฺส คจฺฉนฺตสฺส เม อนฺตกํ ปริโยสานํ นตฺถิฯ พุทฺธกฺเขตฺเต พุทฺธสฺส ทสสหสฺสิสงฺขาตชาติกฺเขตฺตภูเต ตสฺมิญฺจ ทิสาภาคมฺหิ มยฺหํ อสงฺขยา สงฺขารหิตา ยมกา ยุคฬา ยุคฬา หุตฺวา รํสิวาหนา รํสิวหนฺตา รํสิมุญฺจมานา วา ปภา จกฺกรตนมณิรตนาทีนํ อาโลกา ปกิตฺติตา ปากฏา ปตฺถริตา วาฯ เอตฺถนฺตเร ทสสหสฺสจกฺกวาฬนฺตเร รํสิชาลํ รํสิสมูเหน วิปุโล พหุตโร อาโลโก ภเว อโหสินฺติฯ อยมตฺโถ จกฺกินฺทาภิสิรีสทฺธมฺม ธชมหาธมฺมราชาธิราชคุรูติลทฺธลญฺฉิเตน อาจริยพุเธน ลิขิโตติ ทฏฺฐพฺโพฯ

ภควา หิ อิมาหิ คาถาหิ จกฺกวตฺติราชกาเล มยฺหํจกฺกรตนมณีรตนาทีนํ อสงฺขยา ปภา พุทฺธกฺเขตฺตภูเต ทสสหสฺสิจกฺกวาเฬ ปากฏา ปตฺถริตาติ ทสฺเสติฯ น อนนฺตจกฺกวาเฬสุ อุปฺปชฺชนพุทฺธานํ อสงฺขยภาวนฺติฯ

วุตฺตญฺเหตํ พุทฺธอปทานฏฺฐกถายํ ‘‘ทิสา ทสวิธา โลเกติ จกฺกวาฬโลเก ทสวิธา ทสโกฏฺฐาสา ทิสา โหนฺติฯ ตตฺถ โกฏฺฐาเส ยายโต ยายนฺตสฺส คจฺฉนฺตสฺส อนฺตกํ นตฺถีติ อตฺโถฯ จกฺกวตฺติกาเล ตสฺมิํ มยา คตฏฺฐาเน ทิสาภาเค วา พุทฺธกฺเขตฺเต พุทฺธวิสยา อสงฺขยา สงฺขารหิตาฯ ปภา ปกิตฺติตาติ ตทา จกฺกวตฺติ ราชกาเล มยฺหํ ปภา จกฺกรตนมณิรตนาทีนํ ปภา อาโลกา ยมกา ยุคฬา ยุคฬา หุตฺวา รํสิวาหนา รํสิมุญฺจมานา ปกิตฺติตา ปากฏาฯ เอตฺถนฺตเร ทสสหสฺสจกฺกวาฬนฺตเร รํสิชาลํ รํสิสมูหํ อาโลโก วิปุโล พหุตโร ภเว อโหสินฺติ อตฺโถ’’ติฯ เอตฺถ จ ปฐมคาถาย ปุพฺพฑฺฒสฺส เอกวากฺยภาวโต ทิสา ทสวิธา โลเกติ จกฺกวาฬโลเก…เป.… อนฺตกํ นตฺถีติ อตฺโถติ วุตฺตํฯ อปรฑฺฒสฺส ทุติยคาถายํ อนฺโตคธตฺตา จกฺกวตฺติกาเล…เป.… อสงฺขยา สงฺขารหิตา ปภา ปกิตฺติตาติ ตทา จกฺกวตฺติกาเล…เป.… ภเว อโหสินฺติ อตฺโถติ วุตฺตํฯ ตสฺมา อสงฺขยาติปทํ ทุติยคาถาย ปภาติปทสฺส วิเสสนนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

ชินาลงฺการฏีกายํ ปน เอวมสฺส สพฺพธมฺเมสุ อปฺปฏิหต ญาณาจารํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ โลเก ตาทิสสฺส อญฺญสฺส อภาวํ ทสฺเสนฺโต อาหฯ

‘‘อนนฺตสตฺเตสุ จ โลกธาตุสุ,

เอโกว สพฺเพปิ สมา น เตนา’’ติฯ

ตตฺถ อนนฺตโลกธาตูสุ เอเกกิสฺสํ โลกธาตุยา อนนฺตสตฺเตสุ เตน ตถาคเตน สโม เอโกปิ นตฺถิฯ สเจ เอโก ปน สโม น ภเวยฺยฯ สพฺเพ สตฺตา เอกชฺฌํ หุตฺวา สมา ภเวยฺยุนฺติ เจฯ

ตถาปิ นตฺถิ, สพฺเพ เอกชฺฌํ หุตฺวาปิ อิมินา เอกเกน สมา น โหนฺตีติ อธิปฺปาโยติ วุตฺตํฯ เอตฺถ จ อนนฺตโลกธาตุสูติอาทินา อิโต จกฺกวาฬโต อญฺเญสุ อนนฺตจกฺกวาเฬสุ อญฺเญสํ พุทฺธานํ อภาวํ ทสฺเสติฯ เอวํ ปน มยา ปถโวชํ อุทฺธริตฺวา ทสฺสิโต วิย ทสฺสิเตหิ อติทฬฺหตเรหิ สาธกวจเนหิ อิโต จกฺกวาฬโต อญฺญจกฺกวาเฬสุ พุทฺธา อุปฺปชฺชนฺตีติ มิจฺฉาวาโท สูริโย อนฺธการํ ปฏิหนติ วิย ปฏิหนิยติ อปนิยตีติ สทฺธหกํ ทฏฺฐพฺโพติฯ

มุนินฺทกฺโกติ มุนินฺท อกฺโกติ ปทจฺเฉโทฯ พุทฺธาทิจฺโจติ อตฺโถฯ สพฺพธมฺเม มนติ ชานาตีติ มุนิฯ มนธาตุ ญาเณ อิฯ มกาเร อสฺสุตฺตํฯ อถ วา มุนาติ สพฺพธมฺเม สก สามญฺญลกฺขณาทินา ปฏิวิชฺฌตีติ มุนิฯ มุนติ หิตาหิตํ ปริจฺฉินฺทตีติ วา มุนิ, ภควาฯ มุนธาตุ ปฏิวิชฺฌเน, จตุสจฺจธมฺเม มุนาติ ชานาตีติ วา โมนํฯ จตุมคฺคญาณํฯ วุตฺตญฺหิ สํยุตฺตฏฺฐกถายํ ‘‘โมนนฺติ จตุมคฺคญาณํฯ ตญฺหิ มุนาตีติ โมนํ, จตุสจฺจธมฺเม ชานาตีติ อตฺโถ’’ติฯ โมนํ อสฺส อตฺถีติ มุนิ, ภควาฯ มุนิ จ โส อินฺทติ เวเนยฺยสตฺเต ธมฺเมน อภิภวติ อินฺโท จาติ มุนินฺโท, ภควาฯ อถ วา มุนีนํ ปญฺจมุนีนํ อินฺโทติ มุนินฺโท, ภควาฯ น กมติ น คจฺฉติ ปาเทน อตฺตโน ปุญฺญชวิมาเนน คจฺฉตีติ อกฺโก, อาทิจฺโจฯ นปุพฺพ กมุธาตุ คติยํ กฺวิฯ ธาตฺวนฺตโลโปฯ กสฺส ทฺวิตฺตํฯ อถ วา ยุคนฺธรุพฺเพธปฺปมาเณ อากาเส อรติ คจฺฉตีติ อกฺโกฯ อรธาตุ คมเน กปจฺจโยฯ กสฺส ทฺวิตฺตํฯ ตํ ตํ ราสิโต ตํ ตํ ราสิํ อรติ ยาตีติ วา อกฺโกฯ อถ วา มหนฺตชุตตาย อกฺกิยติ อภิตฺถวิยติ ตปฺปสนฺเนหิ ชเนหีติ อกฺโก, อาทิจฺโจฯ อกฺกธาตุ ถวเน อฯ มุนินฺโท จ โส อกฺโก จาติ มุนินฺทกฺโก, อกฺโก อาทิจฺโจ วิย วา มุนินฺโทติ มุนินฺทกฺโก, พุทฺโธฯ

ยถา หิ สูริโย อตฺตโน สหสฺสรํสิยา เอกจกฺกวาเฬ ติมิรนฺธการํ วิธเมตฺวา ทิเน ทิเน นวโยชนสตสหสฺสปฺปเทสํ โกฏิสหสฺสปฺปเทสํ วา ทสทิสํ วา โอภาเสตฺวา วิโรจมาโน จรติ, เอวเมว ภควาปิ อตฺตโน สทฺธมฺมรํ สิยา พุทฺธกฺเขตฺตภูเตสุ ทสสหสฺสจกฺกวาเฬสุ วิเนยฺยานํ อวิชฺชนฺธการํ วิธเมตฺวา ทิเน ทิเน ตสฺมิํ ตสฺมิํ ทิสาภาเค เวเนยฺยสตฺตสมูหํ จตุสจฺจธมฺโมภาเสน โชตยมาโน วิโรจนํ จรตีติ ฐานานุรูปํ มุนินฺทกฺโกติ โถเมติฯ อยํ สมาโสปมา หีนูปมาติ ทฏฺฐพฺพาฯ

สุทฺเธติ ราคาทิมเลหิ วิสุทฺเธฯ สุชฺฌติ วิสุชฺฌตีติ สุทฺโธ, ติภโวฯ สุธธาตุ โสเจยฺเยติฯ ติภว กุหเรติ ติภวสงฺขาตกมลสเรฯ กมลสรํ วิย ติภวสฺมิํ วา ภวนฺติ สตฺตา เอตฺถาติ ภโวฯ ภูธาตุ สตฺตายํ ณฯ ตโย ภวา ติภวา, กามรูปารูปภูมิ ลพฺภติฯ กุํ วุจฺจติ อุทกํ, ตํ หรตีติ กุหโรฯ กุปุพฺพหรธาตุ หรเณ อฯ ตโย ภวา จ เต กุหโร จาติ ติภวกุหโร, กุหโร วิย ตโย ภวาติ วา ตถาฯ ตสฺมิํ ติภวกุหเรฯ กมล กถิตนฺติ อุปฺปลนฺติ กเถตพฺพํ กํ ชลํ อลยติ วิภูสยตีติ กมลํ, อุปฺปลํฯ กํสทฺทูปปท อลธาตุ วิภูสเน อฯ อถ วา กมิยติ อิจฺฉิยตีติ กมลํฯ กมุธาตุ อิจฺฉายํ อลปจฺจโยฯ กมลนฺติ อุปฺปลนฺติ กถิยตีติ กมลกถิตํฯ วิเนยฺยปฺปาโณฆนฺติ วิเนยฺยปาณโอฆนฺติ ปทวิภาโคฯ วิเนตพฺพสตฺตสมูหนฺติ อตฺโถฯ วิเนตพฺโพ ทเมตพฺโพ สตฺถาราติ วิเนยฺโย, สตฺโตฯ วิปุพฺพนิธาตุ ทมเน ณฺโยฯ ปณนฺติ ชีวนฺติ สตฺตา อเนนาติ ปาณํ, ชีวิตินฺทฺริยํฯ ปณธาตุ ชีวายํ ณฯ ตํ อสฺส อตฺถิ ตสฺมิํ วา วิชฺชตีติ ปาโณ, สตฺโตฯ อสฺสตฺถิตทฺธิเต ณปจฺจโยฯ วิเนยฺโย จ โส ปาโณ จาติ วิเนยฺยปฺปาโณฯ

อวยเวน สห หนติ คจฺฉติ ปวตฺตตีติ โอโฆ, สมูโหฯ อวปุพฺพ หนธาตุ คติยํ โณฯ อวสฺส โอฯ หนสฺส โฆฯ วิเนยฺยปฺปาณานํ โอโฆ สมูโหติ วิเนยฺยปฺปาโณโฆ, ตํฯ

ธมฺมรํสิวเรหีติ อุตฺตมธมฺมสงฺขาตรํสีหิฯ เอตฺถ จ ธมฺโมติ ยถานุสิฏฺฐํ ปฏิปชฺชมาเน สตฺเต จตูสุ อปาเยสุ วฏฺฏทุกฺเขสุ จ อปตมาเน กตฺวา ธาเรตีติ ธมฺโมฯ ธรธาตุ ธารเณ รมฺมปจฺจโยฯ ธาเรติ จ อปายาทินิพฺพตฺตกกิเลสํ วิทฺธํเสตีติ อตฺโถฯ จตุริยมคฺโค จ นิพฺพานญฺจ นิปฺปริยายโต ลพฺภติฯ กสฺมา, อริยมคฺคสฺส กิเลสานํ สมุจฺเฉทปฺปหานวเสน สมุจฺเฉทกตฺตา, นิพฺพานสฺส จ นิสฺสรณปฺปหานวเสน ตสฺส อารมฺมณภาวํ ปตฺวา ตทตฺถสิทฺธิเหตุตฺตาฯ จตุริยผลญฺจ ปริยตฺติธมฺโม จ ปริยายโต ลพฺภติฯ กสฺมา, ผลสฺส มคฺเคน วิทฺธํสิ ตพฺพานํ กิเลสานํ ปฏิปฺปสฺสมฺภนปฺปหานวเสน มคฺคานุกูลปฺป วตฺตตฺตาฯ ปริยตฺติธมฺมสฺส จ ตทงฺคปฺปหานวเสน ตทธิคม เหตุตฺตาฯ อถ วา กิเลเส ธุนาติ กมฺปติ จลติ วิทฺธํเสตีติ ธมฺโม, จตุริยมคฺโคฯ ธุนธาตุ กมฺปเน รมฺโมฯ อริเยหิ ธาริยติ ปฏิวิชฺฌิยติ สจฺฉิกริยติ อารมฺมณ กรณวเสนาติ ธมฺโม, นิพฺพานํฯ ธรธาตุ ญาเณฯ ธํเสติ ปฏิปฺปสฺสมฺเภติ มคฺคปฺปหีนกิเลสวาสนนฺติ ธมฺโม, อริยผลํฯ ธํสธาตุ วิทฺธํสเนฯ อตฺตโน สภาวํ ธาเรติ จ ธาริยติ จ ปณฺฑิเตหิ น พาเลหีติ ธมฺโม, ปริยตฺติธมฺโมฯ ธมฺโม จ ธมฺโม จ ธมฺโม จ ธมฺโม จาติ ธมฺโม เอก เสสนเยน, ทสวิโธ ธมฺโม ลพฺภติฯ วุตฺตญฺเหตํ ฉตฺตวิมาเน

‘‘ราควิราคมเนชมโสกํ,

ธมฺมมสงฺขตมปฺปฏิกูลํ;

มธุรมิมํ ปคุณํ สุวิภตฺตํ,

ธมฺมมิมํ สรณตฺตมุเปหี’’ติฯ

อยํ ปเนตฺถ โยชนาฯ มาณว ราควิราคํ ราควิคตํ อิมํ ธมฺมํ มคฺคธมฺมญฺจ อเนชํ เอชาสงฺขาตตณฺหาวิรหิตํ อโสกํ โสกวิรหิตํ อิมํ ธมฺมํ ผลธมฺมญฺจ, อสงฺขตํ สงฺขตวิรหิตํ อิมํ ธมฺมํ นิพฺพานธมฺมญฺจฯ อปฺปฏิกูลํ อวิโรธนํ มธุรํ อตฺถพฺยญฺชน สมฺปนฺนตฺตา มธุรํ, ปคุณํ ปกฏฺฐคุณํ สุวิภตฺตํ สุฏฺฐุ วิภชิตพฺพํ, อิมํ ธมฺมํ ปริยตฺติธมฺมญฺจ สรณตฺตํ สรณภาวํ อุเปหิ อุปคจฺฉาหีติฯ

เอตฺถ หิ กามราคาทิเภโท สพฺโพปิ ราโค วิรชฺชติ ปหิยติ เอเตนาติ ราควิราโคติ มคฺโค กถิโตฯ เอชาสงฺขาตาย ตณฺหาย อนฺโตนิชฺฌานลกฺขณสฺส จ โสกสฺส ตทุปฺปตฺติยา สพฺพโส ปริกฺขีณตฺตา อเนชม โสกนฺติ ผลํ กถิตํฯ เกนจิ ปจฺจเยน อสงฺขตตฺตา ธมฺมมสงฺขตนฺติ นิพฺพานํ กถิตํฯ อวิโรธทีปนโต ปน อตฺถพฺยญฺชนสฺส สมฺปนฺนตาย ปกฏฺฐคุณวิภาวนโต สุฏฺฐุ วิภชิตตฺตา จ อปฺปฏิกูลนฺติอาทินา สพฺโพปิ ปริยตฺติ ธมฺโม กถิโตฯ วุตฺตญฺหิ ตทฏฺฐกถายํ ‘‘เอตฺถ หิ ราควิราคนฺติ มคฺโค กถิโตฯ อเนชมโสกนฺติ ผลํฯ ธมฺมมสงฺขตนฺติ นิพฺพานํฯ อปฺปฏิกูลํ มธุรมิมํ ปคุณํ สุวิภตฺตนฺติ ปิฏกตฺตเยน วิภตฺตา สพฺพธมฺมกฺขนฺธา’’ติฯ อิธ ปน สามญฺญโต ทสวิโธ ธมฺโมฯ วิเสสโต ปน ปริยตฺติ ธมฺโม อธิปฺเปโตฯ กสฺมา, สุโพเธสีติ วุจฺจมานตฺตาฯ รํสีติ รสิยนฺติ อสฺสาทิยนฺตีติ รํสี, รสนฺติ อสฺสาเทนฺติ สตฺตา เอตายาติ วา รํสี, รสธาตุ อสฺสาทเน อ จ อี จฯ อถ วา รสิยติ สิเนหิยติ ตํ ชเนหีติ รํสีฯ รสธาตุ สิเนเหฯ นิคฺคหีตาคโมฯ

วโรติ อุตฺตโม, วริตพฺโพ ปตฺถิตพฺโพติ วโร, วรติ นิวาเรติ หีนนฺติ วา วโรฯ วรธาตุ ปตฺถเน นิวารเณ วา อฯ ธมฺโม จ โส รํสิ จาติ ธมฺมรํสิ, ธมฺมสฺส วา รํสิ ธมฺมรํสิฯ

อยํ ปน สมาโส อเภทูปจาเรน วุตฺโต ฯ วโร จ โส ธมฺมรํสิ จาติ ธมฺมรํสิวโร, เตหิ ธมฺมรํสิวเรหิฯ สุโพเธสีติ จตุสจฺจธมฺมํ ปฏิวิชฺฌยมาเนน สุฏฺฐุ ปโพเธสิ วิกาเสตีติ อตฺโถฯ ยถา หิ สูริโย อตฺตโน รํสิยา ผุสยิตฺวา กุหร สงฺขาเต สเร ชาตํ อุปฺปลํ วิกาเสติ, เอวเมว ภควาปิ อตฺตโน ธมฺมเทสนาสงฺขาตรํสิยา กมลสรสงฺขาเต ภวตฺตเย วสนฺตํ ปุญฺญูปนิสฺสยํ ปฏิวิชฺฌารหํ กมล สงฺขาตํ วิเนยฺยปฺปาโณฆํ จตุสจฺจธมฺมํ ปฏิวิชฺฌยมาโน ผลธมฺเมน ปโพเธสิ วิกาเสตีติ วุตฺตํ โหติฯ

พฺยาปิตกฺกิตฺตินญฺจาติ ติโลเก ปตฺถฏปริกิตฺตนํฯ สีลาทิคุเณหิ ปตฺถฏถุติโฆสิกนฺติ อตฺโถฯ จสทฺโท เจตฺถ ปทปูรณมตฺโตเยวฯ วิเสเสน วิวิธํ วา อาปติ วฑฺฒตีติ พฺยาปิโตฯ วิปุพฺพอาปธาตุ พฺยาปเน วฑฺฒเน วา ตฯ พฺยาปนํ วา พฺยาปิตํฯ กิตฺติยเต อภิตฺถวิยเต กิตฺตินํฯ ภาวสาธโนยํฯ ถุติกฺริยา ลพฺภติฯ กิตฺติยติ อภิตฺถวิยติ เทวมนุสฺเสหีติ กิตฺตินํ, ถุติโฆโสฯ กิตฺตธาตุ อภิตฺถวเน ยุฯ พฺยาปิโต ปตฺถโฏ กิตฺตโน ถุติโฆโส ยสฺส โสติ พฺยาปิตกฺกิตฺติโน, มุนินฺทกฺโกฯ ตํฯ ภควโต หิ ติโลเก เทวมนุสฺเสหิ สีลาทิคุเณหิ จ อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธตฺยาทีหิ คุเณหิ จ โถมิโต กิตฺติสทฺโท ยาว ภวคฺคํ อพฺภุคฺคจฺฉตีติ พฺยาปิตกฺกิตฺตินนฺติ โถเมตีติ วุตฺตํ โหติฯ

ติโลเกกจฺจกฺขุนฺติ ติโลเก เอกจกฺขูติ ปทจฺเฉโทฯ กามรูป อรูปสงฺขาตานํ ติโลกานํ เอกํ ปญฺญาจกฺขุภูตนฺติ อตฺโถฯ ตโย โลกา ติโลกํฯ ตสฺส จกฺขุ วิย เอก ภูตํปญฺญาจกฺขุ ยสฺส โสติ ติโลเกกจฺจกฺขุ, มุนินฺทกฺโกฯ เอตฺถ จ เอกจกฺขุสทฺทสฺส โลโป โหติ พฺรหฺมสฺสโรติอาทีสุ วิยฯ อถ วา ติโลกสฺส เอกํ ปญฺญาจกฺขุํ ภูโต ปตฺโตติ ติโลเกกจฺจกฺขุ, มุนินฺทกฺโกฯ

ติโลเกกจฺจกฺขุภูตนฺติ วตฺตพฺเพ ฉนฺทานุรกฺขณตฺถํ ภูตสทฺทโลปํ กตฺวา ติโลเกกจฺจกฺขุนฺติ วุตฺตํฯ อถ วา ติโลกสฺส เอกภูโต ปญฺญาจกฺขุ หุตฺวา สพฺพธมฺเม จกฺขติ ปสฺสตีติ ติโลเกกจฺจกฺขุ, มุนินฺทกฺโกฯ ตํฯ ภควา หิ ปญฺญาจกฺขุ มยตฺตา สตฺเตสุ จ ตทุปฺปาทนโต ติโลกสฺส จกฺขุภูโต ญาณภูโต ธมฺมภูโต พฺรหฺมภูโต โหติฯ วุตฺตญฺหิ มธุปิณฺฑิกสุตฺเต ‘‘โส หาวุโส ภควา ชานํ ชานาติ, ปสฺสํ ปสฺสติ จกฺขุภูโต ญาณภูโต ธมฺมภูโต พฺรหฺมภูโต วตฺตา ปวตฺตา อตฺถสฺส นินฺเนตา อมตสฺส ทาตา ธมฺมสฺสามี ตถาคโต’’ติฯ ตสฺมา ติโลเกกจฺจกฺขุนฺติ โถเมติฯ

ทุขมสหนนฺติ ปุถุชฺชเนหิ อติทุกฺขมิตฏฺฐานํ ขมนํฯ ปุถุชฺชเนหิ ทุกฺเขน กสิเรน ขมิตพฺพนฺติ ทุขมํ, อิฏฺฐานิฏฺฐาทิ อารมฺมณํฯ ทุกฺขมนฺติ วตฺตพฺเพ คชฺชพนฺธตฺตา ฉนฺทานุรกฺขณตฺถํ กการโลปํ กตฺวา ทุขมนฺติ วุตฺตํฯ ตํ สหติ ขมตีติ ทุขมสหโน, มุนินฺทกฺโกฯ สหธาตุ ปริสหเน ยุฯ ตํ ทุขมสหนํฯ ภควา หิ ปุถุชฺชเนหิ สุทุกฺขมิตํ อิฏฺฐา นิฏฺฐาทิอารมฺมณํ สีตุณฺหาทิํ ลาภาลาภยสายส นินฺทปสํสสุขทุกฺขสงฺขาตํ โลกธมฺมญฺจ อติวิย ขมติ อธิวาเสติ, ตสฺมา ทุขมสหนนฺติ โถเมติฯ

มเหสินฺติ มหนฺตํ สีลกฺขนฺธาทิํ ปริเยสมานํ มหนฺตํ นิพฺพานํ คเวสมานํ วา มหนฺเต สีลกฺขนฺธาทิเก เอสติ คเวสติ ปริเยสตีติ มเหสี, มุนินฺทกฺโกฯ มหนฺตสทฺทูป ปท เอสธาตุ คเวสเน อีฯ วุตฺตญฺหิ มหานิทฺเทเส ‘‘มเหสีติ มเหสีฯ ภควา มหนฺตํ สีลกฺขนฺธํ เอสิ คเวสิ ปริเยสีติ มเหสีฯ มหนฺตํ สมาธิกฺขนฺธํ มหนฺตํ ปญฺญากฺขนฺธํ มหนฺตํ วิมุตฺติกฺขนฺธํ มหนฺตํ วิมุตฺติญาณทสฺสนกฺขนฺธํ เอสี คเวสี ปริเยสีติ มเหสี’’ติฯ มหนฺเต สตฺตติํสโพธิปกฺขิย ธมฺเม เอสติ คเวสตีติ วา มเหสี, มหนฺตํ นิพฺพานํ เอสติ คเวสตีติ วา มเหสีฯ

วุตฺตญฺหิ มหานิทฺเทเส ‘‘มหนฺเต สติปฏฺฐาเน มหนฺเต สมฺมปฺปธาเน มหนฺเต อิทฺธิปาเท มหนฺตานิ อินฺทฺริยานิ มหนฺตานิ พลานิ มหนฺเต โพชฺฌงฺเค มหนฺตํ อริยํ อฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ มหนฺตํ ปรมตฺถํ อมตํ นิพฺพานํ เอสี คเวสี ปริเยสีติ มเหสี’’ติฯ อถ วา มเหสกฺเขหิ สตฺเตหิ เอสิยติ คเวสิยติ ปริเยสิยติ อมฺหากํ กหํ พุทฺโธติ มเหสีฯ วุตฺตญฺหิ มหานิทฺเทเส ‘‘มเหสกฺเขหิ วา สตฺเตหิ เอสิโต คเวสิโต กหํ พุทฺโธ’’ตฺยาทิฯ ตํ มเหสิํฯ นฺติ มุนินฺทกฺกํฯ อหํ สิรสา นมามีติ สมฺพนฺโธฯ

อยํ ปเนตฺถ สงฺเขปโยชนาฯ ทยุทยรุโณ มหากรุณาสงฺขาตอุทยปพฺพตุคฺคตสูริยารุโณ, อุทยปพฺพ ตโต อุคฺคตสูริยารุโณ วิย มหากรุณา วา, ญาณ วิตฺถิณฺณพิมฺโพ สพฺพญฺญุตญาณสงฺขาโต วิตฺถารปริมณฺฑโล, วิตฺถารจกฺกวาฬมณฺฑลํ วิย วิปุลารมฺมณสพฺพญฺญุตญาณวา, เอโก อสหาโย เอกพุทฺธภูโต, โย ยาทิโส มุนินฺทกฺโก พุทฺธาทิจฺโจ สุทฺเธ ราคาทิมเลหิ วิสุทฺเธ ติภว กุหเร ติภวสงฺขาตกมลสเร, กมลกถิตํ อุปฺปลนฺติ กเถตพฺพํ, วิเนยฺยปฺปาโณฆํ วิเนตพฺพสตฺตสมูหํ, ธมฺมรํ สีวเรหิ อุตฺตมธมฺมสงฺขาตรํสีหิ, สุโพเธสิ จตุสจฺจธมฺมํ ปฏิเวธยมาเนน สุฏฺฐุ ปโพเธสิ วิกาเสสิ, พฺยาปิตกฺกิตฺตินํ ติโลเก ปตฺถฏปริกิตฺตนํ, สีลาทิคุเณหิ ปตฺถฏถุติโฆสิกํ วา, ติโลเกกจฺจกฺขุํ กามรูปอรูป สงฺขาตานํ ติโลกานํ เอกํ ปญฺญาจกฺขุภูตํ, ทุขมสหนํ ปุถุชฺชเนหิ อติทุกฺขมิตฏฺฐานํ ขมนํ, มเหสิํ มหนฺตํ สีลกฺขนฺธาทิํ ปริเยสมานํ มหนฺตํ นิพฺพานํ คเวสมานํ วา, ตํ มุนินฺทกฺกํ อหํ สิรสา นมามิ วนฺทามีติฯ

วีสติมวนฺทนคาถาวณฺณนา สมตฺตาฯ

[21]

โย ชิโน อเนกชาติยํ สปุตฺตทารมงฺคชีวิตมฺปิ;

โพธิเปมโต อลคฺคมานโส อทาสิเยว อตฺถิ กสฺส;

ทานปารมิํ ตโต ปรํ อปูริ สีลปารมาทิกมฺปิ;

ตาสมิทฺธิโยปยาตมคฺคตํ ตเมกทีปกํ นมามิฯ

[21] เอวํ วีสติมาย คาถาย มุนินฺทกฺกํ วนฺทิตฺวา อิทานิ ปุพฺเพ อเนกชาติยํ โพธิสตฺตกาเล ชีวิตปริจฺจาคาทีหิ จ ทานาทิทสปารมิโย ปูเรนฺเตหิ คุเณหิ จ โถเมตฺวา ชินํ วนฺทิตุกาโม โย ชิโน ตฺยาทิมาหฯ อยํ ปน รช รช รช คเณหิ จ ครุลหูหิ จ รจิตตฺตา วีสตกฺขเรหิ ลกฺขิตา วุตฺตคาถาติ ทฏฺฐพฺพาฯ วุตฺตญฺหิ วุตฺโตทเย ‘‘วุตฺต มีทิสนฺตุ นามโต รชา รชา รชา ครุลฺลหู จา’’ติฯ

อยํ ปเนตฺถ โยชนาฯ ยสฺสํ ปฏิปาทํ รชา รชคณา จ รชา รชคณา จ รชา รชคณา จ ครุลฺลหู จ เจ สิยฺยุํ, อีทิสนฺตุ อีทิสํ ปน คาถา นามโต นาเมน วุตฺตํ วุตฺต คาถา นามาติฯ

ตตฺถ ปน โย ชิโนติ โย พุทฺโธฯ โส หิ เทวปุตฺตกิเลสาภิสงฺขารขนฺธมจฺจุวเสน ปญฺจมาเร อชินิ ชินาติ ชินิสฺสตีติ ชิโนติ วุจฺจติฯ นนุ จ พุทฺธสาวกาปิ ปญฺจมาเร ชินตฺตา ชินา นามาติ เจฯ น ภควโต ปรูป นิสฺสยวิรหนิรติสยวเสน ปญฺจมารชินตฺตา ภควาเยว ชิโน นามาติฯ วุตฺตญฺหิ ธาตุกถามูลฏีกายํ

‘‘ตตฺถ พลวิธมน วิสยาติกฺกมวเสน เทวปุตฺตมารสฺส, อปวตฺติกรณวเสน กิเลสาภิสงฺขารมารานํ, สมุทยปฺปหานปริญฺญาวเสน ขนฺธมารสฺส, มจฺจุมารสฺส, จ โพธิมูเล เอว ภญฺชิตตฺตา ปรูปนิสฺสยรหิตํ นิรติสยํ ตํ ภญฺชนํ อุปาทาย ภควาเอว มารภญฺชโนติ โถมิโต’’ติฯ

อเนกชาติยนฺติ อเนกสํสารภเวฯ เอตฺถ หิ อยํ ชาติสทฺโท อเนกตฺโถฯ ตถา เหส เอกมฺปิ ชาติํ ทฺเวปิ ชาติโยติ เอตฺถ ภเว อาคโตฯ อตฺถิ วิสาเข นิคณฺฐา นาม สมณชาตีติ เอตฺถ นิกาเยฯ ติริ นาม ติณชาติ นาภิยา อุคฺคนฺตฺวา นภํ อาหจฺจ ฐิตา อโหสีติ เอตฺถ ปญฺญตฺติยํฯ ชาติ ทฺวีหิ ขนฺเธหิ สงฺคหิตาติ เอตฺถ สงฺขตลกฺขเณฯ ยํ มาตุกุจฺฉิยํ ปฐมํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ ปฐมํ วิญฺญาณํ ปาตุภูตํฯ ตทุปาทาย สาวสฺส ชาตีติ เอตฺถ ปฏิสนฺธิยํฯ สมฺปติชาโต อานนฺท โพธิสตฺโตติ เอตฺถ ปสูติยํฯ อนุปกุฏฺโฐ ชาติวาเทนาติ เอตฺถ กุเลฯ ยโตหํ ภคินิ อริยาย ชาติยา ชาโตติ เอตฺถ อริยสีเลฯ อิธ ปนายํ ภเว วตฺตติฯ ตสฺมา อเนกสํสารภเวติ อตฺโถ วิญฺญาตพฺโพฯ โส หิ ชายติ โยนิ คติอาทิ วิภาโคติ ชาตีติ วุจฺจติฯ อถ วา ชายนฺติ นิพฺพตฺตนฺติ เอตฺถ ขนฺธาทโยติ ชาติ, ภโวฯ ชนิธาตุ นิพฺพตฺตเนติฯ น เอกา อเนกา, อเนกา จ สา ชาติ จาติ อเนก ชาติฯ ตสฺสํ อเนกชาติยํฯ

สปุตฺตทารนฺติ ปุตฺเตน จ ภริยาย จ สหิตํฯ อตฺตโน กุลํ ปุนาติ ปวติ โสเธตีติ วา ปุตฺโตฯ ปุธาตุ ปวเน ตฯ มาตาปิตูนํ มนํ ปูเรตีติ วา ปุตฺโตฯ ปูรธาตุ ปูรเณ ตฯ ปุตฺโต จ ธีตา จ ปุตฺโตฯ วิรูเปก เสโสยํฯ สามิเกน ธริยเตติ ทาโรฯ ธรธาตุ ธารเณ โณฯ ธสฺส โทฯ อถ วา ปุริเสน โภคํ ทียตีติ ทาโรฯ ทาธาตุ ทาเน รปจฺจโยฯ ทากุจฺฉิตา กาเรน ปุริเสน รมิยติ เอตฺถาติ วา ทาโร, ภริยาฯ ทาปุพฺพรมุธาตุ รมเน กฺวิฯ ทาสทฺโท กุจฺฉิตตฺโถฯ อภิธานฏีกายํ ปน ‘‘ทารยนฺเต เยนาติ ทาโร, ทร วิทารเณฯ อกตฺตริ จ การเก สญฺญายํ โณ’’ติ วุตฺตํฯ ปุตฺโต จ ทาโร จ ปุตฺตทาโรฯ

สมาหารทฺวนฺเทปิ หิ ปุลฺลิงฺคํ อิจฺฉนฺติ อาจริยาฯ เตน สห วตฺตติ ยสฺสาติ สปุตฺตทาโร, ปุตฺตทารปริจฺจาโคฯ ตํ สปุตฺตทารํฯ องฺคชีวิตมฺปีติ หตฺถปาทกณฺณนาสจกฺขาทิสรีราวยวญฺจ ชีวิตินฺทฺริย ปฏิพทฺธสกลสรีรญฺจ องฺคติ คจฺฉติ กาเยติ องฺโค, จกฺขาทิสรีราวยโวฯ อคิธาตุ คติยํ อฯ ชีวนฺติ สตฺตา เอเตนาติ ชีวิตํ, ชีวิตินฺทฺริยํฯ ชีวธาตุ ปาณธารเณ ตฯ องฺโค จ ชีวิตญฺจ องฺคชีวิตํฯ เอตฺถ จ ปิสทฺโท สมฺปิณฺฑนตฺโถฯ เตน ธนรฏฺฐปริจฺจาคํ สมฺปิณฺเฑติฯ วุตฺตญฺหิ สีลกฺขนฺธฏฺฐ กถายํ

‘‘องฺคปริจฺจาคํ ชีวิตธนรชฺชปุตฺตทารปริจฺจาคนฺติ อิเม ปญฺจ มหาปริจฺจาเค ปริจฺจชิตฺวา’’ติฯ อถ วา สมฺภาวนตฺโถฯ เตน ภควา สพฺพญฺญุตญาณเหตุปิ ปุตฺตทารองฺคชีวิตมฺปิ อลคฺคมานโส ปริจฺจเชติ, ปเคว ธนาทิพาหิรวตฺถุ ปริจฺจาเคปีติ สมฺภาเวติฯ

โพธิเปมโตติ อรหตฺตมคฺคสพฺพญฺญุตญาณสงฺขาตาย โพธิยา ปิยมานตฺตา, เหตฺวตฺเถ หิ โตปจฺจโยฯ จตฺตาริ สจฺจานิ พุชฺฌตีติ โพธิ, อรหตฺตมคฺคญาณํฯ สพฺพ เญยฺยธมฺเม พุชฺฌตีติ โพธิ, สพฺพญฺญุตญาณํฯ พุธธาตุ ญาเณ ณฯ อิตฺถิลิงฺคโชตโก อีปจฺจโย จฯ วุตฺตญฺหิ อภิธานปฺปทีปิกายํ – ‘‘โพธิ สพฺพญฺญุตญาเณ, อริยมคฺเค จ นาริย’’นฺติฯ โพธิ จ โพธิ จ โพธิ สรูเปกเส สวเสนฯ ปิยนํ เปโม, ปิยายิตพฺโพติ วา เปโมฯ ปีธาตุ ตปฺปนกนฺตีสุ มนิปจฺจโยฯ โพธิยา เปโม โพธิเปโม, ตโต โพธิเปมโตฯ ภควตา หิ ปุตฺตทารองฺคชีวิเตหิปิ สตคุเณน สหสฺสคุเณน สต สหสฺสคุเณนปิ โพธิญาณเมว ปิยนฺติ วุตฺตํ โหติฯ วุตฺตญฺหิ เวสฺสนฺตรชาตเก

‘‘น เม เทสฺสา อุโภ ปุตฺตา, มทฺที เทวี น เทสฺสิยา;

สพฺพญฺญุตํ ปิยํ มยฺหํ, ตสฺมา ปิเย อทาสห’’นฺติฯ

อลคฺคมานโสติ ปุตฺตทารองฺคชีวิตาทีสุ อนลฺลียน จิตฺโต หุตฺวา ลคนํ สงฺคนํ ลคฺโค, ลคติ สงฺคติ อลฺลยติ วาติ ลคฺโคฯ ลคธาตุ สงฺเค อลฺลียเน วา คปจฺจโยฯ น ลคฺโค อลคฺโค, นตฺถิ ลคฺโค เอตฺถ ปุตฺตทาร องฺคชีวิตาทีสูติ วา อลคฺโคฯ มนติ ชานาติ อารมฺมณนฺติ มโนฯ โสเยว มานโสฯ อลคฺโค มานโส ยสฺส โสติ อลคฺคมานโส, ชิโนฯ อตฺถิกสฺสาติ ปุตฺต ทาราทิํ กามิกสฺส, ยาจกสฺส ปฏิคฺคาหกสฺส วาติ อตฺโถฯ อตฺโถ กาโม อสฺส อตฺถีติ อตฺถิโก, ณิโกฯ ตสฺส อตฺถิกสฺสฯ อทาสิเยวาติ ปูชานุคฺคหกามตาย ญาณสมฺปยุตฺตปริจฺจาคเจตนาย อทาสิเอวาติ อตฺโถฯ โพธิสตฺโต หิ ปารมีปูรณ กาเล สราคสโทสสโมหสฺเสว สโต อาคตา คตานํ ยาจกานํ อลงฺกตปฏิยตฺตํ สีสํ กนฺติตฺวา คลโลหิตํ นีหริตฺวา สุอญฺชิตานิ อกฺขีนิ อุปฺปาเฏตฺวา กุลวํสปฺปทีปํ ปุตฺตํ มนาปจารินิํ ภริยญฺจ เขฬปิณฺฑมิว อนเปกฺโข ปริจฺจชิตฺวา ทียมาโนว สมฺมาสมฺโพธิญาณํ ลทฺธุํ สกฺกา, น ปุตฺตทารองฺคชีวิตมฺปิ อปริจฺจชิตฺวาฯ ปญฺจ หิ มหาปริจฺจาเค อปริจฺจชิตฺวา พุทฺธภูตปุพฺพา นาม นตฺถิฯ ปจฺเจกพุทฺธาริยสาวกา ปน ปุตฺตทารองฺคชีวิตํ อปริจฺจชนฺตาปิ ปจฺเจกพุทฺธาริยสาวกโพธิญาณํ ลทฺธุํ สมตฺถาวฯ ตสฺมาเยว ภควนฺตํเยว สปุตฺตทารมงฺคชีวิตมฺปิ โพธิเปมโต อลคฺคมานโส อทาสิเยว อตฺถิ กสฺสาติ โถเมติฯ วุตฺตญฺเหตํ เวสฺสนฺตรชาตกฏฺฐ กถายํ ‘‘สพฺพโพธิสตฺตา ธนปริจฺจาคํ, ปุตฺตปริจฺจาคํ, ภริยปริจฺจาคํ, องฺคปริจฺจาคํ, ชีวิตปริจฺจาคนฺติ อิเม ปญฺจ มหาปริจฺจาเค อปริจฺจชิตฺวา พุทฺธภูตปุพฺพา นาม นตฺถี’’ติฯ

เอวํ ปญฺจหิ มหาปริจฺจาคคุเณหิ ภควโต โถมนํ กตฺวา อิทานิ ทานาทิปารมีปูรณคุเณน โถมนํ กตฺตุ กาโม ทานปารมินฺติอาทิมาหฯ

ตตฺถ ทานนฺติ ติวิธํ โหติ จาคเจตนา จ, วิรติ จ, เทยฺยธมฺโม จาติฯ สทฺธา หิริยํ กุสลญฺจ ทานนฺติ อาคตฏฺฐาเน หิ จาคเจตนา ทานํ นามฯ อภยํ เทตีติ อาคตฏฺฐาเน วิรตี ทานํ นามฯ ทานํ เทติ อนฺนํ ปานนฺติ อาคตฏฺฐาเน เทยฺยธมฺโม ทานํ นามฯ ตตฺถ จาคเจตนา เทติ วา เทยฺยธมฺมํ เทนฺติ วา เอตาย เทยฺยธมฺมนฺติ ทานํฯ วิรติ อวขณฺฑนฏฺเฐน ลวนฏฺเฐน วา ทานํฯ สา หิ อุปฺปชฺชมานา ภยเภรวสงฺขาตํ ทุสฺสิลฺยํ เจตนํ ทาติ ลุนาติ จาติ ทานํ, เทยฺยธมฺโม ทิยฺยตีติ ทานํฯ อิธ ปน ติวิธํ ทานํ อธิปฺเปตํฯ ปารมีสทฺทสฺส วจนตฺโถ เหฏฺฐา วุตฺโตเยวฯ อถ วา ปารํ นิพฺพานํ เอติ คจฺฉติ เอตายาติ ปารมิฯ ปารสทฺทูปปท อิธาตุ คติยํ กฺวิฯ ปารํ อิตีติ ปทจฺเฉโท กาตพฺโพฯ ทานเมว ปารมี ทานปารมี, ตํ ทานปารมิํฯ ตโตติ ทานปารมิโตฯ ปรนฺติ อญฺญํฯ สีลปารมาทิกมฺปีติ สีลตีติ สีลํฯ สีล ธาตุ สมาธิมฺหิ อฯ กายวจีกมฺมานิ สมาทหติ สมาธเปตีติ อตฺโถฯ สีลติ สมาธิยติ กายกมฺมาทีนํ สุสิลฺยวเสน น วิปฺปกิรตีติ วา สีลํ, สีลนฺติ สมาทหนฺติ จิตฺตํ เอเตนาติ วา สีลํฯ อถ วา สีลยติ อุปธาเรตีติ สีลํ, สีลธาตุ อุปธารเณ อฯ กุสล ธมฺมานํ ปติฏฺฐานภาเวน อาภุโส ธาเรตีติ อตฺโถฯ สีเลนฺติ วา เอเตน กุสเล ธมฺเม อุปธาเรนฺติ สาธโวติ สีลํ, สีลิยติ อุปธาริยติ สปฺปุริเสหิ หทยมํสนฺตรํ อุปเนตฺวาติ วา สีลํ, สีเลติ อุปธาเรติ ตํ สมงฺคี ปุคฺคลํ อปาเยสุ อุปฺปตฺตินีวารณวเสน สุคฺคติ นิพฺพานนฺติ วา สีลํ, สีลเมว ปารมี สีลปารมี, สา อาทิ ยาสนฺเตติ สีลปารมาทิกาฯ เอตฺถ จ อาทิสทฺเทน เนกฺขมฺมปญฺญา วีริยขนฺติสจฺจอธิฏฺฐานเมตฺตาอุเปกฺขาปารมิํ สงฺคณฺหาติฯ วุตฺตญฺเหตํ พุทฺธวํสปาฬิยํ

‘‘ทานํ สีลญฺจ เนกฺขมฺมํ, ปญฺญา วีริเยน ปญฺจมํ;

ขนฺติสจฺจมธิฏฺฐานํ, เมตฺตุเปกฺขา อิมา ทสา’’ติฯ

ปิสทฺโท เจตฺถ สมฺปิณฺฑนตฺโถฯ เตน ปญฺจ มหาปริจฺจาเค สมฺปิณฺเฑติฯ

อปูรีติ สมฺมาสมฺโพธตฺถาย ปูรณํ อกาสีติ อตฺโถฯ ภควโต หิ ทีปงฺกรปาทมูเล อฏฺฐ ธมฺเม สโมธาเนตฺวา พุทฺธตฺถาย อภินีหารโต ปฏฺฐาย อเนกชาตีสุ สมฺมาสมฺโพธิํ ปฏิวิชฺฌิตุํ วายมนฺโต อทินฺนทานํ นาม นตฺถิ, อรกฺขิตสีลํ นาม นตฺถิฯ อปูริตา ปารมี นาม นตฺถิฯ อติพหุมฺปิ ปูรณํ อกาสิเยวฯ ภควา หิ โพธิสตฺต ภูโต จตูสุ มหาสมุทฺเทสุ อุทกํ ปราเชตฺวา อธิกํ โลหิตทานมกาสิฯ สกลปถวิยา ปํสุํ ปราเชตฺวา อธิกํ มํสมทาสิฯ สิเนรุปพฺพตราชํ ปราเชตฺวา อธิกํ สีสทานมทาสิฯ อากาเส ตารกสมูหํ ปราเชตฺวา อธิกํ นยนมทาสิฯ

เตน วุตฺตํ ชินาลงฺกาเร

‘‘โส สาคเร ชลธิกํ รุธิรํ อทาสิ,

ภูมิํ ปราชิย สมํสมทาสิ ทานํ;

เมรุปฺปมาณมธิกญฺจ สโมฬิสีสํ,

เข ตารกาธิกตรํ นยนํ อทาสี’’ติฯ

วสนฺตติลกคาถาฯ

ตตฺถ จ โสติ โส เอวํวิโธ โพธิสตฺโตฯ สาคเรติ จตูสุ มหาสมุทฺเทสุฯ ชลธิกนฺติ อุทกโต อธิกํ กตฺวาฯ รุธิรํ อทาสีติ โลหิตทานมทาสิฯ ภูมิํ ปราชิยาติ ปํสุปถวิยา ปํสุํ ปราเชตฺวา อตฺตโน สรีรมํสํ อธิกํ อทาสิฯ เมรุปฺปมาณมธิกนฺติ โยชน อฏฺฐสฏฺฐิสตสหสฺสุพฺเพธสฺส คิริราชสฺส ปมาณโตปิ อธิกํ กตฺวาฯ สโมฬิสีสนฺติ โมฬิยา สห อภิสิตฺตสีสํ อทาสิฯ เขติ จกฺกวาฬปพฺพตปริยนฺเต อากาเสฯ

ตารกาธิกตรนฺติ นกฺขตฺตาทิตารกรูปโตปิ อธิกํ กตฺวา ฯ นยนํ อทาสีติ เนตฺตทานํ อทาสีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ

ตาสมิทฺธิโยปยาตมคฺคตนฺติ ตาสํ อิทฺธิยา อุปยาตํ อคฺคตนฺติ ปทจฺเฉโทฯ ตาสนฺติ ตาสํ ปารมีนํฯ อิทฺธิยาติ สมิทฺธิยา, เหตฺวตฺเถ เจตํ กรณวจนํฯ อุปยาตนฺติ อุปคตํฯ อคฺคตนฺติ สพฺพสตฺตานํ อุตฺตมภาวํ, เสฏฺฐภูตํ พุทฺธตฺตนฺติ อตฺโถฯ ตํ ปน ปทํ อุปยาตนฺติปเท กมฺมํฯ อคฺคสทฺโท เจตฺถ อุตฺตมวาจโก อนิปฺผนฺนปาฏิปทิโกฯ อถ วา อคฺคติ อุตฺตมภาวํ เสฏฺฐภูตํ วา พุทฺธภาวํ ปาปุณาตีติ อคฺโค, ชิโนฯ อคฺคธาตุ คติยํ อฯ อคฺคสฺส ภาโว อคฺคตํฯ ภควา หิ อนนฺตโลกธาตูสุ สพฺพ สตฺตานํ อคฺโค อุตฺตมตโร เสฏฺฐตโรติ อตฺโถฯ วุตฺตญฺเหตํ ทสนิปาต องฺคุตฺตรปาฬิยํ

‘‘ยาวตา ภิกฺขเว สตฺตา อปทา วา ทฺวิปทา วา จตุปฺปทา วา พหุปฺปทา วา รูปิโน วา อรูปิโน วา สญฺญิโน วา อสญฺญิโน วา เนวสญฺญีนาสญฺญิโน วา, ตถาคโต เตสํ อคฺคมกฺขายติ อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ติฯ

ตเมกทีปกนฺติ ตํ เอกทีปกนฺติ ปทจฺเฉโทฯ ตนฺติ ชินํฯ เอกทีปกนฺติ สพฺพสตฺตานํ เอกปฏิสรณภูตํ ปติฏฺฐภูตํ วาฯ ทีปกสทฺโท หิ ปฏิสรณปติฏฺฐวาจโก นิปฺผนฺนปาฏิปทิโกฯ วุตฺตญฺหิ สํยุตฺตฏฺฐกถายํ ‘‘ปติฏฺฐาปนฏฺเฐน ทีป’’นฺติฯ ทีปนฺติ ปติฏฺฐหนฺติ ปฏิสรณภาเวน สตฺตา เอตฺถาติ วา ทีปโก, ชิโนฯ ทีปธาตุ ปติฏฺฐายํ อโกฯ เอกสทฺโท สงฺขฺยาวาจโกฯ เอโก เอกภูโต ทีปโกติ เอกทีปโก, ชิโนฯ อถ วา เอกทีปกนฺติ มนุสฺสานํ ปฏิสรณภูตํ ปติฏฺฐานภูตํ สมุทฺททีปกมิว สพฺพสตฺตานํ ปฏิสรณภูตํ ปติฏฺฐานภูตํ เอกพุทฺธภูตํฯ

อยํ ปเนตฺถ วจนตฺโถฯ ชลมชฺเฌ ทิปฺปตีติ ทีโปฯ ทฺวิธา อาโปสนฺทติ เอตฺถาติ วา ทีโปฯ โสเยว ทีปโกฯ โสวิย เอโก พุทฺโธ หุตฺวา เอติ คจฺฉติ ปวตฺตตีติ เอกทีปโก, ชิโนฯ ยถา หิ มหาสมุทฺเท ภินฺนนาวานํ มนุสฺสานํ สมุทฺททีโป ปฏิสรโณ ปติฏฺโฐ โหติ, เอวํ ชิโน สํสารสาคเร อลพฺภเนยฺยปติฏฺเฐ โอสีทนฺตานํ สพฺพสตฺตานํ เอกพุทฺธภูโต ปฏิสรโณ ปติฏฺโฐ โหตีติ เอกทีปกนฺติ โถเมติฯ ตํ ชินํ อหํ นมามีติ สมฺพนฺโธติฯ

อยํ ปเนตฺถ สงฺเขปโยชนาฯ โย ชิโน อเนก ชาติยํ อเนกสํสารภเว, สปุตฺตทารํ ปุตฺเตน จ ภริยาย จ สหิตํ, องฺคชีวิตมฺปิ องฺคปจฺจงฺคชีวิตินฺทฺริยมฺปิฯ อถ วา หตฺถปาทกณฺณนาสจกฺขาทิสรีราวยวญฺจ ชีวิตินฺทฺริย ปฏิพทฺธสกลสรีรญฺจ, โพธิเปมโต อรหตฺตมคฺค สพฺพญฺญุตญาณสงฺขาตาย โพธิยา ปิยมานตฺตา, อลคฺค มานโสติ ปุตฺตทารองฺคชีวิตาทีสุ อนลฺลียนจิตฺโต หุตฺวา, อตฺถิกสฺส ปุตฺตทาราทิํ กามิกสฺส ยาจกสฺส อทาสิเยว ปริจฺจาคเจตนาย อทาสิเอวฯ ทานปารมิมฺปิ ตโต ทานปารมิโต ปรํ อญฺญํ สีลปารมาทิกมฺปิ สีลปารมีอาทิกมฺปิ, อปูริ สมฺมาสมฺโพธตฺถาย ปูรณํ อกาสิ, ตาสํ ปารมีนํ อิทฺธิยา สมิทฺธิยา อคฺคตํ อุตฺตม ภาวํ เสฏฺฐพุทฺธตฺตํ วา, อุปยาตํ อุปคตํ, เอกทีปกํ สพฺพสตฺตานํ เอกปฏิสรณภูตํ เอกปติฏฺฐานภูตํ วา, ทีปกมิว เอกปฏิสรณภูตํ ปติฏฺฐานภูตํ วา ตํ ชินํ ตีหิ ทฺวาเรหิ นมามีติฯ

เอกวีสติมวนฺทนคาถาวณฺณนา สมตฺตาฯ

[22]

เทวาเทวาติเทวํ นิธนวปุธรํ มารภงฺคํ อภงฺคํ,

ทีปํ ทีปํ ปชานํ ชยวรสยเน โพธิปตฺตํธิปตฺตํ;

พฺรหฺมาพฺรหฺมาคตานํ วรคิรกถิกํ ปาปหีนํ ปหีนํ,

โลกาโลกาภิรามํ สตตมภินเม ตํ มุนินฺทํ มุนินฺทํฯ

[22] เอวํ เอกวีสติมาย คาถาย ชินํ วนฺทิตฺวา อิทานิ เทวาเทวาติเทวนฺตฺยาทีหิ ทสหิ คุเณหิ โถเมตฺวา มุนินฺทํ วนฺทิตุกาโม เทวาเทวาติเทวนฺติอาทิมาหฯ อยํ ปน ม ร ภ น ย ย คเณหิ จ ติมุนิยตีหิ จ รจิตตฺตา เอกวีสตกฺขเรหิ ยุตฺตา อาทฺยนฺตยมกา สทฺธรา คาถาติ ทฏฺฐพฺพาฯ วุตฺตญฺหิ วุตฺโตทเย ‘‘มฺรา ภฺนา โย โยตฺร เยน ติมุนิยติยุตา สทฺธรา กิตฺติตาย’’นฺติฯ

อยํ ปเนตฺถ โยชนาฯ ยสฺสํ ปฏิปาทํ มฺรา มรคณา จ ภฺนา ภนคณา จ โยคโณ จ เยน ยคเณน สห โยคโณ จ ติมุนิยติยุตา สตฺตมกฺขรนฺเตตีหิ ยตีหิ ยุตฺตา จ เจ สิยุํฯ อตฺร อิมสฺมิํ ปกติ ฉนฺเท อยํ คาถา สทฺธราคาถาติ กิตฺติตาติฯ เอตฺถ จ มุนิสทฺโท สตฺตสงฺขฺยาวาจโกติ ทฏฺฐพฺโพฯ เอกสฺมิํ ปาเท สตฺตมกฺขรนฺเต สตฺตมกฺขรนฺเต ยตีนํ ติปริวตฺตตฺตา ติมุนิยติยุตาติ วุตฺตํฯ เอกวีสตกฺขรวนฺโตติ วุตฺตํ โหติฯ

ตตฺถ จ เทวาเทวาติเทวนฺติ ราชสงฺขาตสมฺมุติเทว จตุมหาราชาทิกอุปปตฺติเทวานํ อติอุตฺตมํ อติเสฏฺฐํ วิสุทฺธิเทวภูตํฯ เอตฺถ หิ เทวาติ สมฺมุติเทวาฯ เต หิ มานุสฺสอิสฺสริยสมฺปตฺตีหิ ทิพฺพนฺตีติ มนุสฺสราชเทวี กุมารา เทวาติ วุจฺจนฺติฯ ปุน เทวาติ อุปปตฺติเทวาฯ เต หิ ทิพฺพอิสฺสริยสมฺปตฺตีหิ ทิพฺพนฺตีติ จตุมหาราชิกา เทวา วุจฺจนฺติ, ทิพฺพนฺติ กามคุณาทีหิ กีฬนฺติ ลฬนฺติ, เตสุ วา วิหรนฺติ, วิชยสมตฺถตาโยเคน ปจฺจตฺถิเก วิเชตุํ อิจฺฉนฺติ, อิสฺสริยธนาทิสกฺการทานคฺคหณํ ตํ ตํ อตฺถานุสาสนญฺจ กโรนฺตา โวหรนฺติฯ ปุญฺญาติสยโยคานุภาวปฺปตฺตาย ชุติยา โชตนฺติฯ ยถาธิปฺเปตญฺจ วิสยํ อปฺปฏิฆาเตน คจฺฉนฺติฯ ยถิจฺฉิตนิปฺผาทเน จ สกฺโกนฺตีติ เทวาติ วิสุทฺธิมคฺคมหาฏีกายํ อาคตนเยนปิ เวทิตพฺโพฯ

อติเทวนฺติ เตสํ เทวานํ อติอุตฺตมํ อติเสฏฺฐํ วา วิสุทฺธิ เทวภูตํ ภควนฺตนฺติ อตฺโถฯ โส หิ เตสํ สมฺมุติ อุปปตฺติเทวานํ สีลาทิคุเณหิ อติเรกตฺตา อติเรโก เทโวติ ภควา อติเทโวติ วุจฺจติฯ เทโว เทวานํ อติเรโก อติอุตฺตโม อติเสฏฺโฐ อติวิสิฏฺโฐ เทโว เทวาเทวาติเทโว, วิสุทฺธิเทวภูโต มุนินฺโท ลพฺภติฯ ตํ เทวาเทวาติเทวํฯ

วุตฺตญฺหิ ธมฺมหทยวิภงฺเค ‘‘เทวาติ ตโย เทวา สมฺมุติ เทวา, อุปปตฺติเทวา, วิสุทฺธิเทวาฯ สมฺมุติเทวา นาม ราชาโน เทวิโย ราชกุมาราฯ อุปปตฺติเทวา นาม จตุมหาราชิเก เทเว อุปาทาย ตทุปริ เทวาฯ วิสุทฺธิเทวา นาม อรหนฺโต วุจฺจนฺตี’’ติฯ

ภควา ปน นิราติสยาย อภิญฺญากีฬาย อุตฺตเมหิ ทิพฺพพฺรหฺมอริยวิหาเรหิ สปรสนฺตานคตปญฺจวิธมารวิช ยิจฺฉานิปฺผตฺติยาจิตฺติสฺสริย สตฺตธนาทิ สมฺมาปฏิปตฺติ อเวจฺจปฺปสาทสกฺการทานคฺคหณสงฺขาเตน ธมฺมสภาวปุคฺคลชฺฌาสยานุรูปานุสาสนีสงฺขาเตน จ โวหาราติสเยน ปรมาย ปญฺญาสรีรปฺปภาสงฺขาตาย ชุติยา อนญฺญสาธารณาย ญาณสรีรคติยา มารวิชย สพฺพญฺญุคุณปรหิต นิปฺผาทเนสุ อปฺปฏิหตาย สตฺติยา จ สมนฺนาคตตฺตา สเทวเกน โลเกน สรณนฺติ คมนียโต อภิตฺถวนียโต ภตฺติวเสน กมนียโต จ สพฺเพ เต เทเว เตหิ คุเณหิ อภิภุยฺย ฐิตตฺตา เตสํ เทวานํ อติเสฏฺโฐ อติอุตฺตโม เทโวติ เทวาเทวาติเทโวติ วิสุทฺธิมคฺค มหาฏีกายํ อาคตนเยนปิ เวทิตพฺโพฯ

นิธนวปุธรนฺติ อนฺติมกายธารณํฯ เอตฺถ จ นิธนสทฺโท ปริโยสานวาจโก อนิปฺผนฺนปาฏิปทิโกฯ อถ วา นิเธติ ปริโยสานํ กโรติ เอเตนาติ นิธนํฯ นิเธติ วินาเสติ ภวนฺติ วา นิธนํ, อนฺติมกาโย ลพฺภติฯ

นิปุพฺพ ธา ธาตุ นาเส ยุฯ วปติ กุสลากุสลพีชเมตฺถาติ วปุ, กาโยฯ วปธาตุ พีชสนฺตาเน อุฯ นิธนญฺจ ตํ วปุ จาติ นิธนวปุ, ตํ ธาเรตีติ นิธนวปุธโร, มุนินฺโทฯ ตํ นิธนวปุธรํฯ โส หิ อนมตคฺคสํสารภเวสุ นิพฺพตฺเตนฺตานํ สพฺพกิเลสานํ โพธิมณฺเฑ อคฺคมคฺคญาณสตฺเถน สมุจฺฉินฺทิ ตตฺตา ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ นตฺถิฯ อยญฺหิ พุทฺธภาวชาติ อนฺติม ภโว โหติ, ตสฺมา วิเสเสน มุนินฺทเมว นิธนวปุธรนฺติ โถเมติฯ วุตฺตญฺเหตํ องฺคุตฺตรปาฬิยํ ‘‘พุทฺโธ อนฺติม ธโร’’ติฯ

มารภงฺคนฺติ เทวปุตฺตาทิปญฺจมาเร วิทฺธํสนํฯ มารสทฺทตฺโถ เหฏฺฐา วุตฺโตเยวฯ ปญฺจมาเร ภญฺชติ อภญฺชิ ภญฺชิสฺสตีติ มารภงฺโค, มุนินฺโทฯ มารสทฺทูปปท ภนฺชธาตุ อวมทฺทเน ตปจฺจโยฯ ตสฺส สห ธาตฺวนฺเตน โคอาเทโสฯ นการสฺส นิคฺคหิตาเทโสฯ ตสฺส กวคฺคนฺตาเทโสฯ ตํ มารภงฺคํฯ อภงฺคนฺติ มารเสนาย ภญฺชิตุํ วิทฺธํสิตุํ อสมตฺถํ, ภญฺชิยเต ภงฺโคฯ นภงฺโค อภงฺโคฯ อถ วา มารเสนาย น ภญฺชิยตีติ อภงฺโคฯ มารเสนาย ภญฺชิตุํ น อรหตีติ อตฺโถฯ มารเสนา ภญฺชิตุํ น สมตฺโถติ วา อภงฺโค, มุนินฺโทฯ ตํ อภงฺคํฯ

ทีปํทีปํ ปชานนฺติ เอตฺถ ปชานํ ทีปํ ทีปนฺติ สมฺพนฺโธฯ ตตฺถ ปชานนฺติ สตฺตานํฯ เตหิ กมฺมกิเลเสหิ ปชายนฺติ นิพฺพตฺติยนฺติ, ปกาเรน วา ชายนฺติ นิพฺพตฺตนฺติ ปฏิสนฺธิจุติวเสนาติ ปชาติ วุจฺจนฺติฯ ทีปนฺติ ปญฺญาปทีปํฯ ตญฺหิ กุสลากุสเล ธมฺเม วิภชิตฺวา ทีเปติ ปกาเสติ โชเตตีติ ทีปนฺติ วุจฺจติฯ อถ วา ทิปฺปติ โชเตตีติ ทีโปฯ อนฺธการํ วิธเมตฺวา อาโลกํ ปกาเสตีติ อตฺโถฯ ทีปธาตุ ทิตฺติยํ อฯ ทีปมิวาติ ทีปา, ปญฺญาฯ

ยถา หิ ปทีโป อนฺธการํ วิธมิตฺวา อาโลกํ ปกาเสติ, เอวํ ปญฺญา อวิชฺชนฺธการํ หนฺตฺวา ธมฺมาโลกํ ปกาเสตีติ วุตฺตํ โหติฯ ตํ ทีปํฯ ปุน ทีปนฺติ ทีปกํ ปกาเสนฺตนฺติ อตฺโถฯ โส หิ ทีเปติ ปกาเสตีติ ทีโปติ วุจฺจติฯ มุนินฺโท หิ ปยิรุปาสนวเสน คตาคตานํ วิเนยฺยสตฺตานํ ธมฺมเทสนาย จตุมคฺคญาณาทิปญฺญาปทีปํ ปกาเสตีติ วุตฺตํ โหติฯ ตํ ทีปํฯ

ชยวรสยเนติ ปญฺจมารวิชยนฺตฏฺฐานภูเต อุตฺตม โพธิปลฺลงฺกาสเนฯ ปญฺจมาเร ชินาติ เอตฺถาติ ชโย, โพธิรุกฺขปลฺลงฺโกฯ ชิธาตุ ชเย ณฯ วริตพฺโพ ปตฺถิ ตพฺโพติ วโร, วรธาตุ ปตฺถเน อฯ วรติ นิวาเรติ หีนนฺติ วา วโรฯ วรธาตุ นิวารเณ อฯ พุทฺเธน เสวิยติ ภชิยติ เอตฺถาติ สยโนฯ สิธาตุ เสวายํยุฯ วโร อุตฺตโม สยโน วรสยโน, ชโยเอว วรสยโน ชยวรสยโน, โพธิรุกฺขปลฺลงฺโกฯ ตสฺมิํฯ

โพธิปตฺตํธิปตฺตนฺติ โพธิปตฺตํ อธิปตฺตนฺติ ปทจฺเฉโทฯ โพธิปตฺตนฺติ อรหตฺตมคฺคสพฺพญฺญุตญาณํ คตํฯ เอตฺถ จ โพธิสทฺโท รุกฺขมคฺคญาณสพฺพญฺญุตญาณนิพฺพาเนสุปิ วตฺตติฯ ตถา เหส โพธิรุกฺขมูเล ปฐมาภิสมฺพุทฺโธติอาทีสุ รุกฺเข วตฺตติฯ โพธิ วุจฺจติ จตูสุ มคฺเคสุ ญาณนฺติอาทีสุ มคฺเคฯ ปปฺโปติ โพธิํ วรภูรี เมธโสติอาทีสุ สพฺพญฺญุตญาเณฯ ปตฺวาน โพธิํ อมตํ อสงฺขตนฺติอาทีสุ นิพฺพาเนฯ อิธ ปน ภควโต อรหตฺตมคฺคสพฺพญฺญุตญาณํ อธิปฺเปตํฯ จตฺตาริ สจฺจานิ พุชฺฌตีติ โพธิ, อรหตฺต มคฺคญาณํฯ สพฺพเญยฺยธมฺเม พุชฺฌตีติ โพธิ, สพฺพญฺญุตญาณํฯ พุธธาตุ ญาเณ ณ อี จฯ โพธิ จ โพธิ จ โพธิ สรูเปกเสสวเสนฯ ตํ อปชฺชิํ อคมินฺติ โพธิ ปตฺโต, มุนินฺโทฯ ตํ โพธิปตฺตํฯ อธิปตฺตนฺติ สเทวเก โลเก สพฺพเทวมนุสฺสานํ เชฏฺฐภาวํ คตนฺติ อตฺโถฯ สพฺพเทวมนุสฺสานํ อธิกํ เชฏฺฐภาวํ วุฑฺฒตรภาวํ ปตฺโต คโตติ อธิปตฺโต, มุนินฺโทฯ ตํ อธิปตฺตํฯ

ยถา หิ กุกฺกุฏโปตกานํ โย กุกฺกุฏโปตโก อณฺฑโกสํ ปทาเลตฺวา อภินิพฺภิโท, โส เตสํ เชฏฺฐภาวํ วุฑฺฒตรภาวํ คโต, เอวเมว ภควา สเทวเก โลเก อวิชฺชา คตาย ปชาย ตํ อวิชฺชณฺฑโกสํ ปทาเลตฺวา ปฐมตรํ อริยาย ชาติยา ชาตตฺตา จ สีลสมาธิปญฺญาทิ สพฺพคุเณหิ อธิกตฺตา จ อปฺปฏิสมตฺตา จ สพฺพเทวมนุสฺสานํ เชฏฺฐภาวํ วุฑฺฒตรภาวํ เสฏฺฐภาวํ อปฺปฏิสมภาวญฺจ ปตฺโต คโตติ วุตฺตํ โหติฯ ตสฺมา อธิปตฺตนฺติ โถเมติฯ

พฺรหฺมาพฺรหฺมาคตานนฺติ พฺรหฺม อพฺรหฺม อาคตานนฺติ ปทจฺเฉโทฯ อาคตานํ ปยิรุปาสนวเสน อาคตานํ พฺรหฺม เทวมนุสฺสปริสานนฺติ อตฺโถฯ ตตฺถ พฺรหฺมาติ พฺรหฺมปาริสชฺชาทิ พฺรหฺมาฯ เต หิ ฌานาทิคุเณหิ พฺรูหนฺติ วฑฺฒนฺตีติ พฺรหฺมาติ วุจฺจนฺติ, อพฺรหฺมาติ เทวมนุสฺสาฯ เต หิ น พฺรหฺมา อพฺรหฺมาติ วุจฺจนฺติ, อาคจฺฉนฺติ ปยิรุปาสนวเสนาติ อาคตา, พฺรหฺมา พฺรหฺมาโน ลพฺภนฺติฯ อาปุพฺพคมุธาตุ คติยํ ตฯ อาคตา พฺรหฺมา จ อพฺรหฺมา จาติ พฺรหฺมาพฺรหฺมาคตา, เตสํฯ วิเสสน ปรนิปาตปทเมตํ อคฺยาหิโตติอาทีสุ วิยฯ ตํ ปน ปทํ วรคิรกถิกนฺติปเท สมฺปทานํฯ ปยิรุปาสนานํ พฺรหฺม เทวมนุสฺสปริสานนฺติ อตฺโถฯ

วรคิรกถิกนฺติ อุตฺตมํ ธมฺมวาจํ เทเสนฺตํฯ เสฏฺฐวาจาย ธมฺมํ เทสมานํ วา, คายติ กถิยตีติ คิรา, วาจาฯ คาธาตุ สทฺเท อีโรฯ วรา เสฏฺฐา คิรา วาจา วรคิราฯ ตาย ธมฺมํ กเถตีติ วรคิรกถิโก, มุนินฺโทฯ อุตฺตมาย มนาปภูตวาจาย ธมฺมํ เทเสตีติ อตฺโถฯ ตํฯ

ปาปหีนนฺติ ลามกอกุสลกิเลสํฯ ตญฺหิ อปายาทิ ทุกฺขํ ปาเปตีติ ปาโปติ วุจฺจติฯ อกุสลกิเลโสฯ ปปุพฺพอปธาตุ ปาปุณเนฯ กุสลธมฺเมน หาตพฺพํ จชิ ตพฺพนฺติ หีนนฺติ วุจฺจติฯ ลามกธมฺโมฯ หาธาตุ จาเค ตปจฺจโย, ตสฺสิโนฯ ปาโปเอว หีนํ ปาปหีนํฯ

ปหีนนฺติ อรหตฺตมคฺคญาเณน สุสมุจฺฉินฺนํฯ ปชหตีติ ปหีโน, มุนินฺโทฯ ปปุพฺพหาธาตุ จาเค อิโนฯ สพฺเพ อกุสลธมฺเม อคฺคมคฺคญาเณน สมุจฺฉินฺทตีติ อตฺโถฯ

โลกาโลกาภิรามนฺติ โลกอโลกอภิรามนฺติ ปทจฺเฉโทฯ มนุสฺสโลกเทวพฺรหฺมโลกานํ อภิรามฏฺฐานภูตนฺติ อตฺโถฯ โลโกติ มนุสฺส โลโก, โส หิ โลกยติ ปติฏฺฐหติ ปวตฺตติ วา เอตฺถ ปุญฺญาปุญฺญํ ตพฺพิปาโก จาติ โลโก, มนุสฺส โลโกฯ โลกธาตุ ปติฏฺฐายํ อฯ น โลโก อโลโกฯ เทวพฺรหฺมโลโกฯ โลโก จ อโลโก จ โลกาโลกา, เตสํ สตฺตโลกานํ อภิอธิกํ รมนฺติ เอตฺถาติ โลกาโลกาภิราโมฯ มุนินฺโท, ตํฯ โส หิ ติโลกานํ ปูชานุคฺคหาทิกรณวเสน อภิรามฏฺฐานํ โหตีติ โลกาโลกาภิรามนฺติ โถเมติฯ สตตนฺติ นิจฺจํฯ รตฺติทิวํ อภิณฺหนฺติ อตฺโถฯ มุนินฺทนฺติ ปญฺจมุนิสฺสรํ, ตํ มุนินฺทํฯ อภินเมติ อหํ อภิสกฺกจฺจํ นมามีติ สมฺพนฺโธติฯ

อยํ ปเนตฺถ สงฺเขปโยชนา

เทวาเทวาติเทวํ สมฺมุติเทวอุปปตฺติเทวานํ อติอุตฺตมํ วิสุทฺธิเทวภูตํ นิธนวปุธรํ อนฺติมกายธารณํ, มารภงฺคํ เทวปุตฺตาทิปญฺจมาเร วิทฺธํสนํ อภงฺคํ มารเสนาย ภญฺชิตุํ อสมตฺถํ, มารเสนา ภญฺชนารหํ วา, ปชานํ สตฺตานํ ทีปํ ปญฺญาปทีปํ, กมฺมภูตํ ทีปํ ทีปกํ ปกาเสนฺตํ, ชยวรสยเน ปญฺจมารวิชยนฺตฏฺฐานภูเต อุตฺตมโพธิปลฺลงฺกาสเน อาธารภูเต, โพธิปตฺตํ อรหตฺตมคฺคสพฺพญฺญุตญาณํ คตํ อธิปตฺตํ สเทวเก โลเก สพฺพเทวมนุสฺสานํ เชฏฺฐภาวํ คตํ, พฺรหฺมา พฺรหฺมาคตานํ ปยิรุปาสนวเสน อาคตานํ พฺรหฺมเทว มนุสฺสปริสานํ วรคิรกถิกํ เสฏฺฐวาจาย ธมฺมํ เทสมานํ ปาปหีนํ ลามกอกุสลกิเลสํ ปหีนํ อรหตฺตมคฺค ญาเณน สุสมุจฺฉินฺนํ โลกาโลกาภิรามํ มนุสฺส โลกเทวพฺรหฺมโลกานํ อภิรามภูตํ, มุนินฺทํ ปญฺจมุนิสฺสรํ ตํ มุนินฺทํ สตตํ นิจฺจํ อภิณฺหํ อหํ อภินเม อภิสกฺกจฺจํ นมามีติฯ

ทฺวาวีสติมวนฺทนคาถาวณฺณนา สมตฺตาฯ

[23]

พุทฺโธ นิคฺโรธพิมฺโพ มุทุกรจรโณ พฺรหฺมโฆเสณิชงฺโฆ,

โกสจฺฉาทงฺคชาโต ปุนรปิ สุคโต สุปฺปติฏฺฐิตปาโท;

มูโททาตุณฺณโลโม อถมปิ สุคโต พฺรหฺมุชุคฺคตฺตภาโว,

นีลกฺขี ทีฆปณฺหี สุขุมมลฉวี โถมฺยรสคฺคสคฺคีฯ

[24]

จตฺตาลีสคฺคทนฺโต สมกลปนโช อนฺตรํสปฺปปีโน,

จกฺเกนงฺกิตปาโท อวิรฬทสโน มารชุสฺสงฺขปาโท;

ติฏฺฐนฺโต โนนมนฺโตภยกรมุทุนา ชณฺณุกานามสนฺโต,

วฏฺฏกฺขนฺโธ ชิโน โคตรุณปขุมโก สีหปุพฺพฑฺฒกาโยฯ

[25]

สตฺตปฺปีโน จ ทีฆงฺคุลิ มถ สุคโต โลมกูเปกโลโม,

สมฺปนฺโนทาตทาโฐ กนกสมตโจ นีลมุทฺธคฺคโลโม;

สมฺพุทฺโธ ถูลชิวฺโห อถ สีหหนุโก ชาลิกปฺปาทหตฺโถ,

นาโถ อุณฺหีสสีโส อิติคุณสหิตํ ตํ มเหสิํ นมามิฯ

[23] เอวํ ทฺวาวีสติมาย คาถาย มุนินฺทสฺส ปณามํ กตฺวา อิทานิ พุทฺโธ นิคฺโรธพิมฺโพตฺยาทีหิ ตีหิ คาถาหิ พุทฺธสฺส ทฺวตฺติํสมหาปุริสลกฺขณสมฺปนฺเนหิ คุเณหิ โถมิตฺวา มเหสิํ วนฺทิตุกาโม พุทฺโธ นิคฺโรธพิมฺโพตฺยาทิคาถาตฺตยมาหฯ ตํ ปน คาถาตฺตยํ สทฺธราคาถาติ ทฏฺฐพฺพํฯ สาธกํ ปน เหฏฺฐา วุตฺตเมวฯ

ตตฺถ ปฐมคาถายํ พุทฺโธติ ปฏิวิทฺธจตุสจฺจธมฺโม ปฏิวิทฺธนิรวเสสสพฺพธมฺโม วาฯ ตํ ปน ปทํ นิคฺโรธพิมฺโพ ตฺยาทีสุ ปเทสุ ตุลฺยลิงฺคตฺตภาเวน สมฺพนฺธิตพฺพํฯ โส หิ จตฺตาริ สจฺจานิ พุชฺฌติ อพุชฺฌิ พุชฺฌิสฺสตีติ จ, นิรวเสสสพฺพธมฺเม พุชฺฌติ อพุชฺฌิ พุชฺฌิสฺสตีติ จ พุทฺโธติ วุจฺจติฯ เตสุ ปน ทฺวีสุ วิกปฺเปสุ ปฐมวิกปฺเป พุธธาตุสฺส วาจฺจํ จตุสจฺจธมฺมปฏิวิชฺฌนํ อรหตฺตมคฺคญาณํ มุขฺเยน ลพฺภติฯ เหฏฺฐา มคฺคผลญาณญฺจ วิปสฺสนาญาณญฺจ ปารมีญาณญฺจ ผลูปจาเรนฯ อรหตฺตผลญาณญฺจ สพฺพญฺญุตญาณาทิปจฺฉิมปจฺฉิมญาณานิ จ การณูปจาเรนฯ ตปจฺจยสฺส วาจฺจํ เตน มุขฺโยปจาเรน อุปลกฺขิโต อปริมิตคุณคณาลงฺการํ ขนฺธปญฺจกํ ปฏิจฺจ พุทฺโธพุทฺโธติ ปญฺญตฺโต สตฺตวิเสโส ลพฺภติฯ ทุติย วิกปฺเป พุธธาตุสฺส วาจฺจํ สพฺพเญยฺยธมฺมปฏิวิชฺฌนสมตฺถํ สพฺพญฺญุตญาณํ มุขฺเยน ลพฺภติฯ จตุมคฺคผลญาณญฺจ วิปสฺสนา ปารมีญาณญฺจ ผลูปจาเรนฯ อาสยานุสยญาณาทิปจฺฉิม ปจฺฉิมญาณานิ การณูปจาเรนฯ ตปจฺจยสฺส วาจฺจํ เตน มุขฺโยปจาเรน อุปลกฺขิโต อปริมาณคุโณฆาลงฺกตํ ขนฺธปญฺจกํ ปฏิจฺจ พุทฺโธพุทฺโธติ ปญฺญตฺโต สตฺตวิเสโส ลพฺภติฯ กิํปเนตฺถ พุธธาตุสฺส วาจฺจภูตํ ญาณเมว พุทฺโธ นาม โหติฯ อุทาหุ ตปจฺจยสฺส วาจฺจภูโต ขนฺธสนฺตาโน พุทฺโธ นามาติฯ ญาเณน ปน มลกร กิเลสานํ สวาสนานํ นิรวเสสํ ปหีนตฺตา จิตฺต สนฺตาโน สุทฺโธ โหติฯ

ตสฺส ปน สุทฺธตฺตา ตสฺส นิสฺสยภูโต รูปกาโยปิ สุทฺโธ โหติฯ ตสฺมา ตปจฺจยสฺส วาจฺจภูโต อรหตฺตมคฺคญาณาทีนํ อาธารภูโต ขนฺธสนฺตาโน นามปญฺญตฺติโวหาเรน พุทฺโธ นามาติฯ เตน วุตฺตํ ปฏิสมฺภิทามคฺคฏฺฐกถายํ

‘‘สพฺเพสุ ธมฺเมสุ อปฺปฏิหตญาณ นิมิตฺตานุตฺตรวิโมกฺขาธิคมปริภาวิตํ ขนฺธสนฺตานํ อุปาทาย ปณฺณตฺติโก สพฺพญฺญุตปทฏฺฐานํ วา สจฺจาภิสมฺโพธิมุปาทาย ปณฺณตฺติโก สตฺตวิเสโส พุทฺโธ’’ติฯ

ปรมตฺถภูเต หิ ขนฺธสนฺตาเน โวหารสุขตฺถํ สตฺต ปุคฺคลาทิโวหาโร อาโรปิโตฯ เอวํ โวหารปฺปตฺโต สตฺโต ยาว โพธิญาณตฺถาย น วายมติ, ปณิธานํ น กโรติฯ ตาว สตฺโตตฺเวว สงฺขํ คจฺฉติฯ ยโต ปน ปฏฺฐาย โพธิญาณตฺถาย วายมติ, ปณิธานํ กโรติ, ตทา โพธิสตฺโต นาม โวหาโร โหติฯ โส ปน ยทา โพธิญาณํ ลภติ, ตทา พุทฺโธ นาม โวหาโร โหติฯ ตสฺมา ปญฺญตฺติสงฺขาโต ขนฺธสนฺตาโน พุทฺโธ นามาติ ทฏฺฐพฺโพฯ วุตฺตญฺหิ มหานิทฺเทเส ‘‘พุทฺโธติ เนตํ นามํ มาตรา กตํ, น ปิตรา กตํ, น ภาตรา กตํ, น ภคินิยา กตํ, น มิตฺตามจฺเจหิ กตํ, น ญาติสา โลหิเตหิ กตํ, น สมณพฺราหฺมเณหิ กตํ, น เทวตาหิ กตํ, วิโมกฺขนฺติกเมตํ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ โพธิยา มูเล สห สพฺพญฺญุตญาณสฺส ปฏิลาภา สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ ยทิทํ พุทฺโธติ ตํ พุทฺธ’’นฺติฯ อถ วา ปฏฺฐานนเยน วา นานนฺตริกนเยน วา ญาณปฺปธาโน สุวิสุทฺธขนฺธสนฺตาโน พุทฺโธ นามาติ อตฺโถปิ ยุชฺชเตวาติฯ

นิคฺโรธพิมฺโพติ นิคฺโรธรุกฺขสฺส ปริมณฺฑโล วิย ปริมณฺฑลสรีโรฯ อโธภาคํ รุนฺธตีติ นิคฺโรโธ, วฏรุกฺโขฯ นิปุพฺพรุธธาตุ อาวรเณ ณ, อุสฺโส คาคโมฯ

วมติ อุคฺคิรตีติ พิมฺโพ, สรีโรฯ วมุธาตุ อุคฺคิรเณ โพฯ วมิสฺส วสฺส พิตฺตํฯ นิคฺโรธสฺส ปริมณฺฑโล วิย ปริมณฺฑโล พิมฺโพ สรีโร ยสฺสาติ นิคฺโรธพิมฺโพ, พุทฺโธฯ นิคฺโรธปริมณฺฑลพิมฺโพติ วตฺตพฺเพ ปริมณฺฑลสทฺทโลเป เนวํ วุตฺตํฯ ยถา หิ ปณฺณาสหตฺถตาย วา สตหตฺถตาย วา สมกฺขนฺธสาโข นิคฺโรโธ ทีฆโตปิ วิตฺถารโตปิ เอกปฺปมาโณว โหติ, เอวํ กายโตปิ พฺยามโตปิ เอกปฺปมาโณฯ ยถา อญฺเญสํ กาโย วา ทีโฆ โหติ, พฺยาโม วา น เอวํ วิสมปฺปมาโณติ อตฺโถฯ วุตฺตญฺหิ พฺรหฺมายุสุตฺเต ‘‘นิคฺโรธปริมณฺฑโล โข ปน ภวํ โคตโมฯ ยาวตกฺวาสฺส กาโย, ตาว ตกฺวาสฺส พฺยาโมฯ ยาวตกฺวาสฺส พฺยาโม, ตาว ตกฺวาสฺส กาโย’’ติฯ

มุทุกรจรโณติ สณฺหหตฺถปาโทฯ เอตฺถ จ มุทุสทฺโท สณฺหสุขุมวาจโก อนิปฺผนฺนปาฏิปทิโกฯ อถ วา มุเทติ โมทยติ สตฺเตติ มุทุ, สณฺหหตฺถปาโทฯ มุทธาตุ โมทเน หาเส วา อุฯ ตํ ตํ กมฺมํ กโรติ เอเตนาติ กโร, หตฺโถ จรติ คจฺฉติ เอเตน ตํ ตํ ฐานนฺติ จรโณ, ปาโทฯ จรธาตุ คติยํ ยุฯ มุทุกโร จ จรโณ จ ยสฺสาติ มุทุกรจรโณ, พุทฺโธฯ สปฺปิ มณฺเฑ โอสาริตฺวา ฐปิตํ สตวารํ วิหตกปฺปาสปฏลํ วิย มุทุชาตมตฺตกุมารสฺส วิย จ นิจฺจกาลํ มุทุหตฺถ ปาโทติ อตฺโถฯ

พฺรหฺมโฆเสณิชงฺโฆติ พฺรหฺมโฆโส เอณิชงฺโฆติ ปทจฺเฉโทฯ พฺรหฺมโฆโสติ พฺรหฺมุโน สโร วิย อฏฺฐงฺค สมฺปนฺนสรวนฺโตติ อตฺโถฯ ฌานาทิคุเณหิ พฺรูหติ วฑฺฒตีติพฺรหฺมาฯ พฺรูหธาตุ มนิปจฺจโยฯ ฆุสิยติ สทฺทิยติ กถิยตีติ โฆโส, สโรฯ ฆุสธาตุ สทฺเท ณฯ

พฺรหฺมุโน โฆโส สโร พฺรหฺมโฆโส, โส วิย โฆโส สโร ยสฺสาติ พฺรหฺมโฆโส, พุทฺโธฯ ยถา หิ มหาพฺรหฺมุโน ปิตฺตเสมฺเหหิ อปลิพุทฺธตฺตา สโร วิสุทฺโธ โหติ, เอวเมว ตถาคเตนปิ กตํ กมฺมํ วตฺถุํ โสเธติ, วตฺถุสฺส สุทฺธตฺตา นาภิโต ปฏฺฐาย สมุฏฺฐหนฺโต สโร วิสุทฺโธ อฏฺฐงฺคสมนฺนาคโตติ อตฺโถฯ ตสฺมา พฺรหฺมโฆโส วิย อฏฺฐงฺคสมนฺนาคตสรวนฺโตติ โถเมติฯ

เอณิชงฺโฆติ เอณิมิคสฺส ชงฺฆา วิย สุวฏฺฏชาณุโกฯ เอติ คจฺฉตีติ เอณิ, มิโคฯ อิธาตุ คติยํ ณิฯ ชายติ กมนเมตายาติ ชงฺโฆ, ชาณุฯ ชนธาตุ ชนเน โฆฯ นสฺส นิคฺคหิตาเทโสฯ เอณิมิคสฺส ชงฺโฆ วิย ชงฺโฆ ยสฺส โสติ เอณิชงฺโฆ, พุทฺโธฯ ยถา หิ เอณิมิคสฺส ชงฺโฆ สุวฏฺโฏ โหติ, เอวเมว พุทฺธสฺส มํสุสฺสเทน ปริปุณฺณชงฺโฆฯ น เอกโต พนฺธปิณฺฑิกมํโสฯ สมนฺตโต สมสณฺฐิเตน มํเสน ปริกฺขิตฺตาหิ สุวฏฺฏิตาหิ สาลิ คพฺภยวคพฺภสทิสาหิ ชงฺฆาหิ สมนฺนาคโตติ อตฺโถฯ ตสฺมา เอณิมิคชงฺฆสทิโส สุวฏฺฏชาณุโกติ โถเมติฯ

โกสจฺฉาทงฺคชาโตติ โกสจฺฉาทองฺคชาโตติ ปทจฺเฉโทฯ อุสภวารณาทีนํ องฺคชาโต วิย สุวณฺณปทุม กณฺณิกสทิเสน วตฺถโกเสน ปฏิจฺฉนฺเนน คุยฺหงฺคชาเตน สมนฺนาคโตติ อตฺโถฯ กุสติ ติฏฺฐติ เอตฺถาติ โกโสฯ กุสธาตุ คติยํ ณฯ ฉาทิยตีติ ฉาโทฯ ฉทธาตุ ปฏิจฺฉนฺเน ณฯ โกเสน ฉาโท โกสจฺฉาโทฯ องฺเค สรีราวยเว ชาตนฺติ องฺคชาตํฯ โกสจฺฉาทํ องฺคชาตํ พฺยญฺชนํ ยสฺสาติ โกสจฺฉาทงฺคชาโต, พุทฺโธฯ ภควโต หิ อุสภวารณาทีนํ องฺคชาโต วิย สุวณฺณปทุมกณฺณิ กสทิเสน โกโสหิตวตฺถคุยฺเหน พฺยญฺชเนน สมนฺนาคโตติ อตฺโถฯ ตสฺมา โกสจฺฉาทงฺคชาตสมฺปนฺโนติ โถเมติฯ ปุนรปีติ ปุน อปีติ ปทจฺเฉโทฯ

รการา คโม ฯ ปุนาติ เอโส อตฺถนฺตรตฺเถ นิปาโตฯ อปิสทฺโท สมฺปิณฺฑนตฺโถฯ สุคโตติ พุทฺโธฯ โส หิ สุนฺทรํ นิพฺพานํ คจฺฉตีติ สุคโตติ วุจฺจติฯ

สุปฺปติฏฺฐิตปาโทติ สุวณฺณปาทุกตลมิว ภูมิยํ สมํ สุฏฺฐุ ปติฏฺฐิตปาโทฯ สมํ สุฏฺฐุ ภูมิยํ ปติฏฺฐตีติ สุปฺปติฏฺฐิโต, ปาโทฯ สุ ปติ ปุพฺโพ ฐา ธาตุ คตินิวตฺติยํ ตฯ ปชฺชติ คจฺฉติ เอเตนาติ ปาโทฯ ปทธาตุ คติมฺหิ ณฯ สุปฺปติฏฺฐิโต ปาโท ยสฺสาติ สุปฺปติฏฺฐิตปาโท, สุคโตฯ ยถา หิ อญฺเญสํ ภูมิยํ ปาทํ ฐเปนฺตานํ อคฺคตลํ วา ปณฺหิํ วา ปสฺสํ วา ปฐมํ ผุสติ เวมชฺฌํ วา ปน ฉิทฺทํ โหติ, อุกฺขิปนฺตานมฺปิ อคฺคตลาทีสุ เอกโกฏฺฐาโสว ปฐมํ อุฏฺฐหติ, น เอวํ ตสฺสฯ ตสฺส ปน สุวณฺณปาทุกตลํ วิย เอกปฺปหาเรเนว สกลปาทตลํ ภูมิํ ผุสติ, ภูมิโต อุฏฺฐหติฯ สเจปิ หิ ภควา อเนกสตโปริสํ นรกํ อกฺกมิสฺสามีติ ปาทํ นีหรติ, ตาวเทว นินฺนฏฺฐานํ วาตปูริตํ วิย กมฺมารภสฺตํ อุนฺนมิตฺวา ปถวีสมํ โหติ, อุนฺนตฏฺฐานมฺปิ อนฺโต ปวิสติ, ทูเร อกฺกมิสฺสามีติ อภินีหรนฺตสฺส สิเนรุปฺปมาโณปิ ปพฺพโต เสทิตเวตฺถงฺกุโร วิย นมิตฺวา ปาทสมีปํ อาคจฺฉติฯ ตถา หิสฺส ยมกปาฏิหาริยํ กตฺวา ยุคนฺธรปพฺพตํ อกฺกมิสฺสามีติ ปาเท อภินีหรโต ปพฺพโต นมิตฺวา ปาทสมีปํ อาคโตฯ โส ตํ อกฺกมิตฺวา ทุติยปาเทน ตาวติํสภวนํ อกฺกมิฯ น หิ จกฺกลกฺขเณน ปติฏฺฐาตพฺพฏฺฐานํ วิสมํ ภวิตุํ สกฺโกติฯ ขาณุ วา กณฺฑโก วา สกฺขรกถลา วา อุจฺจารปสฺสาโว วา เขฬสิงฺฆณิกาทีนิ วา ปุริมตราว อปคจฺฉนฺติฯ ตตฺถ ตตฺเถว ปถวิํ ปวิสนฺติฯ ตถาคตสฺส หิ สีลเตเชน ปญฺญาเตเชน ธมฺมเตเชน ทสนฺนํ ปารมีนํ อานุภาเวน อยํ มหาปถวี สมา มุทุ ปุปฺผากิณฺณา โหนฺติฯ ตตฺร ตถาคโต สมํ ปาทํ นิกฺขิปติฯ

สมํ อุทฺธรติ, สพฺพาวนฺเตหิ ปาทตเลหิ ภูมิํ ผุสติ, ตสฺมา สุปฺปติฏฺฐิตปาโทติ โถเมติฯ

มูโท ทาตุณฺณโลโมติ มุท โอทาต อุณฺณโลโมติ ปทจฺเฉโทฯ ภมุกนฺตเร ชาโต สณฺหสุขุโม เสโต สุทฺโธ อุณฺณโลมวนฺโตติ อตฺโถฯ เอตฺถ จ มุทสทฺโท สณฺหสุขุมวาจโก อนิปฺผนฺนปาฏิปทิโกฯ อถ วา มุเทติ มุทยติ สตฺเตติ มุโท, สุขุโมฯ มุทธาตุ โมทเน อฯ อวทายติ ขณฺฑิยตีติ โอทาโตฯ อวปุพฺพ ทาธาตุ อวขณฺฑเน ตฯ อถ วา อวทายติ สุชฺฌตีติ โอทาโต, ยถา โวทานนฺติฯ มุโท จ โอทาโต จ มุโททาโต, อุณติ อุทฺธํ คจฺฉตีติ อุณฺณา, โลโมฯ อุณฺณสทฺโท หิ โลเก โลมสทฺทปริยาโยติ วทนฺติ อาจริยาฯ มํสสฺส อุปริ ปวตฺตตีติ อตฺโถฯ อุณธาตุ คติยํ ณฯ มํสจมฺมานิ ลุนาติ ฉินฺทตีติ โลโมฯ ลุธาตุ ฉินฺทเน มนิปจฺจโยฯ ลุนิตพฺโพติ วา โลโม, อุณฺณา จ สา โลโม จาติ อุณฺณโลโม, โลมวิเสโสฯ มุโท ทาโต อุณฺณโลโม ยสฺส โสติ มุโททาตุณฺณ โลโม, สุคโตฯ อุณฺณาโลมํ ปน ภควโต ทฺวินฺนํ ภมุกานํ เวมชฺเฌ นาสิมตฺถเกเยว ชาตํฯ อุคฺคนฺตฺวา ปน นลาฏมชฺเฌ ชาตํฯ สปฺปิมณฺเฑ โอสาเรตฺวา ฐปิตสต วิตตกปฺปาสปฏลํ วิย มุทํฯ ปริสุทฺธโอสธิตารกวณฺณํ วิย จ สิปฺปลิตูลลตาตูลํ วิย จ วิคตมเลน โอทาตํ อุณฺณาโลมํ อตฺถิ, น อญฺเญสนฺติ อตฺโถฯ วุตฺตญฺเหตํ พฺรหฺมายุสุตฺเต

‘‘อุณฺณา โข ปนสฺส โภโต โคตมสฺส ภมุกนฺตเร ชาตา โอทาตา มุทุ ตูลสนฺนิภา’’ติฯ

ตํ ปเนตํ โกฏิยํ คเหตฺวา อากฑฺฒิยมานํ อุปฑฺฒ พาหุปฺปมาณํ โหติฯ วิสฺสฏฺฐํ ทกฺขิณาวฏฺฏวเสน อาวฏฺฏิตฺวา อุทฺธคฺคา หุตฺวา สนฺติฏฺฐติฯ

สุวณฺณผลกมชฺเฌ ฐปิตรชต ปุปฺผุฬกํ วิย, สุวณฺณฆฏโต นิกฺขมฺมมานํ ขีรธารํ วิย อรุณปฺปภารญฺชิเต คคนตเล โอสธิตารกํ วิย จ อติมโนหราย สิริยา วิโรจติ, ตสฺมา มูโททาตุณฺณโลโมติ โถเมติฯ

อถมปีติ ตทญฺญํ อปิฯ สุคโตติ พุทฺโธฯ โส หิ สุนฺทรวาจํ คทติ วทตีติ สุคโตติ วุจฺจติฯ พฺรหฺมุชุคฺคตฺตภาโวติ พฺรหฺมอุชุอุคฺคตอตฺตภาโวติ ปทวิภาโคฯ พฺรหฺมุโน อุชุ อุคฺคตอตฺตภาโว วิย อุชุเมว อุคฺคตอตฺตภาโว ทีฆสรีโรติ อตฺโถฯ พฺรหฺมายุสุตฺเต ปน ‘‘พฺรหฺมุชุคตฺโต’’ติปาโฐฯ ตทฏฺฐกถายญฺจ พฺรหฺมุชุคตฺโตติ พฺรหฺมา วิย อุชุคตฺโต อุชุเมว อุคฺคตทีฆสรีโรติ วิวรติฯ ตํ ปน สนฺธาย พฺรหฺมุชุคฺคตฺตภาโวติ วุตฺตํฯ

อยํ ปเนตฺถ วจนตฺโถฯ ฌานาทิคุเณหิ อุปรูปริพฺรูหติ วฑฺฒตีติ พฺรหฺมาฯ พฺรูหธาตุ วฑฺฒเน ม, อรติ อวงฺกภาเวน ปวตฺตตีติ อุชุ, อวงฺโกฯ อรธาตุ คติยํ ชุปจฺจโยฯ อริสฺส อุอาเทโสฯ อุทฺธํ คจฺฉติ ปาปุณาตีติ อุคฺคโตฯ อุปุพฺพ คมุธาตุ คติยํ โตฯ อาหิโต อาโรปิโต อหํ มาโน เอตฺถาติ อตฺตา, สรีโรฯ อาปุพฺพ ธา ธาตุ โรปเน มนิปจฺจโย ตุปจฺจโย วาฯ ธสฺส โตฯ มสฺส โตฯ อถ วา สุขทุกฺขํ อทติ อนุภวตีติ อตฺตาฯ อทธาตุ อนุภวเน มนิปจฺจโยฯ กจฺจายนสทฺทสตฺเถ ปน ‘‘สุขทุกฺขํ อทติ ภกฺขตีติ อตฺตา, ชาติชรามรณาทีหิ อทิยเต ภกฺขิยเตติ วา อตฺตาฯ อาตุมา’’ติ วุตฺตํฯ ขฺยาทีหิ มนิมจ โตวาติ สุตฺเตน ปทสิทฺธิ เวทิตพฺพาฯ อตฺตาติ อภิธานํ พุทฺธิ จ ภวนฺติ เอตสฺมาติ อตฺตภาโว, รูปกาโยฯ อนุฏีกายํ ปน ‘‘อาหิโต อหํ มาโน เอตฺถาติ อตฺตา, โสเอว ภวติ อุปฺปชฺชติ น ปรปริกปฺปิโต วิย นิจฺโจติ อตฺตภาโวฯ

อตฺตาติ วา ทิฏฺฐิคติเกหิ คเหตพฺพากาเรน ภวติ ปวตฺตตีติ อตฺตภาโว’’ติ วุตฺตํ ฯ พฺรหฺมุโน อุชุเมว อุคฺคโต อตฺตภาโว วิย อุชุเมว อุคฺคโต อตฺตภาโว ยสฺส โสติ พฺรหฺมุชุคฺคตฺตภาโว, สุคโตฯ เยภุยฺเยน หิ สตฺตา ขนฺเธ กฏิยํ ชาณุสูติ ตีสุ ฐาเนสุ นมนฺติฯ โถกํ กฏิยํ นมนฺตา ปจฺฉโต นมนฺติฯ อิตเรสุ ทฺวีสุ ฐาเนสุ ปุรโตฯ ทีฆสรีรา ปเนเก ปสฺสา วงฺกา โหนฺติ, เอเก มุขํ อุนฺนเมตฺวา นกฺขตฺตานิ คณยนฺตา วิย จรนฺติ, เอเก อปฺปมํสโลหิตา สูลสทิสา โหนฺติ, ปเวธมานา คจฺฉนฺติ, ตถาคโต ปน อุชุเมว อุคฺคนฺตฺวา ทีฆปฺปมาโณ เทวนคเร อุสฺสิตสุวณฺณ โตรณํ วิย โหติฯ ตสฺมา พฺรหฺมุชุคฺคตฺตภาโวติ โถเมติฯ

นีลกฺขีติ นีลอกฺขีติ ปทจฺเฉโทฯ อตินีลเนตฺเตน สมนฺนาคโตติ อตฺโถฯ อิกฺขติ ปสฺสติ อเนน รูปารมฺมณํ สมวิสมํ วาติ อกฺขิ, เนตฺตํฯ อิกฺขธาตุ ทสฺสเน อิฯ อิสฺส อตฺตํฯ นีลา อตินีลา อกฺขิ เนตฺตา ยสฺสาติ นีลกฺขิ, สุคโตฯ ภควโต หิ น สกลนีลกฺขิว โหติฯ นีลยุตฺตฏฺฐาเน ปนสฺส อุมฺมารปุปฺผสทิเสน อติวิสุทฺเธน นีลวณฺเณน สมนฺนาคตานิ อกฺขีนิ โหนฺติฯ ปีตยุตฺตฏฺฐาเน กณิการปุปฺผสทิเสน โลหิตวณฺเณนฯ โลหิตยุตฺตฏฺฐาเน พนฺธุชีวกปุปฺผสทิเสน โลหิตวณฺเณนฯ เสต ยุตฺตฏฺฐาเน โอสธิตารกสทิเสน เสตวณฺเณนฯ กาฬ ยุตฺตฏฺฐาเน อทฺทาริฏฺฐกสทิเสน กาฬวณฺเณน สมนฺนาคตานิ สุวณฺณวิมาเน อุคฺฆาฏิตมณิสีหปญฺชรสทิสานิ ขายนฺติฯ วุตฺตญฺหิ มหานิทฺเทเส ‘‘มํสจกฺขุมฺหิ ภควโต ปญฺจวณฺณา สํวิชฺชนฺติฯ นีโล จ วณฺโณ, ปีตโก จ วณฺโณ, โลหิตโก จ วณฺโณ, กณฺโห จ วณฺโณ, โอทาโต จ วณฺโณ อกฺขิโลมานิ จ ภควโต, ยตฺถ จ อกฺขิ โลมานิ ปติฏฺฐิตานิฯ ตํ นีลํ โหติ สุนีลํ ปาสาทิกํ ทสฺสเนยฺยํ อุมฺมารปุปฺผสมานํฯ

ตสฺส ปรโต ปีตกํ โหติ สุปีตกํ สุวณฺณวณฺณํ ปาสาทิกํ ทสฺสเนยฺยํ กณิการปุปฺผสมานํฯ อุภโต อกฺขิกุฏานิ ภควโต โลหิตกานิ โหนฺติ สุโลหิกานิ ปาสาทิกานิ ทสฺสเนยฺยานิ อินฺทโคปกสมานานิฯ มชฺเฌ กณฺหํ โหติ สุกณฺหํ อลูขํ สุทฺธํ ปาสาทิกํ ทสฺสเนยฺยํ อทฺทาริฏฺฐก สมานํฯ ตสฺส ปรโต โอทาตํ โหติ สุโอทาตํ เสตํ ปณฺฑรํ ปาสาทิกํ ทสฺสเนยฺยํ โอสธิตารกสมาน’’นฺติฯ ภควา ปน เตน มํสจกฺขุนา จตุรงฺคสมนฺนาคเต อนฺธกาเรปิ สมนฺตา โยชนํ ปสฺสติ ทิวา เจว รตฺติญฺจฯ

วุตฺตญฺหิ มหานิทฺเทเส

‘‘เตน ภควา ปากติเกน มํสจกฺขุนา อตฺตภาว ปริยาปนฺเนน ปุริมสุจริตกมฺมาภินิพฺพตฺเตน สมนฺตา โยชนํ ปสฺสติ ทิวา เจว รตฺติญฺจฯ ยทาปิ จตุรงฺคสมนฺนาคโต อนฺธกาโร โหติ, สูริโย จ อตฺถงฺคมิโต โหติ, กาฬปกฺโข จ อุโปสโถ โหติ, ติพฺโพ จ วนสณฺโฑ โหติ, มหา จ กาฬเมโฆ อพฺภุฏฺฐิโต โหติ, เอวรูเปปิ จตุรงฺคสมนฺนาคเต อนฺธกาเร สมนฺตา โยชนํ ปสฺสติฯ นตฺถิ โส กุฏฺโฏ วา กวาฏํ วา ปากาโร วา ปพฺพโต วา คจฺโฉ วา ลตา วา อาวรณํ รูปานํ ทสฺสนายา’’ติฯ ตสฺมา อุปลกฺขณนเยน นีลกฺขีติ โถเมติฯ

ทีฆปณฺหีติ อายตปณฺหิฯ ปริปุณฺณปณฺหีติ อตฺโถฯ ปสติ พาธติ อเนน ปเรสนฺติ ปณฺหิ, ปาทสฺส ปจฺฉาภาโคฯ ปสธาตุ พาธเน ณิฯ สสฺส โหฯ ณฺวาทิโมคฺคลฺลาเน ปน ‘‘ปณ พฺยวหารถุตีสุ หิ ปณิยติ โวหาริยตีติ ปณฺหิ, ปาทสฺส ปจฺฉาภาโค’’ติ วุตฺตํฯ ทีฆา ปณฺหิ ยสฺส โสติ ทีฆปณฺหิ, สุคโตฯ ยถา หิ อญฺเญสํ อคฺค ปาโท ทีโฆ โหติฯ

ปณฺหิมตฺถเก ชงฺฆา ปติฏฺฐาติ ปณฺหิํ ตจฺเฉตฺวา ฐปิตา วิย โหติฯ น เอวํ ตถาคตสฺสฯ ตถาคตสฺส ปน จตูสุ โกฏฺฐาเสสุ ทฺเว โกฏฺฐาสา อคฺคปาทา โหนฺติฯ ตติเย โกฏฺฐาเส ชงฺฆา ปติฏฺฐาติฯ จตุตฺเถ โกฏฺฐาเส อารคฺเคน วฏฺเฏตฺวา ฐปิตา วิย รตฺตกมฺพเล เคณฺฑุกสทิสา ปณฺหิ โหติฯ ตสฺมา ทีฆปณฺหีติ โถเมติฯ

สุขุมมลฉวีติ สุขุม อมล ฉวีติ ปทจฺเฉโทฯ สณฺหมลวิสุทฺธตโจ สณฺหมลวิรหิตตโจ วาติ อตฺโถฯ เอตฺถ จ สุขุมสทฺโท สณฺหวาจโก อนิปฺผนฺนปาฏิปทิโกฯ อถ วา สุขยติ สณฺหภาเวนาติ สุขุมํ, สณฺหํฯ สุขธาตุ ตกฺกริยํ อุมปจฺจโยฯ ตํสมงฺคีปุคฺคลํ กิลิฏฺฐํ มลติ ธาเรตีติ มลํ, รชาทิมลํฯ มลธาตุ ธารเณ อ, นตฺถิ มลเมติสฺสาติ อมลา, ฉวีฯ มํสํ ฉาเทตีติ ฉวีฯ ฉท ธาตุ สํวรเณ รวปจฺจโย อีปจฺจโย จฯ สุขุมา สณฺหา อมลา มลวิรหิตา ฉวี ยสฺสาติ สุขุมมลฉวี, สุคโตฯ ภควโต หิ สุวณฺณสินิทฺธสณฺหสรีรตฺตา กญฺจนสนฺนิภ ตจตฺตา จ รูปกาเย ปทุมปลาเส อุทกพินฺธุ วิย รโชชลฺลํ วา มลํ วา น ลิมฺปติฯ วุตฺตญฺหิ มชฺฌิมปณฺณาเส พฺรหฺมายุสุตฺเต

‘‘สุขุมจฺฉวี โข ปน ภวํ โคตโม สุขุมตฺตา ฉวิยา รโชชลฺลํ กาเย น อุปลิมฺปตี’’ติฯ ตสฺมา สุขุม มลฉวีติ โถเมติฯ

โถมฺยรสคฺคสคฺคีติ โถมฺยรส คส อคฺคีติ ปทจฺเฉโทฯ โถมิตพฺพ รสหรณสตฺตสหสฺสนฺหารู อุทฺธคฺคิกาติ อตฺโถฯ โถมิยตีติ โถมฺโย, นฺหารุฯ โถมธาตุ สีลาฆายํ ณฺโยฯ มธุราทิเภทํ รสํ คเสนฺติ อนฺโต ปเวเสนฺตีติ รสคฺคสา, นฺหารุฯ รสสทฺทูปปทคสธาตุ อทเน อฯ

อถ วา รสํ คสติ หรติ เอเตหีติ รสคฺคสา , นฺหารุฯ คสธาตุ หรเณ อฯ ธาตุสทฺโท หิ อเนกตฺโถฯ รสคฺคสานํ อคฺคาติ รสคฺคสคฺคา, เต เอตฺถ สนฺตีติ รสคฺคสคฺคี, นฺหารุฯ อสฺสถฺยตฺเถ อีปจฺจโยฯ โถมฺโย รสคฺคสคฺคี ยสฺส โสติ โถมฺยรสคฺคสคฺคี, สุคโตฯ ตถาคตสฺส หิ สตฺตรสหรณิสหสฺสานิ อุทฺธคฺคานิ หุตฺวา คีวายเมว ปฏิมุกฺกานิฯ ติลผลมตฺโตปิ อาหาโร ชิวฺหคฺเค ฐปิโต สพฺพํ กายํ อนุผรติฯ เตเนว มหาปธานํ ปทหนฺตสฺส เอกตณฺฑุลาทีหิปิ กฬายยูสปสเตนปิ กายสฺส ยาปนํ โหติฯ อญฺเญสํ ปน ตถา อภาวา น สกลกายํ โอชา ผรติฯ เตน เต พหฺวาพาธา โหนฺติฯ อิทํ ลกฺขณํ อปฺปาพาธตาสงฺขาตสฺส นิสฺสนฺทผลสฺสวเสน ปากฏํ โหติ, ตสฺมา โถมฺยรสคฺคสคฺคีติ โถเมติฯ

เตวีสติมวนฺทนคาถาวณฺณนา สมตฺตาฯ

[24] ทุติยคาถายํ ชิโนติ ปญฺจมารชิตวา พุทฺโธฯ ตสฺส ปน ปทสฺส สมจตฺตาลีสคฺคทนฺโตตฺยาทีหิ ปเทหิ ตุลฺยลิงฺคตฺตภาเวน สมฺพนฺโธฯ จตฺตาลีสคฺคทนฺโตติ จตฺตาลีสอคฺคทนฺโตติ ปทจฺเฉโทฯ สมจตฺตาลีส อุตฺตมทนฺโตติ อตฺโถฯ เอตฺถ จ อคฺคสทฺโท อุตฺตมวาจโก อนิปฺผนฺนปาฏิปทิโกฯ อถ วา อุตฺตมภาวํ อชติ คจฺฉตีติ อคฺโค, ทนฺโตฯ ทํสติ วิทํสติ โภชฺชมเนนาติ ทนฺโตฯ ทํสธาตุ ทํสเน ตฯ ตสฺส นฺโต ธาตฺวนฺตโลโปฯ สมจตฺตาลีสํ อคฺโค อุตฺตโม ทนฺโต ยสฺสาติ จตฺตาลีสคฺคทนฺโต, ชิโนฯ อุปริมหนุเก ปติฏฺฐิตา ทนฺตา วีสติ เหฏฺฐิเม วีสตีติ สมจตฺตาลีสทนฺตา โหนฺตีติ อตฺโถฯ อญฺเญสญฺหิ ปริปุณฺณทนฺตานมฺปิ ทฺวตฺติํสทนฺตา โหนฺติฯ ตถา คตสฺส ปน จตฺตาลีสํฯ ตสฺมา จตฺตาลีสคฺคทนฺโตติ โถเมติฯ

สมกลปนโชติ กกเจน ฉินฺทิตฺวา ฐปิโต วิย สมทนฺโตติ อตฺโถฯ ลปติ วทติ เอเตนาติ ลปนํ, มุขํฯ ลปธาตุ วทเน ยุฯ ตสฺมิํ ลปเน มุเข ชาโตติ ลปนโช, ทนฺโตฯ ตปฺปุริสสมาโสยํ, สมโก ลปนโช ทนฺโต ยสฺสาติ สมกลปนโช, ชิโนฯ ปาฬิยํ ปน ‘‘สมทนฺโต’’ติ ปาโฐ อตฺถิฯ อยเมวตฺโถฯ อญฺเญสญฺหิ เกจิ ทนฺตา อุจฺจา, เกจิ นีจาติ วิสมา โหนฺติฯ ตถาคตสฺส ปน อยปฏฺฏฉินฺนสงฺขปฏลํ วิย สมา โหนฺติฯ ตสฺมา สมกลปนโชติ โถเมติฯ

อนฺตรํสปฺปปีโนติ อนฺตรอํสปีโนติ ปทวิภาโคฯ คาถาพนฺธวเสน ฉนฺทานุรกฺขณตฺถํ ปการาคมํ กตฺวา เอวํ วุตฺตํฯ ทฺวินฺนํ อํสานํ ขนฺธานํ อนฺตรํ เวมชฺเฌ ปริปุณฺณปิฏฺฐิตโลติ อตฺโถฯ เอตฺถ จ อํสสทฺโท ขนฺธตฺเถ วตฺตติฯ วุตฺตญฺเหตํ อภิธานปฺปทีปิกายํ ‘‘อํโส นิตฺถิ ภุชสิโร, ขนฺโธ ตสฺสนฺธิ ชตฺตุ ต’’นฺติฯ

อนติ ชีวติ เอเตนาติ อํโส, ขนฺโธฯ อนธาตุ ปาเณ โสปจฺจโยฯ นสฺส นิคฺคหิตาเทโสฯ สรีรสฺส อวยวภาเวน อนติ คจฺฉติ ปวตฺตตีติ วา อํโส, ทฺวินฺนํ อํสานํ ขนฺธานํ อนฺตรํ เวมชฺฌนฺติ อนฺตรํโส, ปิณติ ปูรตีติ ปีโน, ปิฏฺฐิตลํฯ ปิณธาตุ ปินเน ปูรเณ วา ณฯ ณสฺส โนฯ ทฺวินฺนํ อํสานํ ขนฺธานํ อนฺตรํ เวมชฺเฌ ปีนํ ปริปุณฺณํ ปิฏฺฐิตลํ ยสฺสาติ อนฺตรํสปฺปปีโน, ชิโนฯ อุตฺตรปทโลปพหุพฺพีหิสมาโสยํฯ อญฺเญสญฺหิ ตํ ฐานํ นินฺนํ โหติ, ทฺเว ปิฏฺฐิโกฏฺฏา ปาฏิเอกฺกํ ปญฺญายนฺติฯ ตถาคตสฺส ปน กฏิโต ปฏฺฐาย มํสปฏลํ ยาว ขนฺธา อุคฺคมฺม สมุสฺสิตสุวณฺณผลกํ วิย ปิฏฺฐิํ ฉาเทตฺวา ปติฏฺฐิตํฯ ตสฺมา อนฺตรํสปฺปปีโนติ โถเมติฯ ปาฬิยํ ปน ‘‘จิตนฺตรํโส’’ติ ปาโฐฯ

ตทฏฺฐกถายญฺจ ‘‘จิตนฺตรํ โสติ อนฺตรํสํ วุจฺจติ ทฺวินฺนํ โกฏฺฏานมนฺตรํฯ ตํ ปริปุณฺณ มสฺสาติ อนฺตรํโส’’ติ วุตฺตํฯ

จกฺเกนงฺกิตปาโทติ จกฺเกน องฺกิตปาโทติ ปทจฺเฉโทฯ อฏฺฐสตปาทจกฺกลกฺขเณน ลกฺขิตปาทตโลติ อตฺโถฯ จกฺเกน อฏฺฐสตปาทจกฺเกน องฺกิโต ลกฺขิโต ปาโท เยน โสติ จกฺเกนงฺกิตปาโท, ชิโนฯ ตติยาพหุพฺพีหิ สมาโสยํฯ อญฺเญสญฺหิ ปาทตเล อฏฺฐสตปาทจกฺก ลกฺขณํ นตฺถิฯ ตถาคตสฺส ปาทตเลเอว วิจิตฺรํ อฏฺฐสต ปาทจกฺกลกฺขณํ อตฺถิฯ ตสฺมา จกฺเกนงฺกิตปาโทติ โถเมติฯ

วุตฺตญฺหิ พฺรหฺมายุสุตฺเต ‘‘เหฏฺฐา โข ปน ตสฺส โภโต โคตมสฺส ปาทตเลสุ จกฺกานิ ชาตานิ สหสฺสารานิ สเนมิกานิ สนาภิกานิ สพฺพาการปริปูรานี’’ติฯ อฏฺฐสตปาทจกฺกลกฺขณสรูปํ ปน โย ปาทปงฺกชมุทุตฺตลรา ชิเกหีติ คาถาวณฺณนายํ วุตฺตเมวาติฯ

อวิรฬทสโนติ อวิวรทนฺโตฯ อวิวรทนฺเตน สมฺปนฺโนติ อตฺโถฯ วิวรติ ผุลฺลตีติ วิรโฬฯ วรธาตุ ผุลฺลเนโฬฯ อสฺสิฯ น วิรโฬ อวิรโฬ, นตฺถิ วิรโฬ เอตสฺสาติ อวิรโฬ, ทนฺโตฯ ทํสติ วิทํสติ ขาทนียํ วา โภชนียํ วา เอเตนาติ ทสโน, ทนฺโตฯ ทํสธาตุ ทํสเน ยุฯ นิคฺคหิตโลโปฯ อวิรโฬ ทสโน ทนฺโต ยสฺสาติ อวิรฬทสโน, ชิโนฯ อญฺเญสญฺหิ กุมฺภิลานํ วิย ทนฺตา วิรฬา โหนฺติฯ มจฺฉมํสาทีนิ ขาทนฺตานํ ทนฺตนฺตรํ ปูรติฯ ตถาคตสฺส ปน กนกลตาย สมุสฺสาปิตวชิร ปนฺติ วิย อวิรฬา ตุลิกาย ทสฺสิตปริจฺเฉทา วิย ทนฺตา โหนฺติ, ตสฺมา อวิรฬทสโนติ โถเมติฯ

มารชุสฺสงฺขปาโทติ มารชิ อุสฺสงฺขปาโทติ ปทจฺเฉโทฯ เอตฺถ จ มารชีติ ปญฺจมารชิตวา พุทฺโธ กตฺตุภูโตฯ

โส หิ ปญฺจมาเร ชิตวาติ มารชีติ วุจฺจติฯ อุสฺสงฺขปาโทติ ปาทสฺส อุปริ ฐิเตน สงฺขสทิสตฺตา สงฺขนามิเกน โคปฺผเกน สมนฺนาคโตติ อตฺโถฯ สํสุฏฺฐุํ ปถวิํ ขนตีติ สงฺเขฯ สํปุพฺพขนุธาตุ อวทารเณ กฺวิฯ อปทานฏฺฐกถายํ ปน ‘‘สํสุฏฺฐุํ ขาทนฺโต ขณนฺโต คจฺฉตีติ สงฺเขฯ สมุทฺทชลปริยนฺเต จรมาโน คจฺฉติ จรตีติ อตฺโถ’’ติ วุตฺตํฯ สงฺเข วิยาติ สงฺเข, โคปฺผโกฯ ปาทสฺส อุทฺธํ อุปริ ฐิตํ สงฺขสทิสํ โคปฺผก มสฺสาติ อุสฺสงฺขปาโท, ชิโนฯ วุตฺตญฺหิ พฺรหฺมายุสุตฺตฏฺฐกถายํ ‘‘อุทฺธํ ปติฏฺฐิตโคปฺผกตฺตา อุสฺสงฺขา ปาทา อสฺสาติ อุสฺสงฺขปาโท’’ติฯ อญฺเญสญฺหิ ปิฏฺฐิปาเท โคปฺผกา โหนฺติฯ เตน เตสํ ปาทา อาณิพทฺธา วิย พทฺธา โหนฺติฯ น ยถาสุขํ ปริวตฺตนฺติฯ คจฺฉนฺตานํ ปาทตลานิ น ทิสฺสนฺติฯ ตถาคตสฺส ปน อภิรูหิตฺวา อุปริ โคปฺผกา ปติฏฺฐหนฺติฯ เตนสฺส นาภิโต ปฏฺฐาย อุปริมกาโย นาวาย ฐปิต สุวณฺณปฏิมา วิย นิจฺจโล โหติฯ อโธกาโยว อิญฺชติฯ สุเขน ปาทา ปริวตฺตนฺติฯ ปุรโตปิ ปจฺฉโต อุภยปสฺเสสุปิ ฐตฺวา ปสฺสนฺตานํ ปาทตลานิ ปญฺญายนฺติฯ น หตฺถีนํ วิย ปจฺฉโตเยวาติฯ ตสฺมา อุสฺสงฺขปาโทติ โถเมติฯ

ติฏฺฐนฺโต โนนมนฺโตภยกรมุทุนา ชณฺณุกานาม สนฺโตติ เอตฺถ ติฏฺฐนฺโต โน นมนฺโต อุภย กรมุทุนา ชณฺณุกานิ อามสนฺโตติ ปทวิภาโคฯ ติฏฺฐนฺโตติ ฐิตโกวฯ โนนมนฺโตติ อนมมาโน หุตฺวาฯ อุภย กรมุทุนาติ สุขุเมน หตฺถทฺวเยนฯ ชณฺณุกานีติ ชงฺฆานิฯ ชายติ คมนาคมนํ อเนนาติ ชณฺณุ, ชนธาตุ ชนเน ณุฯ โสเอว ชณฺณุกา, ชงฺโฆรูนํ สนฺธิ ลพฺภติฯ ตานิฯ อามสนฺโตติ ปริมชฺชิตุํ สกฺโกนฺโตฯ

เอตฺถ จ ติฏฺฐนฺโต โนนมนฺโตติ อิมินา ตถาคตสฺส อขุชฺชอวามนภาโว ทีปิโต ฯ อวเสสชนา หิ ขุชฺชา วา โหนฺติ วามนา วาฯ ขุชฺชานํ อุปริมกาโย อปริปุณฺโณ โหติ วามนานํ เหฏฺฐิมกาโยฯ เต อปริปุณฺณกายตฺตา น สกฺโกนฺติ โนนมนฺโต ชณฺณุกานิ ปริมชฺชิตุํฯ ตถาคโต ปน ปริปุณฺณอุภยกายตฺตา สกฺโกติ, ตสฺมา ติฏฺฐนฺโต…เป.… ชณฺณุกา นามสนฺโตติ โถเมติฯ

วฏฺฏกฺขนฺโธติ สุวณฺณาลิงฺโค วิย สมวฏฺฏิตคลิโกฯ วุตฺตญฺหิ พฺรหฺมายุสุตฺเต ‘‘สมวฏฺฏกฺขนฺโธ’’ติฯ ปริมณฺฑลา กาเรน วฏฺฏติ ปวตฺตตีติ วฏฺโฏ, ปริมณฺฑโลฯ วฏฺฏธาตุ วฏฺฏเน อฯ โภชนํ ขาทติ เอเตน คเลนาติ ขนฺโธ, คโลฯ ขาทธาตุ ขาทเน ภกฺขเน วา กฺวิปจฺจโยฯ ขาทามคมานํ ขนฺธนฺธคนฺธาติ สุตฺเตน ปทสิทฺธิ เวทิตพฺพาฯ อภิธานฏีกายํ ปน ‘‘กํ มตฺถกํ ทธาตีติ กนฺโธฯ โสเอว กการสฺส ขการกรณวเสนา’’ติ วุตฺตํฯ วฏฺโฏ สมปริมณฺฑโล ขนฺโธ คโล ยสฺสาติ วฏฺฏกฺขนฺโธ, ชิโนฯ ยถา หิ เอเก โกญฺจา วิย พกา วิย วราหา วิย จ ทีฆคลา วงฺกคลา ปุถุคลา จ โหนฺติฯ กถนกาเล สิราชลํ ปญฺญายติฯ มนฺโท สโร นิกฺขมติ, น เอวํ ตสฺสฯ ตถาคตสฺส ปน สุวฏฺฏิตสุวณฺณาลิงฺคสทิโส ขนฺโธ คโล โหติฯ กถนกาเล สิราชลํ น ปญฺญายติฯ เมฆสฺส วิย คชฺชโต สโร มหา โหติฯ ตสฺมา วฏฺฏกฺขนฺโธติ โถเมติฯ

ปุน ชิโนติ พุทฺโธ กตฺตุภูโตฯ ตสฺส ปน ปทสฺส โคตรุณปขุมโกตฺยาทีหิ ปเทหิ ตุลฺยลิงฺคตฺตภาเวน สมฺพนฺโธฯ โคตรุณปขุมโกติ ตํมุหุตฺตชาตรตฺต วจฺฉสฺส จกฺขุภณฺโฑ วิย วิปฺปสนฺนจกฺขุภณฺโฑ, วิปฺปสนฺนจกฺขุภณฺเฑน สมนฺนาคโต วาฯ เอตฺถ จ ปขุมโกติ สกลํ จกฺขุภณฺฑํ อธิปฺเปตํฯ จกฺขุภณฺฑนฺติ จกฺขุปริวารํฯ จกฺขุภณฺฑนฺติ อกฺขิทลนฺติ เกจิฯ อกฺขิทลปตฺตนฺติ วทนฺติ อญฺเญฯ

อกฺขิทเล หิ ปน สทฺธิํ อกฺขิพิมฺพนฺติ เวทิตพฺพํฯ อยํ ปเนตฺถ วจนตฺโถฯ ปตติ จกฺขุํ ปริวาเรติ เอเตนาติ ปขุมํ, ปมฺหาทิปริวารํฯ ปตธาตุ ปริวาเร อุโมฯ ตการสฺส โขฯ อถ วา อกฺขิโน ปกฺขทฺวเย ชาตนฺติ ปขุมํ, ปมฺหํฯ ชาตตทฺธิเต อุโมฯ ปกฺขุมนฺติ วตฺตพฺเพ กการโลปวเสน ปขุมนฺติ วุจฺจติฯ ปขุมํเยว ปขุมโกฯ โคตรุณสฺส ตํมุหุตฺตชาตรตฺตวจฺฉสฺส ปขุมํ วิย ปขุมํ ยสฺส โสติ โคตรุณปขุมโก, ชิโนฯ โคตรุณสฺส ตํมุหุตฺตชาตรตฺตวจฺฉสฺส ปขุมสทิสํ วิปฺปสนฺนจกฺขุภณฺฑํ อตฺถีติ อตฺโถฯ อญฺเญสญฺหิ อกฺขิภณฺโฑ อปริปุณฺโณ โหติฯ หตฺถิมูสิกกากาทีนํ อกฺขิสทิเสหิ วินิคฺคเตหิ คมฺภีเรหิปิ อกฺขีหิ สมนฺนาคตาฯ ตถาคตสฺส ปน โธวิตฺวา มชฺชิตฺวา ฐปิตมณิคุฬิกา วิย มุทุสินิทฺธนีล สุขุมปขุมาจิตานิ อกฺขีนิ โหนฺติฯ ตสฺมา โคตรุณปขุมโกติ โถเมติฯ

สีหปุพฺพฑฺฒกาโยติ สีหสฺส ปุพฺพฑฺฒกาโย วิย ปริปุณฺณกาโยฯ วาตาตปาทิปริสฺสยํ สหติ ขมตีติ สีโห, สหธาตุ ขมเน อฯ อีการาคโมฯ อถ วา สูกรมหิํสาทโย สตฺเต หิํสตีติ สีโหฯ หิํสธาตุ หนเน ณฯ หิํโสติ วตฺตพฺเพ อกฺขรวิปริยาเยน สีโหติ วุจฺจติฯ อถ วา สพฺพิริยาปเถสุ ทฬฺหวีริยตฺตา สุฏฺฐุ อีหติ วายมตีติ สีโห, เกสรสีโหฯ สุปุพฺพ อีหธาตุ เจตายํ อฯ เตน วุตฺตํ สทฺทนีติยํ ‘‘สหหิํส อีหาวสา, สีหสทฺทคติํ วเท’’ติฯ สีหสฺส ปุพฺพฑฺเฒ ชาโต กาโย วิย ปริปุณฺณกาโย ยสฺสาติ สีหปุพฺพฑฺฒกาโย, ชิโนฯ ยถา หิ สีหสฺส ปุพฺพฑฺฒกาโยว ปริปุณฺโณ โหติ, น เอวํ ตสฺสฯ ตถาคตสฺส ปน กาโย สพฺพปริปุณฺโณติ อตฺโถฯ

สีหสฺส ปน ปุริมกาโยว ปริปุณฺโณ โหติ, ปจฺฉิม กาโย อปริปุณฺโณฯ ตถาคตสฺส ปน สีหสฺส ปุพฺพฑฺฒกาโยอิว สพฺโพ กาโย ปริปุณฺโณฯ โสปิ สีหสฺเสว น ตตฺถ ตตฺถ วินตุนฺนตาทิวเสน ทุสฺสณฺฐิต วิสณฺฐิโตฯ ทีฆยุตฺตฏฺฐาเน ปน ทีโฆฯ รสฺสกิสถูล อนุวฏฺฏิตยุตฺตฏฺฐาเนสุ ตถาวิโธว โหติฯ วุตฺตญฺเหตํ ‘‘มนาปิเย จ โข ภิกฺขเว กมฺมวิปาเก ปจฺจุปฏฺฐิเต เยหิ องฺเคหิ ทีเฆหิ โสภติ, ตานิ องฺคานิ ถูลานิ สณฺฐหนฺติฯ เยหิ องฺเคหิ กิเสหิ โสภติ, ตานิ องฺคานิ กิสานิ สณฺฐหนฺติฯ เยหิ องฺเคหิ วฏฺเฏหิ โสภติ, ตานิ องฺคานิ วฏฺฏานิ สณฺฐหนฺตี’’ติฯ อิติ นานาจิตฺเตน ปุญฺญจิตฺเตน จิตฺติโต ทสหิ ปารมีหิ สชฺชิโต ตถาคตสฺส อตฺตภาโว ตสฺส โลเก สพฺพสิปฺปิโน วา อิทฺธิมนฺโต วา ปติรูปกมฺปิ กาตุํ น สกฺโกนฺติฯ ตสฺมา สีหปุพฺพฑฺฒกาโยติ โถเมติฯ

จตุวีสติมวนฺทนคาถาวณฺณนา สมตฺตาฯ

[25] ตติย คาถายํ สุคโตติ พุทฺโธ กตฺตุภูโตฯ ตสฺส ปน ปทสฺส สตฺตปฺปีโนตฺยาทีหิ ปเทหิ ตุลฺยลิงฺคตฺตภาเวน สมฺพนฺโธฯ สตฺตปฺปีโนติ ทฺวิหตฺถปาท อํสกูฏ เอกคลวเสน สตฺตสุ ฐาเนสุ ปริปุณฺณมํสิโกติ อตฺโถฯ อาจริยา ปน ปริปุณฺณทฺวิหตฺถปาท อํสกูฏ ขนฺธสงฺขาตสตฺตฏฺฐาโนติ อตฺถํ วทนฺติฯ มํเสน ปีณติ ปริปูรตีติ ปีโนฯ ปีณเต ปริปูรเต วา ปีโนฯ ปีณธาตุ ปีณเน, ปูรเณ วา ณฯ ณสฺส โนฯ ทฺเว หตฺถปิฏฺฐิโย ทฺเว ปาทปิฏฺฐิโย ทฺเว อํสกูฏานิ เอกคโล จาติ สตฺตสุ ฐาเนสุ ปีโน ปริปุณฺโณ มํโส อสฺสาติ สตฺตปีโน, สุคโต ลพฺภติฯ อญฺเญสญฺหิ หตฺถปาทปิฏฺฐีสุ นฺหารุชาลา ปญฺญายนฺติ อํสกูฏคเลสุ อฏฺฐิโกฏิโยฯ เต มนุสฺสา เปตา วิย ขายนฺติฯ น ตถาคโตฯ

ตถาคโต ปน สตฺตสุ ฐาเนสุ ปริปุณฺณมํสุสฺสทตฺตา นิคุฬนฺหารุชาเลหิ หตฺถปิฏฺฐาทีหิ วฏฺเฏตฺวา ฐปิตสุวณฺณวณฺณาลิงฺคสทิเสน คเลน สีลารูปกํ วิย จิตฺตกมฺมรูปกํ วิย จ ขายติ, ตสฺมา สตฺตปฺปีโนติ โถเมติฯ

พฺรหฺมายุสุตฺเต ปน ‘‘สตฺตุสฺสโท’’ติ ปาโฐฯ ตสฺส ปน สตฺตสุ ฐาเนสุ ปริปุณฺณมํสุสฺสโทติ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ

ทีฆงฺคุลีติ ทีฆองฺคุลีติ ปทจฺเฉโทฯ สมอายตหตฺถ ปาทงฺคุลีติ อตฺโถฯ องฺคติ อุทฺธํ คจฺฉตีติ องฺคุลิฯ องฺคติ ตํ ตํ กายงฺคํ ปรามสติ เอตายาติ วา องฺคุลิ, กรสาขาฯ อคิธาตุ คติยํ อุลิปจฺจโยฯ อถ วา องฺคํ กายงฺคํ อุลติ คจฺฉติ ปรามสติ เอตายาติ องฺคุลิ, กรสาขาฯ องฺค สทฺทูปปทอุลธาตุ คติยํ อิฯ สมทีฆา องฺคุลิ หตฺถ ปาทงฺคุลิ ยสฺส โสติ ทีฆงฺคุลิ, สุคโตฯ สมทีฆา หตฺถปาทงฺคุลิ อตฺถีติ อตฺโถฯ ยถา หิ อญฺเญสํ กาจิ องฺคุลิ ทีฆา โหติ กาจิ รสฺสา, น เอวํ ตถาคตสฺสฯ ตถาคตสฺส ปน มกฺกฏสฺเสว ทีฆหตฺถปาทงฺคุลิโย มูเล ถูลา อนุปุพฺเพน คนฺตฺวา อคฺเค ตนุกา นิยฺยาสเตเลน มทฺทิตฺวา วฏฺฏิตหริตาลวฏฺฏสทิสา โหนฺติฯ ตสฺมา ทีฆงฺคุลีติ โถเมติฯ มถาติ มอถาติ ปทจฺเฉโทฯ มกาโร หิ ปทสนฺธิกโรฯ อถาติ อตฺถนฺตเร นิปาโตฯ ตทญฺญนฺติ อตฺโถฯ

โลมกูเปกโลโมติ โลมกูปเอกโลโมติ ปทจฺเฉโทฯ เอเกกโลมกูเป เอเกกชาตโลโมติ อตฺโถฯ จมฺมมํสํ ลุนาติ ฉินฺทตีติ โลโม, วฑฺฒมานํ ลุนิตพฺพนฺติ วา โลโม, ลูธาตุ เฉทเน มนิปจฺจโยฯ กุวุจฺจติ อุทกํ, ตํ ปาติ รกฺขตีติ กูโปฯ กุปุพฺพปาธาตุ รกฺขเน กฺวิฯ อุสฺส ทีโฆฯ

กูโป วิยาติ กูโป, อถ วา กุวุจฺจติ โลมํ, ตํ ปาติ รกฺขตีติ กูโปฯ อภิธานฏีกายํ ปน ‘‘กุสทฺเท โปฯ ทีฆาทิฯ กูโปฯ เกน อุภตีติ วา กูโปฯ ภสฺส โป’’ติ วุตฺตํฯ โลมสฺส กูโป โลมกูโปฯ ตสฺมิํ ตสฺมิํ ชาโต เอเกก โลโม ยสฺสาติ โลมกูเปกโลโม, สุคโตฯ ยถา หิ อญฺเญสํ เอเกกสฺมิมฺปิ โลมกูเป อเนกานิ โลมานิ ชายนฺติ, น เอวํ ตถาคตสฺสฯ ตถาคตสฺส ปน เอเกกสฺมิํ โลมกูเป เอเกกโลโม ชายติฯ วุตฺตญฺหิ พฺรหฺมายุสุตฺเต ‘‘เอเกกโลโม โข ปน ภวํ โคตโมฯ เอเกกานิ โลมานิ โลมกูเปสุ ชาตา นี’’ติฯ ตสฺมา โลมกูเปกโลโมติ โถเมติฯ

สมฺปนฺโนทาตทาโฐติ สมฺปนฺโนโอทาตทาโฐติ ปทจฺเฉโทฯ สมฺปนฺนสุกฺกทาโฐติ อตฺโถฯ สมฺปชฺชตีติ สมฺปนฺโนฯ สํปุพฺพปทธาตุ คติยํ ตฯ ตสฺส อนฺโนฯ อวทายติ อวขณฺฑิยติ อญฺญวณฺโณภาสนฺติ โอทาโตฯ อวปุพฺพ ทาธาตุ อวขณฺฑเน ตฯ ทํสติ โอทนาทิํ เอตายาติ ทาโฐ, ทนฺตวิเสโสฯ ทํสธาตุ ทํสเน โฐฯ ทํสิสฺส ทาฯ สมฺปนฺโน จ โอทาโต จ ทาโฐ ยสฺสาติ สมฺปนฺโน ทาตทาโฐ, สุคโตฯ อญฺเญสญฺหิ ปูติทนฺตา อุฏฺฐหนฺติฯ เตน กาจิ ทาฐา กาฬาปิ วิวณฺณาปิ โหนฺติฯ ตถาคโต ปน สุกฺกทาโฐ โอสธิตารกมฺปิ อติกฺกมฺม วิโรจมานาย ปภาย สมนฺนาคตทาโฐ โหติฯ ปาฬิยํ ปน ‘‘สุสุกฺกทาโฐ’’ติ ปาโฐฯ อยเมวตฺโถฯ ตสฺมา สมฺปนฺโนทาตทาโฐติ โถเมติฯ

กนกสมตโจติ สุวณฺเณน สทิสจมฺโมฯ กนติ ทิพฺพติ โอภาเสนาติ กนกํฯ กนิยติ อิจฺฉิยติ มนุสฺเส หีติ วา กนกํ, สุวณฺณํฯ กนธาตุ ทิตฺติคติกนฺตีสุ อกปจฺจโย, สํสทิเสน อมติ คจฺฉติ ปวตฺตตีติ สมํฯ สํปุพฺพอมธาตุ คติยํ อฯ

ตจติ มํสํ ฉาเทติ สํวรติ วาติ ตโจ, ตจติ ทิพฺพติ สุวณฺโณภาเสนาติ วา ตโจ, จมฺมํฯ ตจธาตุ สํวรณทิตฺตีสุ อฯ กนเกน สุวณฺเณน สโม สทิโส ตโจ ยสฺสาติ กนก สมตโจ, สุคโตฯ ยถา หิ อญฺเญสํ ตโจ โกจิ นีลตโจ เสตตโจ ปีตตโจ โหติ, น เอวํ ตถาคตสฺสฯ ตถาคตสฺส ปน ชาติหิงฺคุลเกน มชฺชิตฺวา นิสทาย ฆํสิตฺวา เครุกปริกมฺมํ กตฺวา ฐปิต ฆนสุวณฺณรูปกํ วิย กญฺจนสทิสตโจ โหติฯ ปาฬิยํ ปน ‘‘สุวณฺณวณฺโณ กญฺจนสนฺนิภตฺตโจ’’ติ วุตฺโตฯ เอตฺถ จ สุวณฺณวณฺโณ วิย วณฺโณ ยสฺสาติ สุวณฺณวณฺโณ, กญฺจเนน สนฺนิภํ สทิสํ ตจมสฺสาติ กญฺจนสนฺนิภตฺตโจติ วจนตฺโถ กาตพฺโพฯ เอตฺถ จ สุวณฺณวณฺณนฺติ อิมินา ตถาคตสฺส ฆนสินิทฺธสณฺหสรีรตํ ทสฺเสติฯ กญฺจนสนฺนิภตฺตโจติ อิมินา ฉวิวณฺณํ ทสฺเสติฯ อถ วา เววจนเมตํ ปททฺวยํฯ ตสฺมา กนกสมตโจติ โถเมติฯ

นีลมุทฺธคฺคโลโมติ นีลํ อุทฺธํ อคฺคโลโมติ ปทจฺเฉโทฯ นีลํ อุทฺธํ อคฺคา โกฏิ หุตฺวา มุขโสภํ อุลฺโลกยมาโน วิย ฐิตโลโม, นีลานิ อุทฺธํ อคฺคานิ โกฏีนิ หุตฺวา ฐิตานิ โลมานิ ยสฺสาติ นีลมุทฺธคฺคโลโม, สุคโตฯ ยถา หิ อญฺเญสํ โลมานิ เหฏฺฐา อคฺคานิ หุตฺวา ติฏฺฐนฺติ, น เอวํ ตถาคตสฺสฯ ตถาคตสฺส ปน โลมานิ อาวฏฺฏปริโยสาเน อุทฺธํ อคฺคานิ หุตฺวา มุขโสภํ อุลฺโลกยมานานิ วิย ติฏฺฐนฺติฯ วุตฺตญฺเหตํ พฺรหฺมายุสุตฺเต ‘‘อุทฺธคฺคโลโม ภวํ โคตโมฯ อุทฺธคฺคานิ โลมานิ ชาตานิ นีลานิ อญฺชนวณฺณานิ กุณฺฑลาวฏฺฏานิ ปทกฺขิณาวฏฺฏกชาตานี’’ติฯ ตสฺมา นีลมุทฺธคฺคโลโมติ โถเมติฯ

สมฺพุทฺโธติ ตถาคโตฯ โส หิ อนญฺญพุทฺโธ หุตฺวา สามํเยว จตฺตาริ สจฺจานิ พุชฺฌตีติ สมฺพุทฺโธติ วุจฺจติฯ

ตสฺส ปน ปทสฺส ถูลชิวฺโหตฺยาทีหิ ตีหิ ปเทหิ ตุลฺยลิงฺคตฺตภาเวน สมฺพนฺโธฯ

ถูลชิวฺโหติ มุทุทีฆปุถุล ชิวฺหาย สมฺปนฺโนติ อตฺโถฯ คาถาพนฺธวเสน หิ มุทุทีฆสทฺทโลปํ กตฺวา เอวํ วุตฺตํฯ เตน วุตฺตํ อฏฺฐกถายํ ‘‘มุทุชิวฺหา ทีฆา ถูลา วณฺณ สมฺปนฺนา’’ติฯ ถูลติ พฺรูหตีติ ถูลา, ชิวฺหาฯ ถูลธาตุ พุทฺธิยํ อฯ ชีวติ ปาณํ ธาเรตีติ ชิวฺหา, รสนาฯ ชีวธาตุ ปาณธารเณ หปจฺจโยฯ ชีวนฺติ สตฺตา เอเตน รเสนาติ ชีวิตํ, ฉพฺพิธรโสฯ ตํ อวฺหายตีติ ชิวฺหา, ชิวฺหาปสาทรูปํฯ สมฺภารชิวฺหา ฐานูปจาเรน ลพฺภติฯ ชีวิตสทฺทูปปท อวฺหธาตุ อวฺหายเน อฯ ชีวิตอวฺหาติ วตฺตพฺเพ นิรุตฺตินเยน วิตสทฺทโลปํ กตฺวา ชิวฺหาติ วุตฺตํฯ ถูลา มหนฺตา ทีฆา มุทุกา ชิวฺหา ยสฺสาติ ถูลชิวฺโห, สมฺพุทฺโธฯ อญฺเญสญฺหิ ชิวฺหา ถูลาปิ โหติ กิสาปิ รสฺสาปิ ถทฺธาปิ วิสมาปิฯ ตถาคตสฺส ปน มุทุชิวฺหา ทีฆา ปุถุลา วณฺณ สมฺปนฺนา โหติฯ โส ตํ ลกฺขณํ ปริเยสิตุํ อาคตานํ พฺรหฺมายุพฺราหฺมณาทีนํ กงฺขาวิโนทนตฺถํ ชิวฺหาย มุทุกตฺตา ตํ ชิวฺหํ กถินสูจิ วิย วฏฺเฏตฺวา อุโภปิ นาสิกาโสตานิ ปรามสติ, ทีฆตฺตา อุโภ กณฺณโสตานิ ปรามสติ, ปุถุลตฺตา เกสนฺตปริโยสานํ เกวลมฺปิ นลาฏํ ปฏิจฺฉาเทติ, เอวํ ตสฺสา มุทุทีฆปุถุลภาวํ ปกาเสนฺโต กงฺขาวิโนเทติ, เอวํ ติลกฺขณสมฺปนฺนํ ชิวฺหํ สนฺธาย ถูล ชิวฺโหติ โถเมติฯ ปาฬิยํ ปน ‘‘ปหูตชิวฺโห’’ติ ปาโฐฯ อยเมวตฺโถฯ

อถาติ อตฺถนฺตรตฺเถ นิปาโตฯ ตทญฺญนฺติ อตฺโถฯ สีหหนุโกติ สีหสฺส เหฏฺฐา หนุ วิย ปริปุณฺณ หนุโกฯ สีหสทฺทตฺโถ เหฏฺฐา วุตฺโตเยวฯ หนติ โอทนาทีนํ วณฺณวิเสสํ นาเสตีติ หนุฯ หนธาตุ หิํสายํ อุฯ

สีหสฺส เหฏฺฐา หนุ วิย หนุ ยสฺสาติ สีหหนุโก , สมฺพุทฺโธฯ สมาสนฺเต โกฯ สีหสฺส หิ เหฏฺฐิมหนุเมว ปริปุณฺณํ โหติ, น อุปริมํฯ ตถาคตสฺส ปน สีหสฺส เหฏฺฐิมํ วิย ทฺเวปิ ปริปุณฺณานิ ทฺวาทสิยํ ปกฺขสฺส จนฺทสทิสานิ โหนฺติฯ ตสฺมา สีหหนุโกติ โถเมติฯ

ชาลิกปฺปาทหตฺโถติ กุสเลน วฑฺฒกินา วาตปาเน สมฺมาโยชิตชาลํ วิย จมฺเมน อปฺปฏิพทฺธหตฺถปาทงฺคุลนฺตโรฯ ชลติ ทิพฺพตีติ ชาลํ, ชลธาตุ ทิตฺติยํ ณฯ ชาลํ อสฺส อตฺถิ ตสฺมิํ วา วิชฺชตีติ ชาลิกํ, วาตปานํฯ อสฺสถฺยตฺเถ ณิโกฯ อถ วา ชาลํ เอว ชาลิกํฯ ปชฺชติ คจฺฉติ เอเตนาติ ปาโท, จรโณฯ ปทธาตุ คมเน ณฯ ตํ ตํ ภารํ หรตีติ หตฺโถ, กโรฯ หรธาตุ หรเณ โถฯ ชาลิกํ วิย หตฺถปาทงฺคุลนฺตรํ ยสฺสาติ ชาลิกปฺปาทหตฺโถ, สมฺพุทฺโธฯ กุสเลน วฑฺฒกินา วาตปาเน สมฺมาโยชิตานิ ชาลสทิสานิ หตฺถปาทงฺคุลนฺตรานิ โหนฺติฯ น จ จมฺเมน ปฏิพทฺธองฺคุลนฺตรานีติ อตฺโถฯ เอตฺถ ชาลิกปฺปาทหตฺถงฺคุลนฺตรนฺติ วตฺตพฺเพ อุตฺตรปทโลเปน เอวํ วุตฺตํฯ จมฺเมน ปฏิพทฺธหตฺถปาทงฺคุลนฺตโร หิ ผณหตฺถโก ปุริสโทเสน อุปหโต ปพฺพชฺชมฺปิ น ลภติฯ ตถาคตสฺส ปน จตสฺโส หตฺถงฺคุลิโย ปญฺจปิ ปาทงฺคุลิโย เอกปฺปมาณา โหนฺติฯ ตาสํ เอกปฺปมาณ ตาย ยวลกฺขณํ อญฺญมญฺญํ ปฏิวิชฺฌิตฺวา ติฏฺฐติฯ อถสฺส หตฺถปาทา กุสเลน วฑฺฒกินา สมฺมาโยชิตชาลวาต ปานสทิสา โหนฺติ, ตสฺมา ชาลิกปฺปาทหตฺโถติ โถเมติฯ ปาฬิยํ ปน ‘‘ชาลหตฺถปาโท’’ติ ปาโฐฯ อยเมวตฺโถฯ

นาโถติ พุทฺโธ กตฺตุวเสนฯ

โส หิ นาถติ วิเนยฺยานํ หิตปฏิปตฺติํ ยาจติ, ปรสนฺตานคตํ วา กิเลสพฺยสํ อุปตาเปติ, ปรเมน จิตฺติสฺสริเยน สมนฺนา คโต ฯ สพฺพสตฺเต วา คุเณหิ อีสติ อภิภวติ, เวเนยฺยานํ หิตสุขํ วา อาสีสตีติ นาโถติ วุจฺจติฯ วุตฺตญฺหิ สทฺทนีติยํ ‘‘นาถธาตุ ยาจเน อุปตาเป อิสฺสริเย อาสิสเน จาติ จตูสฺวตฺเถสุ ปวตฺตตี’’ติฯ

ตสฺส ปน ปทสฺส อุณฺหีสสีโสติปเทน ตุลฺยลิงฺคตฺตภาเวน สมฺพนฺโธฯ อุณฺหีสสีโสติ รญฺโญ พทฺธอุณฺหีส ปฏฺโฏ วิย วิโรจมาโน ปกติมํสปิณฺฑสงฺขาโต อุณฺหีสปฏฺฏสีโสฯ นลาเฏ นหิยติ พนฺธิยตีติ อุณฺหีโสฯ อุปุพฺพนหธาตุ พนฺธเน, อีโสฯ วณฺณวิกาโรฯ วุตฺตญฺหิ ชาลินิยํ

‘‘วณฺณาคโม วณฺณวิปริยาโย,

ทฺเว จาปเร วณฺณวิการนาสา;

ธาตูนมตฺถาติสเยน โยโค,

ตทุจฺจเต ปญฺจวิธํ นิรุตฺติ’’นฺติฯ

ตตฺถ จ อวิชฺชมานสฺส อาคมา วณฺณาคโม นามฯ วิชฺชมานอกฺขรานํ เหฏฺฐุปริยายวเสน วณฺณวิปริยาโย นามฯ อญฺญกฺขรสฺส อญฺญกฺขราปชฺชนตา วณฺณวิกาโร นามฯ วิชฺชมานกฺขรวินาโส วณฺณวินาโส นามฯ ตตฺถ ตตฺถ ยถาโยคํ วิเสสตฺถโยโค ธาตูนํ อตฺถาติสย โยโค นามาติ อธิปฺปาโยฯ เอตฺถ ปน นการสฺส ณการํ กตตฺตา วณฺณวิกาโรติ ทฏฺฐพฺโพฯ มาลาทิํ สิยติ พนฺธิยตีติ สีโส, อุตฺตมงฺโคฯ สิธาตุ พนฺธเน อีโสฯ ราชูนํ อุณฺหีสปฏฺเฏน เวฐิตสีโส วิย สีโส ยสฺสาติ อุณฺหีสสีโสฯ อถ วา ราชูนํ อุณฺหีสํ วิย สพฺพตฺถ ปริมณฺฑลสีโส ยสฺสาติ อุณฺหีสสีโส, นาโถฯ

วุตฺตญฺหิ พฺรหฺมายุสุตฺตฏฺฐกถายํ ‘‘อุณฺหีสสีโสติ อิทํ ปริปุณฺณนลาฏญฺเจว ปริปุณฺณสีสญฺจาติ ทฺเว อตฺถวเส ปฏิจฺจ วุตฺตํฯ

ตถาคตสฺส หิ ทกฺขิณกณฺณจูฬิกโต ปฏฺฐาย มํสปฏํ อุฏฺฐหิตฺวา สกลํ นลาฏํ ฉาทยมานํ ปูรยมานํ คนฺตฺวา วามกณฺณจูฬิกาย ปติฏฺฐิตํฯ รญฺโญ พทฺธอุณฺหีสปฏฺโฏ วิย วิโรจติฯ ปจฺฉิมภวิกโพธิสตฺตานํ กิร อิมํ ลกฺขณํ วิทิตฺวา ราชูนํ อุณฺหีสปฏฺฏํ อกํสุฯ อยํ ตาว เอโก อตฺโถฯ อญฺเญ ปน ชนา อปริปุณฺณสีสา โหนฺติฯ เกจิ กปิสีสา, เกจิ ผลสีสา, เกจิ อฏฺฐิสีสา, เกจิ ตุมฺพ สีสา, เกจิ ปพฺภารสีสาฯ ตถาคตสฺส ปน อารคฺเคน วฏฺเฏตฺวา ฐปิตํ วิย สุปริปุณฺณํ อุทกปุปฺผุลสทิสํ สีสํ โหติฯ ตตฺถ ปุริมนเยน อุณฺหีสเวฐิตสีโส วิยาติ อุณฺหีสสีโสฯ ทุติยนเยน อุณฺหีสํ วิย สพฺพตฺถ ปริมณฺฑล สีโสติ อุณฺหีสสีโส’’ติฯ ตฏฺฏีกายญฺจ ‘‘ทฺเว อตฺถ วเส ปฏิจฺจ วุตฺตนฺติ, ยสฺมา พุทฺธา จกฺกวตฺติโน จ ปริปุณฺณ นลาฏตาย ปริปุณฺณสีสพิมฺพตาย อุณฺหีสสีสาติ วุจฺจนฺติฯ ตสฺมา เต ทฺเว อตฺถวเส ปฏิจฺจ อุณฺหีสสีโสติ วุตฺต’’นฺติ วณฺเณติฯ ตสฺมา อุณฺหีสสีโสติ โถเมติฯ

อิติคุณสหิตนฺติ อิมินา วุตฺตปฺปกาเรน นิคฺโรธพิมฺโพตฺยาทินา ทฺวตฺติํสมหาปุริสลกฺขณคุเณน สมฺปนฺนํฯ อิติเอวํ วุตฺตปฺปการํ คุณํ อิติคุณํฯ เตน สห อิโต ปตฺโตติ อิติคุณสหิโต, มเหสีฯ อญฺเญ หิ ทฺวตฺติํส มหาปุริสลกฺขเณหิ สมฺปนฺนา น โหนฺติ, จกฺกวตฺติราชาโน มหาปุริสลกฺขเณหิ สมฺปนฺนาปิ ฐเปตฺวา โกโสหิตวตฺถ คุยฺหลกฺขณํ อวเสเสหิ สมฺปนฺนา โหนฺติฯ ตถาคโตเยว สพฺพมหาปุริสลกฺขเณหิ สมนฺนาคโตฯ ตสฺมา ภควนฺตํเยว อิติคุณสหิตนฺติ โถมนํ อรหตีติ วุตฺตํ โหติฯ ตํ มเหสินฺติ สีลกฺขนฺธาทิเก จ นิพฺพานญฺจ เอสติ คเวสตีติ มเหสีฯ ตํ มเหสิํ อหํ ตีหิ ทฺวาเรหิ นมามิ วนฺทามีติ สมฺพนฺโธฯ

ปญฺจวีสติมวนฺทนคาถาวณฺณนา สมตฺตาฯ

[23] อยํ ปน อิมาสุ ตีสุ คาถาสุ สงฺเขปตฺถโยชนาฯ พุทฺโธ กตฺตุภูโต นิคฺโรธพิมฺโพ นิคฺโรธสฺส ปริมณฺฑโล วิย ปริมณฺฑลสรีโร มุทุกรจรโณ สณฺหหตฺถปาโท, พฺรหฺมโฆโส พฺรหฺมุโน สโร วิย อฏฺฐงฺคสมฺปนฺนสรวนฺโต, เอณิชงฺฆา เอณิมิคสฺส ชงฺฆา วิย สุวฏฺฏชาณุโก, โกสจฺฉาทงฺคชาโต อุสภวารณา ทีนํ องฺคชาโต วิย สุวณฺณปทุมกณฺณิกสทิเสน วตฺถโกเสน ปฏิจฺฉนฺเนน คุยฺหงฺคชาเตน สมนฺนาคโต, ปุนรปิ ปุนอปิ, สุคโต พุทฺโธ สุปฺปติฏฺฐิตปาโท สุวณฺณ ปาทุกตลมิว ภูมิยํ สมํ สุฏฺฐุ ปติฏฺฐิตปาโท, มูโท ทาตุณฺณโลโม ภมุกนฺตเร ชาโต สณฺหสุขุโม เสโต สุทฺโธ อุณฺณโลมวนฺโต, อถมปิ ตทญฺญํอปิ, สุคโต พุทฺโธ, พฺรหฺมุชุคฺคตฺตภาโว พฺรหฺมุโน อุชุอุคฺคต อตฺตภาโว วิย อุชุเมว อตฺตภาโว, นีลกฺขี อตินีลเนตฺเตน สมนฺนาคโต, ทีฆปณฺหิ อายตปณฺหิ ปริปุณฺณปณฺหิ วา, สุขุมมลฉวี สณฺหมลวิสุทฺธตโจ สณฺหมล วิรหิตตโจ วา, โถมฺยรสคฺคสคฺคี โถมิตพฺพสตฺตร สหรณสหสฺสนฺหารุอุทฺธคฺคิกาฯ

[24] ชิโน ปญฺจมารชิตวา พุทฺโธ, จตฺตาลีสคฺคทนฺโต สมจตฺตาลีสอุตฺตมทนฺโต, สมกลปนโช กกเจน ฉินฺทิตฺวา ฐปิโต วิย สมทนฺโต, อนฺตรํสปฺปปีโน ทฺวินฺนํ อํสานํ ขนฺธานํ อนฺตรํ เวมชฺเฌ ปริปุณฺณปิฏฺฐิตโล, จกฺเกนงฺกิตปาโท อฏฺฐสตปาทจกฺกลกฺขเณน ลกฺขิต ปาทตโล, อวิรฬทสโน อวิวรทนฺเตน สมฺปนฺโน, มารชิ ปญฺจมารชิตวา พุทฺโธ, อุสฺสงฺขปาโท ปาทสฺส อุปริ ฐิเตน สงฺขสทิสตฺตา สงฺขนามิเกน โคปฺผเกน สมนฺนาคโต, ติฏฺฐนฺโต ฐิตโกว โนนมนฺโต อนมมาโน หุตฺวา อุภยกรมุทุนา สุขุเมน หตฺถทฺวเยน ชณฺณุกานิ ชงฺฆานิ อามสนฺโต ปริมชฺชิตุํ สกฺโกนฺโต, วฏฺฏกฺขนฺโธ สุวณฺณาลิงฺโค วิย สมวฏฺฏิตคลิโก, โคตรุณ ปขุมโก ตํมุหุตฺตชาตรตฺตวจฺฉสฺส จกฺขุภณฺโฑ วิย วิปฺปสนฺนจกฺขุภณฺโฑ, วิปฺปสนฺนจกฺขุภณฺเฑน สมนฺนาคโต วา, สีหปุพฺพฑฺฒกาโย สีหสฺส ปุพฺพฑฺฒกาโย วิย ปริปุณฺณกาโยฯ

[25] สุคโต พุทฺโธ, สตฺตปีโน ทฺวิหตฺถปาทอํสกูฏเอกคลวเสน สตฺตสุ ฐาเนสุ ปริปุณฺณมํสิโก, ทีฆงฺคุลิ สมอายตหตฺถปาทงฺคุลิ, อถ ตทญฺญํ โลม กูเปกโลโม เอเกกโลมกูเป เอเกกชาตโลโม, สมฺปนฺโนทาตทาโฐ สมฺปนฺนสุกฺกทาโฐ, กนก สมตโจ สุวณฺเณน สทิสจมฺโม นีลมุทฺธคฺคโลโม นีลํ อุทฺธํ อคฺคา โกฏิ หุตฺวา มุขโสภํ อุลฺโลกยมาโน วิย ฐิตโลโม, สมฺพุทฺโธ ตถาคโต, ถูลชิวฺโห มุทุทีฆปุถุลชิวฺหาย สมฺปนฺโน, อถ ตทญฺญํ, สีหหนุโก สีหสฺส เหฏฺฐาหนุ วิย ปริปุณฺณหนุโก, ชาลิกปฺปาท หตฺโถ กุสเลน วฑฺฒกินา วาตปาเน สมฺมาโยชิต ชาลํ วิย จมฺเมน อปฺปฏิพทฺธหตฺถปาทงฺคุลนฺตโร, นาโถ พุทฺโธ, อุณฺหีสสีโส รญฺโญ อุณฺหีสปฏฺโฏ วิย วิโรจมาโน ปกติมํสปิณฺฑสงฺขาโต อุณฺหีสปฏฺฏสีโส, อิติ คุณสหิตํ เอวํ อิมินา วุตฺตปฺปกาเรน ทฺวตฺติํสมหาปุริสลกฺขณคุเณน สมนฺนาคตํ ตํ มเหสิํ พุทฺธํ ตีหิ ทฺวาเรหิ อหํ นมามิ วนฺทามีติฯ

ตีสุ คาถาสุ สงฺเขปตฺถโยชนา สมตฺตาฯ

อิมิสฺสํ ปน นมกฺการปาฬิยํ ทฺวตฺติํสมหาปุริสลกฺขณํ พุทฺธวจนปาฬิยํ อาคตนยานุกฺกเมน น วุตฺตํฯ คาถาพนฺธวเสน ฉนฺทานุรกฺขณตฺถเมว ปน นิคฺโรธพิมฺโพตฺยาทินา อกฺกเมน วุตฺตํฯ

ตสฺมา ปาเถยฺยวคฺเค ลกฺขณสุตฺเต วุตฺตํ ทฺวตฺติํสมหาปุริสลกฺขณกฺกมํ สงฺเขเปน ทสฺสยิสฺสาม พหุสฺสุตปญฺญาวฑฺฒนตฺถํฯ

[1

. พุทฺโธ สุปฺปติฏฺฐิตปาโท 2. เหฏฺฐาปาทตเลสุ จกฺกชาโต 3. อายตปณฺหิ 4. ทีฆงฺคุลิ 5. มุทุตลุน หตฺถปาโท 6. ชาลหตฺถปาโท 7. อุสฺสงฺขปาโท 8. เอณิชงฺโฆ 9. ฐิตโกว อโนนมนฺโต อุโภหิ ปาณิตเลหิ ชาณุกานิ ปริมสติ 10. โกโสหิต วตฺถคุยฺโห 11. สุวณฺณวณฺโณ กญฺจนสนฺนิภตฺตโจ 12. สุขุมจฺฉวี 13. เอเกกโลมกูเปสุ เอเกกโลโม 14. นีลมุทฺธคฺคโลโม 15. พฺรหฺมุชุคตฺโต 16. สตฺตุสฺสโท 17. สีหปุพฺพฑฺฒกาโย 18. จิตนฺตรํโส 19. นิคฺโรธปริมณฺฑโล 20. สมวฏฺฏกฺขนฺโธ 21. รสคฺคสคฺคี 22. สีหหนุโก 23. จตฺตาลีสทนฺโต 24. สมทนฺโต 25. อวิรฬทนฺโต 26. สุสุกฺกทาโฐ 27. ปหุต ชิวฺโห 28. พฺรหฺมสโร 29. อภินีลเนตฺโต 30. โคป ขุโม 31. อุณฺณา ภมุกนฺตเร ชาตา โอทาตา มุทุตูล สนฺนิภา 32. อุณฺหีสสีโสติ ทฺวตฺติํสมหาปุริสลกฺขณสฺส กโม เวทิตพฺโพฯ อิมานิ ปน ภควโต ทฺวตฺติํสมหาปุริสลกฺขณานิ ปารมีปุญฺญกมฺเมน ยถารหํ กมฺมสริกฺขกํ ลพฺภนฺตีติ เวทิตพฺพานิฯ ตานิ ปน กมฺมานิ ปาเถยฺยวคฺเค ลกฺขณสุตฺเต วุตฺตานิ, ตานิ ปเนตฺถ โอโลเกตฺวา คเหตพฺพานีติฯ

ติสฺโส วนฺทนคาถาวณฺณนา สมตฺตาฯ

[26]

พุทฺโธพุทฺโธติโฆโส อติทุลภตโร กา กถา พุทฺธภาโว,

โลเก ตสฺมา วิภาวี วิวิธหิตสุขํ สาธโว ปตฺถยนฺตา;

อิฏฺฐํ อตฺถํ วหนฺตํ สุรนรมหิตํ นิพฺภยํ ทกฺขิเณยฺยํ,

โลกานํ นนฺทิวฑฺฒํ ทสพลมสมํ ตํ นมสฺสนฺตุ นิจฺจํฯ

[26] เอวํ สุคตนฺติอาทีหิ ปญฺจวีสติวนฺทนคาถาหิ พุทฺธสฺส ปณามํ กตฺวา อิทานิ ตสฺส วนฺทเน อุยฺโยชนํ กโรนฺโต อาห พุทฺโธ พุทฺโธติโฆโส ตฺยาทิคาถํฯ อยํ ปน สทฺธราคาถาติ ทฏฺฐพฺโพฯ

ตตฺถ ปน โลเก พุทฺโธ พุทฺโธติ โฆโส อติทุลภตโร พุทฺธภาโว กา กถาติ สมฺพนฺโธฯ เอตฺถ จ โลเกติ มนุสฺสโลเก ติโลเก วา อนนฺตจกฺกวาฬ โลเก วาฯ พุทฺโธ พุทฺโธติโฆโสติ พุทฺโธ พุทฺโธ อิติ กิตฺติสทฺโท ถุติสทฺโท วาฯ ฆุสนํ โฆโสฯ ฆุสิยติ กถิยตีติ วา โฆโส, กิตฺติสทฺโทฯ ฆุสธาตุ สทฺเท ณฯ อถ วา ฆุสิยติ ถวิยตีติ โฆโส, ถุติสทฺโทฯ เตน วุตฺตํ ปาราชิกณฺฑฏฺฐกถายํ ‘‘กิตฺติสทฺโทติ กิตฺติเอวฯ ถุติโฆโส วา’’ติฯ พุทฺโธ พุทฺโธ อิติ ปวตฺโต โฆโส ถุติโฆโสติ พุทฺโธพุทฺโธติโฆโสฯ อติทุลภตโรติ อติวิย ทุลฺลภตโมฯ ทุลฺลภตโรติ หิ วตฺตพฺเพ ฉนฺทานุรกฺขณตฺถํ ลการโลเปน ทุลภตโรติ วุตฺตํฯ ทุกฺเขน ลภิยตีติ ทุลฺลโภฯ ทุปุพฺพลภธาตุ ลภเน อฯ อถ วา ลภสฺส อสมิทฺธนฺติ ทุลฺลโภ, ทุพฺภิชาเนยฺย อพฺยยีภาวสมาโสยํฯ ทุสทฺโท อสมิทฺธตฺโถ, ยถา ทุพฺภิกฺโขติฯ อติ วิย ทุลฺลโภติ อติทุลโภฯ เตสํ วิเสเสน อติทุลฺลโภติ อติทุลภตโรฯ พุทฺธา หิ โลเก กทาจิ กรหจิ อุปฺปชฺชนฺติฯ ตสฺมา พุทฺโธ พุทฺโธติ โฆโส อติทุลภตโรติ วุตฺตํฯ วุตฺตญฺเหตํ จูฬวคฺคขนฺธเก ‘‘โฆโสปิ โข เอโส คหปติ ทุลฺลโภ โลกสฺมิํ, ยทิทํ พุทฺโธ พุทฺโธ’’ติฯ ยถา จ หิ โลเก อุทุมฺพริกปุปฺผํ ทุลฺลภํฯ จนฺทมฺหิ สสกํ หตฺเถน คณฺหิตุํฯ วายสานํ ขีรํ, เอวํ พุทฺธภาโว อติทุลฺลภตโรติ วุตฺตํ โหติฯ อยํ ปน หีนูปมาติ ทฏฺฐพฺพาฯ วุตฺตญฺเหตํ อปทานปาฬิยํ

‘‘อุทุมฺพริกปุปฺผํว , จนฺทมฺหิ สสกํ ยถา;

วายสานํ ยถา ขีรํ, ทุลฺลภํ โลกนายก’’นฺติ จ;

ทุลฺลโภ พุทฺธุปฺปาโท โลกสฺมิ’’นฺติ จ;

กิญฺจาปิ หิ โลเก จกฺกวตฺติราชูนํ อุปฺปชฺชมาโน ทุลฺลโภฯ เอกสฺมิมฺปิ ปน กปฺเป จกฺกวตฺติราชาโน อเนกา อุปฺปชฺชนฺติฯ ตถาคตา ปน โลเก อุปฺปชฺชมานาปิ เอกสฺมิํ กปฺเป เอก ทฺวิติ จตุ ปญฺจ พุทฺธาเยว อุปฺปชฺชนฺติ, น ตทุตฺตริฯ ยสฺมา หิ อสงฺเขฺยยฺเยปิ กปฺเป ตถาคตสุญฺโญ โหติฯ ตสฺมา ตถาคตสฺเสว กทาจิ กรหจิ อุปฺปชฺชนโต พุทฺโธพุทฺโธติโฆโส อติทุลภตโร กา กถา พุทฺธภาโวติ วุตฺโตฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ ภควตา มหาปรินิพฺพานสมเย ‘‘เทวตา อานนฺท อุชฺฌายนฺติฯ ทุราวตมฺหา อาคตา ตถาคตํ ทสฺสนาย กทาจิ กรหจิ ตถาคตา โลเก อุปฺปชฺชนฺติ อรหนฺโต สมฺมาสมฺพุทฺธาฯ อชฺช รตฺติยา ปจฺจูสสมเย ตถาคตสฺส ปรินิพฺพานํ ภวิสฺสติฯ อยญฺจ มเหสกฺโข ภิกฺขุ ภควโต ปุรโต ฐิโต โอวาเรนฺโต โอตเรนฺโต วา น มยํ ลภาม ปจฺฉิเม กาเล ตถาคตํ ทสฺสนายา’’ติฯ

พุทฺธภาโวติ พุทฺธสฺส ภาโวฯ กา กถาติ กิํ วตฺตพฺโพเอวาติ อตฺโถฯ กสฺมา ปน พุทฺโธ อติทุลฺลภตโรติ จ, พุทฺโธ กทาจิ กรหจิ อุปฺปชฺชนฺตีติ จ วุตฺตํฯ นนุ พุทฺธา โลเก อเนกา อุปฺปชฺชนฺตีติฯ สจฺจเมตํฯ พุทฺโธ นาม ปน อเนกาสงฺเขฺยยฺยวาเรน วา อเนกาสงฺเขฺยยฺยทิวสมาสสํวจฺฉรํ วา อเนกาสงฺเขฺยยฺยกปฺปํ วา ทสปารมิโย จ ปญฺจมหาปริจฺจาเค จ ปูเรตฺวาว ภวิตุํ สกฺโกติ, น เอเกกวาราทินาฯ

อถ โข ปน อนฺตมโส กปฺปสตสหสฺสาธิกานิ จตฺตาริ อสงฺเขฺยยฺยานิ ทสปารมิโย จ ปญฺจ มหาปริจฺจาเค จ ปูเรตฺวาว พุทฺโธ ภวิตุํ สกฺโกติฯ ตสฺมา พุทฺโธ อติทุลฺลภตโรติ จ, พุทฺธา กทาจิ กรหจิ อุปฺปชฺชนฺตีติ จ วุตฺตนฺติฯ

เอวํ พุทฺธสฺส อติทุลฺลภตรตฺตา จ กทาจิ กรหจิ อุปฺปนฺนตฺตา จเอว พุทฺโธพุทฺโธติ กิตฺตยนฺตสฺส มหปฺผลํ โหติฯ วุตฺตญฺเหตํ อปทาเน

‘‘พุทฺโธติ กิตฺตยนฺตสฺส, กาเย ภวติ ยา ปีติ;

วรเมว หิ สา ปีติ, กสิเณนปิ ชมฺพุทีปสฺสา’’ติฯ

ตสฺมาติ ยสฺมา พุทฺโธ พุทฺโธติ โฆโส อติทุลฺลภตโร, พุทฺธภาโว กา กถาฯ ตสฺมาฯ วิภาวีติ เมธาวีฯ เต หิ หิตาหิตํ การณาการณํ วา วิเสเสน ภาเวติ ปกาเสตีติ วิภาวา, ปญฺญาฯ วิปุพฺพ ภูธาตุ สตฺตายํ ณฯ สา เอเตสํ อตฺถีติ วิภาวีติ วุจฺจนฺติ, สาธโว ลพฺภติฯ ตํ ปน สาธโวติ ปเท วิเสสนํฯ

วิวิธหิตสุขนฺติ นานปฺปการํ โลกิยโลกุตฺตร สงฺขาตํ หิตสุขํฯ ตสฺส ปน อตฺโถ เหฏฺฐา วุตฺโตเยวฯ ตํ ปน ปตฺถยนฺตาติปเท กมฺมํฯ สาธโวติ สปฺปุริสาฯ เต หิ สปรหิตํ สาเธติ นิพฺพตฺเตตีติ สาธโวติ วุจฺจติฯ สาธธาตุ สํสิทฺธิยํ อโวฯ ตสฺส ปน ปทสฺส นมสฺสนฺตูติ ปเทน กตฺตุภาเวน สมฺพนฺโธฯ ปตฺถยนฺตาติ ยาจนฺตาฯ วิวิธหิตสุขํ ปตฺถยนฺติ ยาจนฺตีติ ปตฺถยนฺตา, สาธโวฯ ปตฺถธาตุ ยาจเน อนฺโตฯ ยการาคโมฯ ตํ ปน สาธโวติปเท วิเสสนํฯ อิฏฺฐนฺติ กามยมานํฯ อิจฺฉิตพฺพํ กมิตพฺพนฺติ อิฏฺฐํฯ อิสุธาตุ อิจฺฉา กนฺตีสุ ตปจฺจโยฯ ตสฺส รฏฺโฐ, ธาตฺวนฺตโลโปฯ อตฺถนฺติ ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกาทิอตฺถํฯ อตฺถิยติ ปตฺถิยตีติ อตฺโถ, วิปากานิสํสผลํฯ

อตฺถธาตุ ยาจนายํ อ ฯ อถ วา อสติ ภวติ ผลภาเวนาติ อตฺโถฯ อสธาตุ ภุวิมฺหิ ถฯ ตํ ปน ปททฺวยํ วหนฺตนฺติปเท กมฺมํฯ วหนฺตนฺติ ธารกํฯ วหติ หรตีติ วหนฺโต, พุทฺโธฯ วหธาตุ วหเน ปาปุณเน วา อนฺโตฯ พุทฺโธ หิ สตฺตานํ โลกิยโลกุตฺตรหิตสุขํ ธมฺมเทสนาย ธาเรตีติ อตฺโถฯ

สุรนรมหิตนฺติ เทเวหิ จ มนุสฺเสหิ จ จตุปจฺจยาทีหิ ปูชิตํฯ อิทํ ปเนตฺถ นิพฺพจนํฯ อิสฺสริยกีฬาทีหิ สุรนฺติ ทิพฺพนฺตีติ สุรา, เทวาฯ สุรธาตุ ทิตฺติยํฯ อถ วา สุรนฺติ อีสนฺติ เทวิสฺสริยํ ปาปุณนฺติ วิโรจนฺติ จาติ สุรา, เทวาฯ สุนฺทรา รา วาจา เอเตสนฺติ วา สุรา, เทวาฯ ขนฺธสนฺตานํ นรนฺติ เนนฺตีติ นรา, มนุสฺสาฯ นรธาตุ นยเน อฯ สุรา จ นรา จ สุรนราฯ เตหิ มหิตพฺพา ปูชิตพฺพาติ สุรนรมหิโต, พุทฺโธฯ มหธาตุ ปูชายํ ตฯ ตํ สุรนรมหิตํฯ นิพฺภยนฺติ อภยํฯ ภิยเต ภยํฯ นตฺถิ ภยํ เอตสฺสาติ นิพฺภโย, พุทฺโธฯ ตํ นิพฺภยํฯ ตถาคตสฺส อฏฺฐสุ ปริสาสุ เกนจิ การเณน ภยํ หทยจลนํ กมฺปนํ นตฺถีติ อตฺโถฯ

ทกฺขิเณยฺยนฺติ ปรโลกํ สทฺทหิตฺวา ทาตพฺพอุตฺตมทานารหํฯ ทาตพฺพาติ ทกฺขิณา, เทยฺยธมฺมวตฺถุฯ ทาธาตุ ทาเนกฺขิณปจฺจโยฯ อถ วา ทกฺขนฺติ วฑฺฒนฺติ เอตาย สตฺตา ยถาธิปฺเปตาหิ สมฺปตฺตีหีติ ทกฺขิณา, ปรโลกํ สทฺทหิตฺวา ทาตพฺพทานํฯ ทกฺขธาตุ วฑฺฒเนยุ, ตํ อรหตีติ ทกฺขิเณยฺโย, พุทฺโธฯ อรหติตทฺธิเต เณยฺโยฯ อถ วา ทกฺขิณาย หิตํ อนุรูปํ มหปฺผลกรณตาย วิโสเธตีติ ทกฺขิเณยฺโย, พุทฺโธฯ วิโสเธติตทฺธิตายํฯ พุทฺโธเยว หิ ทกฺขิณาย มหปฺผลกรณวเสน จ, วิโสธนวเสน จ, เทวสกฺกพฺรหฺเมหิ จ, โกสลราชาทีหิ จ, อนาถปิณฺฑิกเสฏฺฐาทีหิ จ ปรโลกํ สทฺทหิตฺวา ทาตพฺพํ อุตฺตมทานํ วิเสเสน อรหติ, ตสฺมา ทกฺขิเณยฺยนฺติ โถเมติฯ

โลกานนฺติ สตฺตโลกานํฯ ตสฺส ปน อตฺโถ เหฏฺฐา วุตฺโตเยวฯ นนฺทิวฑฺฒนฺติ ปีติยา วฑฺฒาเปนฺตํฯ นนฺทิยเต นนฺทิฯ ภาวสาธโนยํฯ นนฺทธาตุ สมิทฺธิยํ นนฺทเน วา อิฯ ปีติยา อธิวจนเมตํฯ สา วฑฺเฒติ พุทฺเธตีติ นนฺทิวฑฺโฒ, พุทฺโธฯ นนฺทิสทฺทูปปทวฑฺฒธาตุ วฑฺฒเน อฯ พุทฺโธ หิ ทฺวตฺติํสมหาปุริสลกฺขณาสีตานุพฺยญฺชนลกฺขณสมฺปนฺเนน จ สพฺพญฺญุตญาณาทิคุณสมฺปนฺเนน ธมฺมเทสนาย จ โลเก สพฺพสตฺตานํ ปีติํ วฑฺเฒตีติ อตฺโถฯ สพฺพสตฺตานญฺหิ พุทฺธทสฺสเน ธมฺมสวเน จ ติตฺโต นตฺถิ, ตสฺมา โลกานํ นนฺทิวฑฺฒนฺติ โถเมติฯ วุตฺตญฺเหตํ อปทานฏฺฐกถายํ ‘‘ปกติยาเอว หิ พุทฺธทสฺสเน ปุณฺณจนฺทสมุทฺทราชทสฺสเน อติตฺโต โลโกติฯ กถํ ปน สพฺพสตฺตานํ พุทฺธทสฺสเน อติตฺโต โหตี’’ติฯ พุทฺธสฺส ปน พาตฺติํสมหาปุริสลกฺขณาทีหิ สีลาทิอสาธารณคุเณหิ จ อธิก สมฺปนฺโน หุตฺวา สพฺพเทวมนุสฺเสหิ อติวิโรจมานตฺตาฯ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา ตาวติํเส –

‘‘น โกจิ เทโว วณฺเณน, สมฺพุทฺธํ อติโรจติ;

สพฺเพ เทเว อธิคฺคยฺห, สมฺพุทฺโธว วิโรจตี’’ติฯ

ทสพลนฺติ อญฺเญหิ ปจฺเจกพุทฺธาริยสาวเกหิ อสาธารเณน ทสกายพเลน จ ทสญาณพเลน สมฺปนฺนํฯ ตญฺหิ เกหิจิ วิรุทฺเธหิ การเณหิ พลนฺติ น กมฺเปนฺตีติ พลนฺติ วุจฺจติฯ อถ วา พลนฺติ ชีวิตํ กปฺเปนฺติ เอเตนาติ พลํ, กายพลํฯ พลธาตุ ปาเณ อฯ พลนฺติ ภารํ วหิตุํ สกฺกุณนฺตีติ วา พลํ, พลนฺติ ชานนฺติ สพฺพธมฺมนฺติ พลํ, ญาณ พลํฯ ทสพลญฺจ ทสพลญฺจ ทสพลานิ เอกเสสนเยนฯ ตานิ ยสฺส โสติ ทสพโล, พุทฺโธฯ อิธ ปน สามญฺญวเสน วุตฺโตปิ วิเสสฏฺฐานิยตฺตา ภควโต ทสกายพลานิ จ, ทสญาณพลานิ จ อธิปฺเปตานิฯ เตสํ ปน สรู ปตฺถํ นยนสุภคกายงฺคนฺตฺยาทิ คาถาวณฺณนายํ วุตฺตเมวฯ

อสมนฺติ สีลาทิคุเณหิ เกนจิ อสทิสํฯ นตฺถิ สโม สทิโส ปุคฺคโล เอตสฺสาติ อสโม, พุทฺโธฯ ตํ อสมํฯ นฺติ ตาทิสํ คุณสมฺปนฺนํ พุทฺธํฯ นิจฺจนฺติ สตตํ สมิตํ สพฺพกาลํ นิรนฺตรนฺติ อตฺโถฯ นมสฺสนฺตูติ อภิวนฺทนฺตูติฯ

อยํ ปเนตฺถ สงฺเขปโยชนาฯ โลเก ติโลเก มนุสฺสโลเก วา, พุทฺโธพุทฺโธติโฆโส พุทฺโธ พุทฺโธอิติ กิตฺติสทฺโท ถุติสทฺโท วา, อติทุลภตโร อติวิย ทุลฺลภตโม, พุทฺธภาโว พุทฺธสฺส ภาโว, กา กถา กิํวตฺตพฺโพ เอว, ตสฺมา พุทฺโธพุทฺโธติ โฆสสฺส อติทุลฺลภตรตฺตา, วิภาวี เมธาวี วิวิธหิตสุขํ นานปฺปการํ โลกิยโลกุตฺตรสงฺขาตํ หิตสุขํ ปตฺถยนฺตา ยาจนฺตา, สาธโว สปฺปุริสา อิฏฺฐํ กามยมานํ, อตฺถํ ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกาทิอตฺถํ, วหนฺตํ ธารกํ, สุรนรมหิตํ เทวมนุสฺเสหิ ปูชิตํ, นิพฺภยํ อภยํ อสนฺตาสํ วา, ทกฺขิเณยฺยํ ปรโลกํ สทฺทหิตฺวา ทาตพฺพอุตฺตมทานารหํ, โลกานํ สตฺตโลกานํ นนฺทิวฑฺฒํ ปีติยา วฑฺฒาปเนนฺตํฯ ทสพลํ อสาธารเณน ทสกายญาณพเลน สมฺปนฺนํ, อสมํ สีลาทิคุเณหิ เกนจิ อสทิสํ ตํ ตาทิสํ คุณสมฺปนฺนํ พุทฺธํ นิจฺจํ สตตํ สมิตํ สพฺพกาลํ นิรนฺตรํ, นมสฺสนฺตุ อภิวนฺทนฺตูติฯ

ฉพฺพีสติมวนฺทนคาถาวณฺณนา สมตฺตาฯ

[27]

ปุญฺเญเนเตน โสหํ นิปุณมติ สโต สมฺปราเย จ ติตฺโต,

ทกฺโข ทิฏฺฐุชฺชุปญฺโญ อวิกลวีริโย โภควา สํวิภาคี;

ติกฺโข สูโร ธิตตฺโต สปรหิตธโร ทีฆชีวี อโรโค,

ธญฺโญ วณฺโณ ยสสฺสี อติพลวธโร กิตฺติมา ขนฺตุเปโตฯ

[28]

สทฺโธ ทาตงฺคุเปโต ปรมสิริธโร ทิฏฺฐธมฺเม วิรตฺโต,

ลชฺชี กลฺยาณมิตฺโต อภิรตกุสโล ปญฺจสีลาทิรกฺโข;

อปฺปิจฺโฉ อปฺปโกโธ อติวุชุหทโย อิทฺธิมา อปฺปเมยฺโย,

ปาสํโส เปมวาโจ สุชนคุณวิทู มามโก โส ภเวยฺยํฯ

[27] เอวํ พุทฺโธ พุทฺโธติ โฆโสตฺยาทิคาถาย พุทฺธวนฺทเน อุยฺโยชนํ กตฺวา อิทานิ สุคตนฺตฺยาทีหิ คาถาหิ พุทฺธํ วนฺทิตฺวา ปณิธิํ กโรนฺโต อาห ปุญฺเญเนเตน โสหนฺตฺยาทิ คาถาทฺวยํฯ อยํ ปน คาถาทฺวยมฺปิ สทฺธราคาถาติ ทฏฺฐพฺพาฯ ตตฺถ ปฐมคาถายํ โสอหํ เอเตน ปุญฺเญน สมฺปราเย นิปุณมติ จ สโต จ…เป.… ขนฺตุเปโต จ ภเวยฺยนฺติ สมฺพนฺโธฯ โสหนฺติ โส อหํฯ พุทฺธสฺส นมกฺกาโร โสอหนฺติ อตฺโถฯ เอเตน ปุญฺเญนาติ อิมินา พุทฺธวนฺทนปุญฺญกมฺเมน อตฺตโน การกํ ปวติ โสเธตีติ ปุญฺญํฯ ปุธาตุ โสธเน ณฺยฯ ปุญฺญนฺติ จ อิธ ปน พุทฺธปณามกฺริยาภินิปฺผาทิกา กุสลเจตนา อธิปฺเปตาฯ สา จ วนฺทเนยฺยวนฺทกานํ เขตฺตชฺฌาสยสมฺปทาหิ ทิฏฺฐธมฺม เวทนียภูตา ยถาลทฺธสมฺปตฺตินิมิตฺตกสฺส กมฺมสฺส อนุพลปฺปทานวเสน ตนฺนิพฺพตฺติตวิปากสนฺตติยา อนฺตรายกรานิ อุปปีฬกอุปจฺเฉทกกมฺมานิ ปฏิพาหิตฺวา ตนฺนิทานานํ ยถาธิปฺเปตสิทฺธิวิพนฺธกานํ โรคาทิอนฺตรายานมปฺปวตฺติํสาเธติ จาติ อตฺโถ จ เวทิตพฺโพฯ

สมฺปราเย จาติ เอตฺถ จสทฺโท อฏฺฐานโยโคฯ โส จ นิปุณมติตฺยาทีสุ ปเทสุ โยเชตพฺโพฯ สมฺปราเยติ ปรโลเกฯ โส หิ สมฺปรายิตพฺพา อุปคมิตพฺพา เอตฺถ สตฺเตหีติ จ, กมฺมกิเลสวเสน สตฺเตหิ สมฺปรายิตพฺพา ปาปุณิตพฺพาติ วา เอตฺถาติ จ สมฺปราโยติ วุจฺจติฯ สํปริปุพฺพ อยธาตุ หิ คติยํ ณฯ อถ วา กมฺมวเสน อภิมุโข สมฺปเรติ คจฺฉติ ปวตฺตตีติ สมฺปราโยติ วุจฺจติฯ สํปุพฺพปรธาตุ คติยํ ณฺยฯ อิติ โข อานนฺท กุสลานิ สีลานิ อนุปุพฺเพน อคฺคาย ปเรนฺตีติอาทีสุ วิย หิ จุราทิ คณวเสน ปรสทฺทํ คติยมิจฺฉนฺติ สทฺทวิทูฯ ตสฺมิํ สมฺปราเยฯ

นิปุณมตีติ สณฺหสุขุมปญฺญวา จฯ สณฺหสุขุมํ อตฺถนฺตรํ ปฏิวิชฺฌนสมตฺถาย ปญฺญาย สมฺปนฺโน จ วาฯ เอตฺถ จ นิปุณสทฺโท สณฺหสุขุมวาจโก อนิปฺผนฺนปาฏิปทิโกฯ หิตาหิตํ มนติ ชานาตีติ มติ, ปญฺญาฯ มนธาตุ ญาเณติฯ นิปุณา สณฺหา มติ ปญฺญา ยสฺส เมติ นิปุณมติฯ สโตติ สติมา จฯ สรตีติ สติ, สรธาตุ จินฺตายนฺติฯ สา อสฺส เม อตฺถีติ สโตฯ ติตฺโตติ ตปฺปโน จฯ ยถาลทฺธวตฺถุนา สนฺตุฏฺโฐ จาติ อตฺโถฯ ติสนํ ตปฺปนํ ติตฺโตฯ ติสธาตุ ตปฺปเน ตปจฺจโยฯ สการสฺส โตอาเทโสฯ ยถาลาภ สนฺโตโส, ยถาพลสนฺโตโส, ยถาสารุปฺปสนฺโต โส จาติ ติวิเธน สนฺโตเสน สนฺตุฏฺโฐติ วุตฺตํ โหติฯ

ทกฺโขติ ตํ ตํ กิจฺเจ เฉโก จ กุสโล จ วาฯ โส หิ กุสลกมฺเม อญฺญสฺมิญฺจ กิจฺจากิจฺเจ อทนฺธตาย สีฆํ คจฺฉตีติ ทกฺโขฯ ทกฺขธาตุ สีฆตฺเถ อฯ ทิฏฺฐุชฺชุปญฺโญติ ทิฏฺฐิอุชุปญฺโญติ ปทจฺเฉโทฯ อุชุ ทิฏฺฐิปญฺญาย สมนฺนาคโตติ อตฺโถฯ เกสุจิ โปตฺถเกสุ ทิฏฺฐิชฺชุ ปญฺโญติ ปาโฐฯ

ทิฏฺฐิอุชุปญฺโญติ ปทจฺเฉโท, โสเย วตฺโถ ฯ อุชูติ อกุฏิลภาเวน ภวตีติ อุชุ, อชฺชโวฯ อุชุธาตุ อชฺชเว กฺวิฯ อถ วา อรติ อกุฏิลภาเวน ปวตฺตตีติ อุชุ, อวงฺโกฯ อรธาตุ คติยํ ชุปจฺจโยฯ อริสฺส อุอาเทโสฯ สมฺมา ปสฺสตีติ ทิฏฺฐิ, มติฯ ทิสธาตุ ปสฺสเน ตปจฺจโยฯ ตสฺส รฏฺฐาเทโสฯ ธาตฺวนฺตโลโป จ อี จฯ อุชุ อชฺชวา ทิฏฺฐิ มติ ทิฏฺฐุชุ วิเสสนปรนิปาตวเสนฯ ปกาเรน ชานาติ อนิจฺจาทิวเสน อวพุชฺฌตีติ ปญฺญาฯ ปปุพฺพญาธาตุ อวโพธเน อฯ อุชุทิฏฺฐิ จ อุชุปญฺญา จ ยสฺส เมติ ทิฏฺฐุชฺชุปญฺโญ, ปุคฺคโลฯ อวิกลวีริโยติ อนูนวีริโย จ ปริปุณฺณวีริโย จาติ อตฺโถฯ วิหีนํ กโรตีติ วิกโลฯ วิปุพฺพกรธาตุ กรเณ อฯ รสฺสโลฯ วีรานํ กมฺมํ วีริยํฯ อวิกลํ อนูนํ วีริยํ อสฺสเมติ อวิกลวีริโยฯ น สกฺกา กุสีเตเนว นวโลกุตฺตรธมฺมา ลทฺธุํ, อารทฺธวีริเยเนว สกฺกาฯ ตสฺมา อวิกลวีริโยติ ปตฺเถตีติ วุตฺตํ โหติฯ

โภควาติ ภุญฺชิตพฺพสมฺปตฺติสุเขน สมฺปนฺโน จฯ ภุญฺชิตพฺโพติ โภโค, สมฺปตฺติฯ ภุชธาตุ ปาลนพฺยวหรเณสุ ณฯ โภโค อสฺส เม อตฺถีติ โภควาฯ สํวิภาคีติ สํวิภชนสีโล จ สํวิภชนสมฺปนฺโน จ วา, สํวิภชติ สีเลนาติ สํวิภาคีฯ สํวิภชนสีโลติ วา สํวิภาคี, สํวิภชิตุํ สีลมสฺสาติ วา สํวิภาคีฯ สํวิภาเค สีลมสฺสาติ สํวิภาคีฯ อยํ ตสฺสีลตฺโถฯ สํวิภชติ ธมฺเมนาติ สํวิภชนธมฺโมติ วาฯ สํวิภชิตุํ ธมฺโม อสฺสาติ วา, สํวิภชเน ธมฺโม อสฺสาติ วา สํวิภาคีฯ อยํ ตทฺธมฺมตฺโถฯ สํวิภชนํ สาธุกาโร อสฺส อตฺถิฯ สาธุการินา สํวิภชตีติ วา, สํวิภชิตุํ สาธุการีติ วา, สํวิภชเน สาธุการีติ วา สํวิภาคีฯ อยํ ตสฺสา ธุการตฺโถฯ สํวิปุพฺพ ภชธาตุ วิภาเค ณฯ ชสฺส โคฯ อถ วา สํวิภชนํ สํวิภาโคฯ

โส เม อสฺส อตฺถีติ สํวิภาคี ฯ อสฺสถฺยตฺเถ อีฯ ปเรสํ ยาจกานํ อนฺนาทิทานวตฺถุํ นิจฺจํ ปริจฺจชนการีติ วุตฺตํ โหติฯ

ติกฺโขติ ติกฺขปฺปญฺญวา จ นิสานปญฺญวา วาฯ ติชนํ นิสนํ ติกฺขา, ปญฺญาฯ ติชธาตุ นิสาเน ขฯ ชสฺส โกฯ ติกฺขา ปญฺญา เม อสฺส อตฺถีติ ติกฺโขฯ อสฺสถฺยตฺเถ โณฯ ติกฺข ปญฺญาย สมฺปนฺโน จาติ อตฺโถฯ ปญฺญาย จ สพฺพ กุสลานํ ธมฺมานํ เสฏฺฐตฺตา มูลการณตฺตา จ ติกฺโขติ ปตฺถนํ กโรติฯ วุตฺตญฺหิ มิลินฺทปญฺเห

‘‘ปญฺญา ปสฏฺฐา โลกสฺมิํ, กตา สทฺธมฺมฏฺฐิติยา;

ปญฺญาย วิมติํ หนฺตฺวา, สนฺติํ ปปฺโปติ ปณฺฑิโต’’ติฯ

สูโรติ จตูสุ ปริสาสุ อฏฺฐสุ ปริสาสุ จ วีโร จฯ สตฺติวนฺโต นิพฺภโยติ อตฺโถฯ สูรยเต วิรยเต สูโรฯ ภาวสาธโนยํฯ สูรธาตุ วิกฺกนฺติยํ วีเร วา อฯ อถ วา อภิรุอฉมฺภิอนุตฺราสภาเวน สูรติ คจฺฉติ ปวตฺตตีติ สูโรฯ สูรธาตุ คติยํ อฯ สีโห วิย ปริสมชฺเฌ สูรวีรสมฺปนฺโน จาติ อตฺโถฯ สาสนิ เกหิ ปน สทฺธมฺมวิทูหิ สูรสทฺทสฺส นิพฺพจนํ น ทสฺสิตํฯ เกวลํ ปน สูโรติ วิสิฏฺฐสูโรติ อตฺถวิวรณมตฺตเมว ทสฺสิตํฯ ธิตตฺโตติ เอตฺถ ธิต อตฺโตติ ปทจฺเฉโทฯ ธิโตติ สมาธิฯ อตฺตนฺติ จิตฺตํฯ เอกคฺคจิตฺตสมฺปนฺโน จาติ อตฺโถฯ ธาติ ติฏฺฐติ เอการมฺมเณหิ ธิโต, เอการมฺมเณ สมฺปยุตฺตธมฺเม ธาเรตีติ วา ธิโต, สมาธิฯ ธาธาตุ ธารเณ ตฯ อารมฺมณํ อรติ ชานาตีติ อตฺตํ, จิตฺตํฯ อรธาตุ คติยํ ตฯ รสฺส โตฯ ธิโต สมาธิ อตฺตํ จิตฺตํ อสฺส เมติ ธิตตฺโตฯ

สปรหิตจโรติ อตฺตหิตปรหิตจโร, อตฺตโน จ ปรสฺส จ อตฺถํ ปฏิปนฺนโก จาติ อตฺโถฯ

อตฺตโน จ ปรสฺส จ หิตํ อตฺถํ ปโยชนํ จรติ ปฏิปชฺชตีติ สปรหิตจโร ฯ สปรหิตสทฺทูปปท จรธาตุ จรเณ อฯ ทีฆชีวีติ ทีฆายุโก จฯ ทีเฆน ชีวิตินฺทฺริเยน สมฺปนฺโน วาฯ ทีโฆ ชีโว ชีวิตํ อสฺส เมติ ทีฆชีวิฯ อายุกปฺปมฺปิ ทีฆชีวิตสมฺปนฺโน จาติ อตฺโถฯ อโรโคติ โรควิรโห จ อาโรคฺยํ วาฯ รุชฺชติ ภญฺชติ องฺคปจฺจงฺคานีติ โรโค, พฺยาธิฯ รุชธาตุ ภงฺเค ณฯ อถ วา รุชฺชติ หิํสตีติ โรโคฯ รุชธาตุ หิํสายํ ณฯ นตฺถิ โรโค ตสฺส เมติ อโรโค, ฉนฺนวุติโรคานํ อภาโว ภเวยฺยนฺติ อตฺโถฯ ธญฺโญติ สิรีปุญฺญปญฺญาลกฺขณสมฺปนฺโน จฯ ธญฺญสทฺโท หิ สิรีปุญฺญปญฺญาลกฺขณวาจโกติ ทฏฺฐพฺโพฯ วุตฺตญฺหิ เวสฺสนฺตรชาตเก ‘‘ธญฺญํ มงฺคล สมฺมต’’นฺติ จฯ เตมิยชาตเก ‘‘ธญฺญปุญฺญลกฺขณสมฺปนฺนํ ปุตฺตํ วิชายี’’ติ จฯ อิทํ ปน นิพฺพจนํฯ ธนนํ สมฺปชฺชนํ ธญฺญํ, สิรีปญฺญาปุญฺญลกฺขณานํ สมฺปนฺนนฺติ อตฺโถฯ ธนธาตุ สมฺปนฺเนฯ ธาตูนํ อเนกตฺถตฺตา ณฺยปจฺจโยฯ ณการานุพนฺเธ โลเป กเต ยปจฺจเยน สทฺธิํ นการสฺส ญการํ กตฺวา ธญฺญนฺติ รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพาฯ อถ วา ธนํ สิรีปญฺญา ปุญฺญลกฺขณสมฺปทํ อสฺส เม อตฺถีติ ธญฺโญฯ อสฺสถฺยตฺเถ ณฺโยฯ

วณฺโณติ วณฺณสมฺปนฺโน จฯ เอตฺถ จ วณฺโณ ทุวิโธ โหติ สรีรวณฺณคุณวณฺณวเสนฯ ตตฺถ สรีร วณฺโณ นาม รูปกายสฺส ปาสาทิกรูปสมฺปนฺนตาฯ คุณ วณฺโณ นาม สีลสมาธิปญฺญาทิคุเณน จ ธุตงฺคาทิปฏิปทาคุเณน จ สมฺปนฺนตาฯ อิทํ ปน นิพฺพจนํฯ วณฺเณติ วิการมาปนฺนานํ หทยงฺคตภาวํ ปกาเสตีติ วณฺโณ, สรีรรูปํฯ วณฺเณติ อตฺตโน ทพฺพํ ปกาเสตีติ วณฺโณ, คุโณฯ วณฺณธาตุ ปกาสเน อฯ อิธ ปน ตทุภยมฺปิ ยุชฺชติฯ วณฺณํ อสฺส เม อตฺถีติ วณฺโณฯ อสฺสถฺยตฺเถ อฯ ยสสฺสีติ ปริวารสมฺปนฺโน กิตฺติวนฺโต วาฯ

เอตฺถ จ ทุวิโธ โหติ ยโส ปริวารกิตฺติยสวเสนฯ ตตฺถ ยชิยติ ปูชิยติ เอเตน ปริวาเรนาติ ยโส, ปริวาโรฯ ยชธาตุ ปูชายํ อฯ ชสฺส โสฯ อถ วา ยาติ คจฺฉติ ปาปุณาติ สามิกสฺส ปริวารนฺติ ยโส, ปริวาโรฯ ยาธาตุ คติยํ โสปจฺจโยฯ ยชิยติ ปูชิยติ เอเตนาติ ยโส, กิตฺติสทฺโทฯ ยชธาตุ เทวปูชาสงฺคหกรณทานธมฺเมสุ อฯ ชสฺส โสฯ อถ วา ยาติ คจฺฉติ ปาปุณาติ สพฺพตฺถ พฺยาปนนฺติ ยโส, กิตฺติโฆโส ถุติสทฺโท วาฯ ยาธาตุ คติยํ โสปจฺจโยฯ ยโส จ ยโส จ ยโส เอกเสสนเยนฯ โส อสฺส เม อตฺถีติ ยสสฺสี, อสฺสถฺยตฺเถ สีปจฺจโยฯ

อติพลวธโรติ อติพลวนฺตธารโก จ อติวิย กายพลญาณพลวนฺตํ ธาเรตีติ อติพลวธโรฯ อชาตสตฺตุราชาทโย วิย ปญฺจหตฺถิ ทสหตฺถิพลสฺส ธารณสมตฺโถ จ, สาริปุตฺตตฺเถราทโย วิย ญาณพลสฺส ธารณสมตฺโถ จ ภเวยฺยนฺติ อตฺโถฯ กิตฺติมาติ กิตฺติโฆสวนฺโต จฯ กิตฺติยเต กถิยเต คุณนฺติ กิตฺติ, ถุติโฆโสฯ กิตฺตธาตุ สทฺเท อิฯ กิตฺติโฆโส อสฺส เม อตฺถีติ กิตฺติมาฯ อสฺสถฺยตฺเถ มนฺตุปจฺจโยฯ ขนฺตุเปโตติ ขนฺติยา อุเปโต สมุเปโต สมนฺนาคโต จฯ ขมนํ สหนํ ขนฺติฯ ขมุธาตุ สหเน ตปจฺจโยฯ ตสฺสนฺติ ตาย อุเปโต สมุเปโต สมนฺนาคโตติ ขนฺตุเปโตฯ ขนฺติวาทตาปโส วิย ขนฺตุเปโต จ ภเวยฺยนฺติ อตฺโถฯ ขนฺติยา หิ ทุกฺกรตฺตา สพฺพกุสล ธมฺมานํ ปธานตฺตา เสฏฺฐตปตฺตา จ ขนฺตุเปโตติ ปตฺถนํ กโรติฯ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา ‘‘ขนฺตี ปรมํ ตโป ติติกฺขา’’ติ จฯ ‘‘ขนฺตฺยา ภิยฺโย น วิชฺชตี’’ติ จฯ ‘‘ขนฺตีพลํ พลานีก’’นฺติ จฯ

‘‘สีลสมาธิปญฺญานํ , ขนฺติปฺปธานการณํ;

สพฺเพปิ กุสลา ธมฺมา, ขนฺตฺยายตฺตาว วฑฺฒเร’’ติ จฯ

อยํ ปเนตฺถ สงฺเขปโยชนาฯ โสหํ โส อหํ, เอเตน ปุญฺเญน อิมินา พุทฺธวนฺทนปุญฺญกมฺเมน สมฺปราเย ปรโลเก, นิปุณมติ จ สณฺหสุขุมปญฺญวา จ, สโต สติมา จ ติตฺโต ตปฺปโน ยถาลทฺธวตฺถุนา สนฺตุฏฺโฐ จ, ทกฺโข ตํตํกิจฺเจ เฉโก จ, ทิฏฺฐุชฺชุปญฺโญ อุชุทิฏฺฐิ ปญฺญาย สมฺปนฺโน จ อวีกลวีริโย อนูนวีริโย จ ปริปุณฺณวีริโย วา, โภควาภุญฺชิตพฺพสมฺปตฺติสุเขน สมฺปนฺโน จ สํวิภาคี สํวิภชนสีโล จ ติกฺโข ติกฺขปญฺญวา จ, สูโรติ สตฺติวนฺโต นิพฺภโย จ, ธิตตฺโต สมาหิต จิตฺโต จ เอกคฺคจิตฺโต วา, สปรหิตจโร อตฺตหิต ปรหิตปฏิปนฺนโก จ ทีฆชีวี ทีฆายุโก จ อโรโค โรควิรโห จ ธญฺโญ สิรีปุญฺญปญฺญาลกฺขณสมฺปนฺโน จ วณฺโณ วณฺณสมฺปนฺโน จ ยสสฺสี ปริวารสมฺปนฺโน จ อติพลวธโร อติพลวนฺตธารโก จ กิตฺติมา กิตฺติ โฆสวนฺโต จ ขนฺตุเปโต ขนฺติยา อุเปโต สมุเปโต สมนฺนาคโต จ ภเวยฺยนฺติฯ

สตฺตวีสติมคาถาวณฺณนา สมตฺตาฯ

[28] เอวํ ปุญฺเญเนเตนตฺยาทิคาถาย สมฺปราเย ปณิธิํ กตฺวา อิทานิ ทิฏฺฐธมฺเม ปตฺถนํ กตฺตุกาโม สทฺโธ ทาตงฺคุเปโต ตฺยาทิคาถมาหฯ ตตฺถ สทฺโธติ กมฺมาทิ สทฺทหนลกฺขณาย สทฺธาย สมฺปนฺโน จฯ สทฺทหนํ สทฺธา, สทฺทหตีติ วา สทฺธาฯ สทฺทหนฺติ สมฺปยุตฺตธมฺมา เอตายาติ สทฺธาฯ สํปุพฺพธาธาตุ ธารเณ ตฯ สา ปน กมฺมาทีสุ สทฺทหนลกฺขณาฯ โอกปฺปนลกฺขณา วาฯ ปสาทรสาฯ อุทกปฺปสาทกมณิ วิยฯ ปกฺขนฺทนรสา วาฯ

โอฆุตฺตรโณ วิย ฯ อกาลุสฺสิยปจฺจุปฏฺฐานา อธิมุตฺติปจฺจุปฏฺฐานา วา, สทฺเธยฺยวตฺถุปทฏฺฐานา โสตาปตฺติยงฺคปทฏฺฐานา วาฯ สา หตฺถวิตฺตพีชานิ วิย ทฏฺฐพฺพาฯ ภควตา หิ สา สทฺธา ‘‘สทฺธาหตฺโถ มหานาโค’’ติ จฯ ‘‘สทฺธีธ วิตฺตํ ปุริสสฺส เสฏฺฐ’’นฺติ จฯ ‘‘สทฺธาพีชํ ตโป วุฏฺฐี’’ติ จ ‘‘สทฺธาย ตรติ โอฆ’’นฺติ จ ‘‘สทฺธา พนฺธติ ปาเถยฺยํ, สทฺธา ทุติยา ปุริสสฺส โหตี’’ติ จ, ‘‘สทฺเธสิโก ภิกฺขเว อริยสาวโก’’ติ จ, ‘‘สทฺธาธน’’นฺติ จฯ

‘‘เยสํ อตฺถิ สทฺธา พุทฺเธ, ธมฺเม จ สงฺฆรตเน;

เต มํ อติวิโรจนฺติ, อายุนา ยสสา สิริยา’’ติฯ

จฯ ‘‘สทฺธํ อุปนิสฺสาย ทานํ เทติ, สีลํ สมาทิยติ, อุโปสถกมฺมํ กโรติ, ฌานํ อุปฺปาเทติ, วิปสฺสนํ อุปฺปาเทติ, มคฺคํ อุปฺปาเทติ, อภิญฺญํ อุปฺปาเทติ, สมาปตฺติํ อุปฺปาเทตี’’ติ จฯ ‘‘ทุลฺลภา สทฺธาสมฺปตฺตี’’ติ จ วุตฺตาฯ ตสฺมา สทฺโธ จ ภเวยฺยนฺติ ปตฺถนํ กโรติฯ

สา จ ปน จตุพฺพิธา โหติ อาคมสทฺธา, อธิคมสทฺธา, โอกปฺปนสทฺธา, ปสาทสทฺธา จาติฯ ตตฺถ สพฺพญฺญุโพธิสตฺตานํ อภินีหารโต อาคตตฺตา อาคมสทฺธา นามฯ อริยสาวกานํ สจฺจปฏิเวเธน อธิคตตฺตา อธิคมสทฺธา นามฯ พุทฺโธ ธมฺโม สงฺโฆติ วุตฺเต อจลภาเวน โอกปฺปนํ โอกปฺปนสทฺธา นามฯ พุทฺธาทีสุ ปสาทุปฺปตฺติมตฺตา ปสาทสทฺธา นามฯ อิธ ปน ปณิธานฏฺฐานตฺตา สพฺพสทฺธา อธิปฺเปตาฯ สทฺธา อสฺส เม อตฺถีติ สทฺโธฯ อสฺสถฺยตฺเถ ณฯ

ทาตงฺคุเปโตติ ทาตสฺส องฺคาย การณภูตาย ธนสมฺปตฺติยา อุเปโต สมุเปโต สมนฺนาคโต จฯ ทาตพฺพวตฺถุ จ, ตปฺปฏิคฺคาหกปุคฺคโล จ, สทฺธา จาติ ตีหิ องฺเคหิ อุเปโต สมุเปโต สมนฺนาคโต จ วาฯ ทิยเต ทาตํฯ ภาวสาธโนยํฯ ทาธาตุ ทาเน อฯ

องฺคียติ ญายติ เอเตนาติ องฺโค, ธนสมฺปตฺติฯ ทาตสฺส องฺโค ทาตงฺโค, เตน อุเปโต สมุเปโต สมนฺนาคโตติ ทาตงฺคุเปโต, อถ วา ทิยตีติ ทาตํ, ทานวตฺถุฯ ทาตสฺส องฺโค ทาตงฺโค, เตน อุเปโต สมุเปโต สมนฺนาคโตติ ทาตงฺคุเปโต, ทาตพฺพวตฺถุ จ, ตปฺปฏิคฺคาหก ปุคฺคโล จ, สทฺธา จาติ ตีหิ องฺเคหิ สมฺปชฺชามีติ ปตฺถนํ กโรตีติ วุตฺตํ โหติฯ วุตฺตญฺหิ อิติวุตฺตฏฺฐกถายํ ‘‘สทฺธา เทยฺยธมฺโม ปฏิคฺคาหโก จาติ อิเมสํ ติณฺณํ สมุขีภูตกาเลเยว หิ ทานํ สมฺภวตี’’ติฯ

ปรมสิริธโรติ อุตฺตมสิรีธารโก จฯ อุตฺตมสิริํ ธารณสมตฺโถ จ วาฯ เอตฺถ จ สิรีติ ปญฺญาปุญฺญสรีรโสภคฺคสมฺปตฺตีนเมตํ อธิวจนํฯ กตปุญฺเญหิ เสวิยตีติ สิรี, กตปุญฺเญ ปุคฺคเล เสวติ นิสฺสยตีติ วา สิรี, ปญฺญาปุญฺญสรีรโสภคฺคสมฺปตฺติ ลพฺภติฯ สิธาตุ เสวายํ อิโร อี จฯ ปรมา อุตฺตมา สิรี ปรมสิรี, ตํ ธาเรตีติ ปรมสิรีธโร, ปรมสิริยา ธารณสมตฺโถติ อตฺโถฯ

ทิฏฺฐธมฺเมติ ปจฺจกฺขภูเต อตฺตภาเวฯ เอตฺถ จ ทิฏฺฐธมฺโม วุจฺจติ ปจฺจกฺขภูโต อตฺตภาโวฯ โส หิ ปสฺสิตพฺโพติ ทิฏฺโฐ, อตฺตภาโวฯ ทิฏฺโฐ ปสฺสิตพฺโพ ธมฺโม สภาโว อสฺสาติ ทิฏฺฐธมฺโมติ วุจฺจติฯ ตสฺมิํ ทิฏฺฐธมฺเมฯ วิรตฺโตติ กามคุเณสุ วิคตรตฺโต จ, รชฺชนํ รตฺโตฯ รนฺชธาตุ ราเคฯ วิคโต รตฺโต อสฺส เมติ วิรตฺโตฯ ลชฺชีติ ปาปหิริวนฺโต จ, ปาปชิคุจฺฉนลกฺขณาย ลชฺชาย สมฺปนฺโน จ วาฯ อถ วา ลชฺชีติ หิโรตฺตปฺปสมฺปนฺโน จฯ ลชฺชีสทฺเทน หิ ลกฺขณาหารนเยน โอตฺตปฺปมฺปิ คเหตพฺพํฯ กสฺมา, กุสล ลกฺขณสภาเวน สมานตฺตาฯ วุตฺตญฺเหตํ เนตฺติปาฬิยํ

‘‘วุตฺตมฺหิ เอกธมฺเม, เย ธมฺมา เอกลกฺขณา เกจิ;

วุตฺตา ภวนฺติ สพฺโพ, โสหาโร ลกฺขโณ นามา’’ติฯ

ลชฺชตีติ ลชฺชา, หิริฯ ลชฺชธาตุ หิริยํฯ ลชฺชา อสฺส เม อตฺถีติ ลชฺชา, กายทุจฺจริตาทิโต หิโรตฺตปฺปสมนฺนาคโต จาติ อตฺโถฯ กลฺยาณมิตฺโตติ สุนฺทรมิตฺต สมฺปนฺโน จฯ กลฺยาณสทฺโท หิ สุนฺทรวาจโก อนิปฺผนฺน ปาฏิปทิโกฯ อถ วา กลฺยํ หิตํ อณยติ ปาปยตีติ กลฺยาโณ, สุมิตฺโตฯ กลฺยสทฺทูปปทอณธาตุ คติยํ ณฯ มิชฺชติ สิเนหตีติ มิตฺโต, มิชฺชิยติ สิเนหิยตีติ วา มิตฺโต, มิทธาตุ สิเนเห ตฯ กลฺยาโณ มิตฺโต อสฺส เมติ กลฺยาณมิตฺโตฯ หิตธรสุมิตฺตสมฺปนฺโน จ ภเวยฺยนฺติ อตฺโถฯ อิธ ปน สทฺธาสีลสุตจาควีริยสติ สมาธิปญฺญาคุเณหิ สมนฺนาคโต กลฺยาณมิตฺโต อธิปฺเปโตฯ ตํ ปน สนฺธาย ภควตา สิงฺคาลสุตฺเต

‘‘อุปกาโร จ โย มิตฺโต, สุขทุกฺเข จ โย สขา;

อตฺถกฺขายี จ โย มิตฺโต, โย จ มิตฺตานุกมฺปโก;

เอเตปิ มิตฺเต จตฺตาโร, อิติ วิญฺญาย ปณฺฑิโต; สกฺกจฺจํ

ปยิรุปาเสยฺย, มาตา ปุตฺตํว โอรส’’นฺติ วุตฺโตฯ

วิสุทฺธิมคฺเค จ

‘‘ปิโย ครุ ภาวนีโย, วตฺตา จ วจนกฺขโมฯ คมฺภีรญฺจ กถํ กตฺตา, โน จาฏฺฐาเน นิโยชเย’’ติ วุตฺโตฯ อิติ เอวรูปสฺส จ กลฺยาณมิตฺตสฺส ทุลฺลภตฺตา กลฺยาณมิตฺเตน สมฺปชฺชามีติ ปตฺถนํ กโรตีติ วุตฺตํ โหติฯ

อภิรตกุสโลติ ทานาทิปุญฺญกุสลธมฺเมสุ อภิรมโณ จฯ กุจฺฉิตํ อปายทฺวารํ สลนฺติ สํวรนฺติ ปิทหนฺติ สาธโว เอเตนาติ กุสลํ, ทานาทิปุญฺญธมฺมาฯ กุปุพฺพ สลธาตุ สํวรเณ อฯ

เตสุ อภิอติเรกํ รมตีติ อภิรตกุสโล , กิตนฺตสมาโสยํฯ กุสลาภิรโตติ วตฺตพฺเพ ฉนฺทานุรกฺขณตฺถํ ปทวิปริยาเยน เอวํ วุตฺตนฺติฯ อถ วา อภิอติเรกํ รมนํ อภิรโต, กุสเลสุ อภิรโต ยสฺส เมติ อภิรตกุสโล, นิจฺจํ กุสลปุญฺญสฺส กรเณ อภิรตจิตฺตสมฺปนฺโน จาติ อตฺโถฯ

ปญฺจสีลาทิรกฺโขติ ปญฺจสีลาทีนํ รกฺขิตุํ สมตฺโถ จฯ เอตฺถ จ อาทิสทฺเทน คิหีนํ อฏฺฐงฺคุโปสถสีลํ, สามเณรานํ ทสงฺคสีลญฺจ, ภิกฺขูนํ จตุปาริสุทฺธิสีลญฺจ สงฺคณฺหาติฯ ปญฺจสีลํ อาทิ เยสํ เตติ ปญฺจสีลาทิ, ตํ รกฺขติ รกฺขิตุํ สมตฺเถตีติ ปญฺจสีลาทิรกฺโขฯ คหฏฺฐานํ นิจฺจสีลวเสน ปญฺจสีลํ สติ อุสฺสาหสมตฺเถ อุโปสถงฺควเสน อฏฺฐงฺคสีลํ ทสงฺคสีลญฺจ อขณฺฑํ อจฺฉิทฺทํ อสพลํ อกมฺมาสํ กตฺวา รกฺขิตุํ สามเณรสีลวเสน ทสสีลญฺจ, ภิกฺขุสีลวเสน จตุปาริสุทฺธิสีลญฺจ รกฺขิตุํ สมตฺโถ จาติ อตฺโถฯ ภควตา หิ ‘‘สีลวิปตฺติเหตุ วา ภิกฺขเว สตฺตา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคติํ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชนฺตี’’ติ จฯ ‘‘สีลสมฺปทาเหตุ วา ภิกฺขเว สตฺตา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคติํ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺชนฺตี’’ติ จฯ ‘‘สีลสมฺปนฺโน มหนฺตํ โภคกฺขนฺธํ อธิคจฺฉติ กลฺยาโณ กิตฺติสทฺโท อพฺภุคฺคจฺฉติฯ จตุปริสํ วิสารโท อุปสงฺกมติ อมงฺกุภูโตฯ อสมฺมูฬฺโห กาลํ กโรติ, กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคติํ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺชตี’’ติ จ วุตฺตตฺตา จฯ อฏฺฐกถายญฺจ ‘‘สีลาลงฺการสทิโส อลงฺกาโร นตฺถิ, สีลสทิสํ ปุปฺผํ นตฺถิ, สีลคนฺธสทิโส คนฺโธ นตฺถี’’ติ จฯ ‘‘สีล สมฺปตฺติญฺหิ นิสฺสาย ติสฺโส วิชฺชา ปาปุณาตี’’ติ จฯ ‘‘อาทิมฺหิ สีลํ วิโสเธยฺยา’’ติ จฯ ‘‘สตฺตา สีเลน วิสุชฺฌนฺตี’’ติ จฯ ‘‘สีลํ สาสนสฺส อาที’’ติ จฯ

‘‘สตฺตสุ วิสุทฺธีสุ สีลวิสุทฺธิ สรีรํ นามา’’ติ จฯ ‘‘สีลํ นาเมตํ อวสฺสโย ปติฏฺฐา อารมฺมณํ ตาณํ เลณํ คติ ปรายน’’นฺติ จ วุตฺตตฺตา ปญฺจสีลาทิรกฺโขติ ปตฺถนํ กโรตีติ วุตฺตํ โหติฯ

อปฺปิจฺโฉติ อนิจฺโฉ จ, รูปาทิกามคุเณสุ อนิจฺฉนฺโตติ อตฺโถฯ อภาวตฺโถเหตฺถ อปฺปสทฺโทฯ อปฺปฑํสมกสวา ตาตปาติอาทีสุ วิย อิจฺฉนํ อิจฺฉา, รูปาทิกามคุณํ อิจฺฉตีติ วา อิจฺฉา, กามตณฺหาฯ อิสุธาตุ อิจฺฉากนฺตีสุ อฯ ธาตฺวนฺตสฺสจฺโฉฯ นตฺถิ อิจฺฉา ยสฺส เมติ อปฺปิจฺโฉ, รูปาทีสุ กาเมสุ อนิจฺฉนฺโต จาติ อตฺโถฯ อปฺปิจฺโฉ ปน จตุพฺพิโธ โหติ ปจฺจยอปฺปิจฺโฉ, ปริยตฺติอปฺปิจฺโฉ, ธุตงฺคอปฺปิจฺโฉ, ปฏิเวธอปฺปิจฺโฉ จาติฯ ตตฺถ จตูสุ ปจฺจเยสุ อปฺปิจฺโฉ ปจฺจยอปฺปิจฺโฉฯ โย ปน ปจฺจเย พหุํ เทนฺเต อปฺปํ คณฺหติ, อปฺปํ เทนฺเต อปฺปตรํ วา คณฺหติ น วา คณฺหติฯ น อนวเสสคาหี โหติฯ อยํ ปจฺจยอปฺปิจฺโฉ นามฯ โย ปน เตปิฏโกปิ สมาโน น พหุสฺสุตภาวํ ชานาเปตุกาโม โหติ, อยํ ปริยตฺติอปฺปิจฺโฉ นามฯ ธุตงฺคสมาทานสฺส ปน ธุตงฺคปริหรณภาวํ อญฺเญสํ ชานิตุํ น เทติ, อยํ ธุตงฺคอปฺปิจฺโฉ นามฯ โย ปน โสตาปนฺนาทีสุ อญฺญตโร หุตฺวา โสตาปนฺนาทิภาวํ ชานาเปตุํ น อิจฺฉติ, อยํ อธิคมอปฺปิจฺโฉ นามฯ อิเมหิ อปฺปิจฺฉคุเณหิ สมฺปนฺโน จ อหํ ภเวยฺยนฺติ วุตฺตํ โหติฯ

อปฺปโกโธติ ทุสฺสนลกฺขณโทสโต วิรหิโต จฯ โส หิ กุชฺฌตีติ โกโธติ วุจฺจติฯ โทสสฺเสตํ อธิวจนํฯ นตฺถิ โกโธ อสฺส เมติ อปฺปโกโธฯ

กุทฺโธ อตฺถํ น ชานาติ, กุทฺโธ ธมฺมํ น ปสฺสติ;

อนฺธตมํ ตทา โหติ, ยํ โกโธ สหเต นรนฺติฯ

วุตฺตเทสนํ มนสิกริตฺวา อปฺปโกโธติ ปตฺถนํ กโรตีติ วุตฺตํ โหติฯ

อติวุชุหทโยติ อติเอว อุชุจิตฺตสมนฺนาคโต จฯ อรติ คจฺฉติ ปวตฺตติ อกุฏิลภาเวนาติ อุชุ, อชฺชวํฯ อรธาตุ คติยํ ชุฯ อริสฺส อุฯ อารมฺมณํ หรตีติ หทยํ, จิตฺตํฯ หรธาตุ หรเณ อยฯ รสฺส โทฯ อถ วา อารมฺมณํ หรนฺตํ อยติ คจฺฉติ ปวตฺตตีติ หทยํ, จิตฺตํฯ หรสทฺทูปปท อยธาตุ คติยํ อฯ อุชุ จ ตํ หทยญฺจาติ อุชุหทยํฯ อติเอว อุชุ หทยํ อสฺส เมติ อติวุชุหทโยฯ โคมุตฺตวงฺโก จ จนฺทเลขาวงฺโก จ นงฺคลโกฏิ วงฺโก จาติ ตีหิ วงฺเกหิ วิคโต หุตฺวา อติวิย อุชุจิตฺตสมนฺนาคโต จ ภเวยฺยนฺติ อตฺโถฯ ตตฺถ จ โย ปาปํ กตฺวาว น กโรมีติ ภาสติฯ โส คนฺตฺวา ปจฺโจสกฺกนตาย โคมุตฺตวงฺโก นามฯ โย ปาปํ กโรนฺโตว ภายามหํ ปาปสฺสาติ ภาสติฯ โส เยภุยฺเยน กุฏิลตาย จนฺทเลขา วงฺโก นามฯ โย ปาปํ กโรนฺโตว โก ปาปสฺส น ภาเยยฺยาติ ภาสติ, โส นาติกุฏิลตาย นงฺคลโกฏิวงฺโก นาม โหติฯ ยสฺส วา ตีณิ กมฺมทฺวารานิ อสุทฺธานิฯ โส โคมุตฺตวงฺโก นาม โหติฯ ยสฺส ยานิ กานิจิ ทฺเวฯ โส จนฺทเลขา วงฺโก นามฯ ยสฺส ยํกิญฺจิ เอกํฯ โส นงฺคลโกฏิวงฺโก นามาติ เวทิตพฺโพฯ

อิทฺธิมาติ อิทฺธิยา สมนฺนาคโต จ, อิทฺธิสทฺทสฺส วจนตฺโถ เหฏฺฐา วุตฺโตเยวฯ อิทฺธิ อสฺส เม อตฺถีติ อิทฺธิมาฯ อสฺสถฺยตฺเถ มนฺตุปจฺจโยฯ มานุสฺสิกาเล มนุสฺสิทฺธิยา เทวุปฺปตฺติกาเล เทวิทฺธิยา สมณุปฺปตฺติกาเล สมณิทฺธิยา จ สมฺปุณฺเณยฺยนฺติ อตฺโถฯ

อปฺปเมยฺโยติ อปฺปเมตพฺเพหิ สีลาทิคุเณหิ สมฺปนฺโน จฯ ปเมตพฺโพติ ปเมยฺโยฯ ปปุพฺพมาธาตุ ปมาเณ ณฺยฯ น ปเมยฺโย อปฺปเมยฺโย, อปฺปเมยฺโย สีลาทิคุโณ เม อสฺส อตฺถีติ อปฺปเมยฺโยฯ อสฺสถฺยตฺเถ ณฯ

อปฺปเมยฺเยหิ สีลาทิคุเณหิ จ โภคสมฺปตฺตีหิ จ สมฺปชฺชามีติ ปตฺถนํ กโรตีติ วุตฺตํ โหติฯ

ปาสํโสติ สีลาทิคุเณหิ พุทฺธาทิสปฺปุริสานํ ปสํสารโห จ, ปสํสิยเต ถวิยเต ปสํโสฯ ภาว สาธโนยํฯ ปปุพฺพสํสธาตุ ถุติยํ, ตํ อรหตีติ ปาสํโสฯ อรหติตทฺธิเต ณฯ พุทฺธาทิสปฺปุริเสหิ ปสํสิ ตพฺเพหิ ทานสีลาทิคุเณหิ สมฺปนฺโน จ ภเวยฺยนฺติ วุตฺตํ โหติฯ

เปมวาโจติ อตฺถพฺยญฺชนมธุรตาย พุทฺธาทิสปฺปุริเสหิ เปมิตพฺพวาจาย สมฺปนฺโน จฯ ปิยเตติ เปมา, วาจาฯ ปีธาตุ ตปฺปนกนฺตีสุ อิโมฯ วจิตพฺพาติ วาจาฯ วจธาตุ วิยตฺติยํ วาจายํ ณฯ เปมา วาจา อสฺส เมติ เปม วาโจฯ พุทฺธาทิสปฺปุริเสหิ เปมิยา จตุรงฺคสมนฺนาคต วาจาย สมฺปนฺโน จาติ อตฺโถฯ สปฺปุริสานํ ปน วาจา จตุรงฺคสมนฺนาคตา โหติฯ สุภาสิตวาจา จ ธมฺมวาจา ปิยวาจา สจฺจวาจาติฯ ตถาเหตํ วุตฺตํ สคาถาวคฺค สํยุตฺเต

สุภาสิตํ อุตฺตมมาหุ สนฺโต,

ธมฺมํ ภเณ นาธมฺมํ ตํ ทุติยํ;

ปิยํ ภเณ นาปฺปิยํ ตํ ตติยํ,

สจฺจํ ภเณ นาลิกํ ตํ จตุตฺถนฺติฯ

อยํ ปเนตฺถ โยชนาฯ สนฺโต สปฺปุริสา อุตฺตมํ สุภาสิตํ สุฏฺฐุ ภาสิตํ วาจํ อาหุ, ธมฺมํ ภเณ ภเณยฺย อธมฺมํ น ภเณ น ภเณยฺย, ทุติยํ ตํ วาจํ อาหุ, ปิยํ ภเณ ภเณยฺย, อปฺปิยํ น ภเณ น ภเณยฺย, ตติยํ ตํ วาจํ อาหุ, สจฺจํ ภเณ ภเณยฺย อลิกํ น ภเณ น ภเณยฺย, จตุตฺถํ ตํ วาจํ อาหูติฯ

สุชนคุณวิทูติ พุทฺธาทิสปฺปุริสานํ สีลาทิคุณํ วิชานโก จฯ สุนฺทโร ชโน สุชโนฯ คุณติ ปกาเสติ สีลาทิคุณสมงฺคิตํ ปุคฺคลนฺติ คุณํ, สีลาทิคุณํฯ คุณธาตุ ปกาสเน อฯ สุชนานํ พุทฺธาทิสปฺปุริสานํ คุโณ สุชนคุโณ, ตํ วิทติ ชานาตีติ สุชนคุณวิทูฯ สุชน คุณสทฺทูปปทวิทธาตุ ญาเณ อูฯ พุทฺธาทิสปฺปุริสานํ สีลสมาธิปญฺญาทิคุณํ ชานิตุํ สมตฺโถ จ ภเวยฺยนฺติ อตฺโถฯ

มามโกติ พุทฺธาทิสชฺชนานํ มามโก จฯ มมายตีติ มามโกฯ มมธาตุ มานเน เปเม วา ณฺวุฯ ตสฺส อโกฯ พุทฺธาทิรตนตฺตยญฺจ สทฺธมฺมญฺจ มานนฺโต จ ภเวยฺยนฺติ อตฺโถฯ โสติ โส อหํฯ ภเวยฺยนฺติ ภวามีติฯ

อยํ ปเนตฺถ สงฺเขปโยชนา

โส อหํ ทิฏฺฐธมฺเม ปจฺจกฺขภูเต อตฺตภาเว, สทฺโธ สทฺธาย สมนฺนาคโต จ, ทาตงฺคุเปโต ทาตสฺส องฺคาย การณภูตาย ธน สมฺปตฺติยา อุเปโต สมุเปโต สมนฺนาคโต จ, ทาตพฺพ วตฺถุ จ, ตปฺปฏิคฺคาหกปุคฺคโล จ, สทฺธา จาติ ตีหิ องฺเคหิ อุเปโต สมุเปโต สมนฺนาคโต จ วา, ปรมสิริธโร อุตฺตมสิรีธารโก จ, อุตฺตมสิริํ ธารณสมตฺโถ จ วา, วิรตฺโต กามคุเณสุ วิคตรตฺโต จ, ลชฺชี ปาปหิริวนฺโต จ, ปาปชิคุจฺฉนลกฺขณาย ลชฺชาย สมฺปนฺโน จ วา, หิโรตฺตปฺปสมนฺนาคโต จ วา, กลฺยาณมิตฺโต สุนฺทรมิตฺต สมฺปนฺโน จ, อภิรตกุสโล ทานาทิปุญฺญกุสลธมฺเมสุ อภิรมโณ จ, ปญฺจสีลาทิรกฺโข ปญฺจสีลาทีนิ รกฺขิตุํ สมตฺโถ จ, อปฺปิจฺโฉ อนิจฺโฉ จ, รูปาทิกามคุเณสุ อนิจฺฉนฺโต จ วา, อปฺปโกโธ ทุสฺสนลกฺขณโทสโต วิรหิโต จ, อติวุชุหทโย อติเอว อุชุจิตฺตสมนฺนาคโต จ, อิทฺธิยา สมนฺนาคโต จ, อปฺปเมยฺโย อปฺปเมยฺเยหิ สีลาทิคุเณหิ สมฺปนฺโน จ, ปาสํโส สีลาทิคุเณหิ พุทฺธาทิสปฺปุริสานํ ปสํสารโห จ, เปมวาโจ อตฺถพฺยญฺชนมธุรตาย พุทฺธาทิสปฺปุริเสหิ เปมิตพฺพวาจาย สมฺปนฺโน จ, สุชนคุณวิทู พุทฺธาทิสปฺปุริสานํ สีลาทิคุณํ วิชานโก จ, มามโก พุทฺธาทิสชฺชนานํ มามโก จ, พุทฺธาทิรตนตฺตยญฺจ สทฺธมฺมญฺจ มานนฺโต จ วา, ภเวยฺยํ ภวามีติฯ

อฏฺฐวีสติมคาถาวณฺณนา สมตฺตาฯ

[29]

อิตฺถํ อสงฺขเย นาถ, คุเณ ลกฺขณทีปิเต;

คาถาสุ สูจกาสฺเวก, คาถมฺปิ สรเต พุโธฯ

[30]

จตุราปายมุตฺโต โส, สาธกตฺถทฺวยสฺส จ;

หตูปทฺทวชาโล จ, ลาภี หิตสุขสฺส จฯ

[31]

อธิโป นรเทวานํ, จตุทีปิสฺสโรปิ วา;

ภเวยฺย อนฺติเม เทเห, ตมญฺญํ เสตฉตฺตกํฯ

[32]

ภาวนายานมารุยฺห, สมเมสฺสติ สุพฺพโต;

อิมสฺมิํ อตฺตภาเวปิ, อโรโค ทีฆชีวิโกฯ

[33]

ปูชิโต สพฺพโลเกหิ, ภาวนาภิรตีมโน;

ชนปฺปิโย มนาโป จ, กา กถาขิลธารเณฯ

[29] เอวํ ปุญฺเญเนเตนตฺยาทิ คาถาทฺวเยน ปณิธิํ กตฺวา อิทานิ พุทฺธวนฺทนสฺส ผลานิสํสํ ทสฺเสนฺโต อิตฺถนฺตฺยาทิ คาถาปญฺจกํ อาหฯ ตํ ปน มูลาจริเยหิ น วุตฺตํ, ปจฺฉา ปน หิตกาเมหิ ปณฺฑิเตหิ ปกฺขิตฺตํ คาถาปญฺจกนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ ตา ปน คาถาโย ปถฺยาวตฺตคาถาติ ทฏฺฐพฺพาฯ

ตาสุ ปน ปฐมคาถายํ อิตฺถํ อสงฺขเย ลกฺขณทีปิเต นาถคุเณ สูจกาสุ คาถาสุ เอกคาถมฺปิ โย พุโธ สรเตติ สมฺพนฺโธฯ อิตฺถนฺติ อิมินา สุคตนฺติอาทินา วุตฺตปฺปกาเรนฯ อสงฺขเยติ เอตฺตกา พุทฺธคุณาติ คเณตุํ อสมตฺเถฯ สงฺขิยเต สงฺขยาฯ

สงฺขิยติ คณิยตีติ วา สงฺขยา ฯ สขิธาตุ สงฺขฺยายํ ยปจฺจโยฯ อถ วา สงฺขิตุํ น สกฺโกนฺตีติ อสงฺขยาฯ เอตฺตกา พุทฺธคุณา เอตฺตกา พุทฺธคุณาติ นิรวเสสโต เอกพุทฺโธปิ อเนกวสฺส สตสหสฺสโกฏิยาปิ คเณตุํ อสมตฺโถวฯ ปเคว ปน อญฺเญติ อตฺโถฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ อปทาเน

‘‘พุทฺโธปิ พุทฺธสฺส ภเณยฺย วณฺณํ,

กปฺปมฺปิ เจ อญฺญมภาสมาโน;

ขีเยถ กปฺโป จิรทีฆมนฺตเร,

วณฺโณ น ขีเยถ ตถาคตสฺสา’’ติ จฯ

‘‘สกฺกา สมุทฺเท อุทกํ, ปเมตุํ อาฬฺหเกน วา;

นตฺเวว ตว สพฺพญฺญุ, ญาณํ สกฺกา ปเมตเว’’ติ จฯ

มหาวคฺคสํยุตฺตฏฺฐกถายญฺจ ‘‘อปฺปมาณา หิ พุทฺธา เตสํ พุทฺธาปิ อนวเสสโต วณฺณํ วตฺตุํ อสมตฺถา, ปเคว อิตรา ปชา’’ติ จฯ ลกฺขณทีปิเตติ อุปลกฺขณ นเยน ปกาสิตพฺเพฯ เอตฺถ จ ปธานนโย นิทสฺสน นโย จ ลพฺภติฯ นาถคุเณติ พุทฺธสฺส สีลสมาธิ ปญฺญาทิคุเณฯ ตสฺส ปน ปทสฺส วจนตฺโถ เหฏฺฐา วุตฺโตเยวฯ สูจกาสฺเวกคาถมฺปีติ สูจกาสุ เอกคาถมฺปีติ ปทจฺเฉโทฯ สูจกาสูติ ปกาสกาสุฯ คาถาสูติ สุคตนฺตฺยาทินา วุตฺตาสุ ฉพฺพีสติวนฺทนคาถาสุฯ นิทฺธารเณ เจตํ ภุมฺมวจนํฯ กวีหิ คายติ กถิยตีติ คาถาฯ ปชฺชวิเสโสฯ เคธาตุ สทฺเท ถฯ เคธาตุสฺส คาเทโสฯ อถ วา คํ วุจฺจติ ญาณํฯ ตํ ติฏฺฐติ เอตฺถาติ คาถาฯ คํสทฺทูปปทถาธาตุ คตินิวตฺติยํฯ คํ วุจฺจติ ญาณํ, เตน กวีหิ พนฺธิตฺวา ถิยติ ถปิยตีติ วา คาถา, ตาสุ คาถาสุฯ เอกคาถมฺปีติ เอกปชฺชมฺปิฯ เอตฺถ จ ปิสทฺโท ครหตฺโถฯ เตน อเนกคาถาย พุทฺธคุณสรเณ กา กถาวาติ สมฺภาเวติฯ พุโธติ โย ปณฺฑิโตฯ

โส หิ อตฺถานตฺถํ พุธติ ชานาตีติพุโธติ วุจฺจติฯ สรเตติ สรติฯ ฉนฺทานุรกฺขณตฺถญฺหิ ปรสฺสปทติวิภตฺติยา อตฺตโนปทเตวิภตฺตาเทโสฯ

[30] โสติ โส พุโธ ภเวยฺยาติ สมฺพนฺโธฯ จตุราปายมุตฺโตติ นิรยติรจฺฉานเปตอสุรกายสงฺขาเตหิ จตูหิ อปาเยหิ วิมุตฺโต จฯ ปุญฺญสมฺมตา อยาเยภุยฺเยน อปคโตติ อปาโยฯ อยโต สุขโต อปคโตติ วา อปาโยฯ อพฺยยีภาวสมาโสยํฯ อถ วา ติสฺโส สมฺปตฺติโย อยนฺติ คจฺฉนฺติ ปวตฺตนฺติ เอเตนาติ อโย, ปุญฺญํฯ อยธาตุ คติยํ อฯ ปุญฺญโต อยติ คจฺฉติ ปวตฺตตีติ วา, ปุญฺญการีหิ อยิตพฺโพ ปวตฺเตตพฺโพติ วา อโย, สุขํฯ ตโต อปคโตติ อปาโยฯ จตุโร อปาโย จตุราปาโย, เตหิ มุตฺโต วิมุตฺโตติ จตุราปายมุตฺโตฯ สาธกตฺถทฺวยสฺส จาติ สาธโก อตฺถทฺวยสฺส จาติ ปทจฺเฉโทฯ อตฺถทฺวยสฺสาติ ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกสงฺขาตสฺส อตฺถทฺวยสฺสฯ เอตฺถ จสทฺโท อฏฺฐานโยโคฯ โส ปน สาธโก ตฺยาทีสุ ปเทสุ ยุตฺโตฯ สาธโกติ นิปฺผาทโก จฯ โส หิ สาเธติ นิปฺผาเทตีติ สาธโกติ วุจฺจติฯ

หตูปทฺทวชาโล จาติ หโต อุปทฺทวสงฺขาตชาโล จฯ หนยิตฺถ อปนยิตฺถาติ หโตฯ หนธาตุ หิํสายํ ตฯ อุปคนฺตฺวา ทวติ หิํสตีติ อุปทฺทโว, ชาติภยาทิ โสฬสอุปทฺทโวฯ อุปปุพฺพทุธาตุ หิํสายํ, อุปทฺทวา นาม ปน โสฬสวิธา โหนฺติ ชาติภยํ, ชราภยํ, พฺยาธิภยํ, มรณภยํ, ราชภยํ, โจรภยํ, อคฺคิภยํ, อุทกภยํ, อูมิภยํ, กุมฺภิลภยํ, อาวฏฺฏภยํ, สุสุกาภยํ, อตฺตานุวาทภยํ, ปรานุวาทภยํ, ทณฺฑภยํ, ทุคฺคติภยญฺจาติฯ ชลติ หิํสติ มจฺเฉ เอเตนาติ ชาลํ, มจฺฉชาลํฯ

ชาลํ วิยาติ ชาโล, อุปทฺทโวฯ นิตตฺเถน ปน ชลติ หิํสติ สตฺเต เอเตนาติ ชาโลฯ อุปทฺทโวฯ ชลธาตุ หิํสายํ ณฯ หโต อุปทฺทวสงฺขาตชาโล เยน โสติ หตูปทฺทวชาโลฯ พุทฺธปณามเจตนาย ปหิโต อุปทฺทวสงฺขาตชาโล ภเวยฺยาติ อตฺโถฯ ลาภี หิตสุขสฺส จาติ หิตสฺส จ สุขสฺส จ ลาภี จฯ ลภนํ ลาโภ, ตํ อสฺส อตฺถีติ ลาภี, หิโนติ วฑฺฒตีติ หิตํ, อตฺถํฯ สุขยตีติ สุขํฯ ยสฺสุปฺปชฺชติ, ตํ สุขิตํ กโรตีติ อตฺโถฯ อถ วา สุฏฺฐุ ทุกฺขํ ขนตีติ สุขํฯ สุปุพฺพ ขนุธาตุ อวธารเณ กฺวิฯ หิตญฺจ สุขญฺจ หิตสุขํ, ตสฺส ลาภี ภเวยฺยาติ อตฺโถฯ

[31-32] นรเทวานํ อธิโป จ จตุทีปิสฺสโรปิ วา ภเวยฺยาติ สมฺพนฺโธฯ นรเทวานนฺติ นรา จ เทวา จ นรเทวา, เตสํฯ กมฺมตฺเถ เจตํ ฉฏฺฐีวจนํฯ อธิโปติ อิสฺสโร จฯ โส หิ อตฺตาธีนํ ปาติ รกฺขติ ธมฺเมน วา อธิอภิภวิตฺวา ปาติ รกฺขตีติ อธิโปติ วุจฺจติฯ อธิปุพฺพปาธาตุ รกฺขเน อ, นรานํ อธิโป อิสฺสโร มนุสฺสราชา จ เทวานํ อธิโป อิสฺสโร เทวราชา จ ภเวยฺยาติ อตฺโถฯ จตุทีปิสฺสโรปิ วาติ เอตฺถ ปิสทฺโท สมฺภาวนตฺเถ นิปาโตฯ เตน ปเคว เอกทีปิสฺสรราชภาโว จ, ปเท สิสฺสรราชภาโว จาติ สมฺภาเวติฯ วา สทฺโท ปทปูรณ มตฺโตเยวฯ จตุทีปิสฺสโรติ ปุพฺพวิเทโห, อปรโค ยาโน, ชมฺพุทีโป, อุตฺตรกุรุ จาติ จตุนฺนํ ทีปานํ อิสฺสโร จกฺกวตฺติราชาปิ ภเวยฺยาติ อตฺโถฯ ตตฺถ ปุพฺพวิเทโหติ สิเนรุโน ปุเร ภวํ ปุพฺพํ, เวเทน ปญฺญาย อีหนฺติ วายมนฺติ เอตฺถาติ เวเทโห, วิทสทฺทูปปท อีหธาตุ วายาเม ณฯ โสเยว วิเทโหฯ อิมํ ทีปมุปาทาย สิเนรุโน ปุพฺพทิสภาคตฺตา ปุพฺโพ จ โส วิเทโห จาติ ปุพฺพวิเทโห, ปุพฺพทีโปฯ

อปรโคยาโนติ สิเนรุโน อปเร ปจฺฉิเม ภโว อปโรฯ คเวน ยนฺติ คจฺฉนฺติ เอตฺถาติ โคยาโนฯ โคสทฺทูปปท ยาธาตุ คมเน ยุฯ สิเนรุโน ปจฺฉิม ทิสภาคตฺตา อปโร จ โส โคยาโน จาติ อปรโคยาโน, ปจฺฉิมทีโปฯ ชมฺพุทีโปติ ชายตีติ ชมฺพูฯ โยชนสตุพฺเพโธ รุกฺโขฯ ชนธาตุ ชนเน อูฯ นสฺส โมฯ พการาคโมฯ ชลมชฺเฌ ทิปฺปตีติ ทีโป, ทิปฺปนฺติ โชตนฺติ เอตฺถ สทฺธมฺมาติ วา ทีโปฯ ทีปธาตุ ทิตฺติยํ อฯ ตสฺส ปน ทฺวิอาโปติ ปทจฺเฉทํ กตฺวา ทฺวิธา อาโป สนฺทติ เอตฺถาติ ทีโปติ พหุพฺพีหิสมาโสปิ ยุชฺชติฯ ชมฺพุยา ลกฺขิโต ปญฺญาโต วา ทีโป ชมฺพุทีโป, ทกฺขิณทีโปฯ อุตฺตรกุรูติ สิเนรุโน อุตฺตเร ภวา อุตฺตราฯ ธมฺมตาสิทฺธสฺส ปญฺจสีลสฺส อานุภาเวน กํ สุขํ อุรุมหนฺตํ เอตฺถาติ กุรุฯ พหุพฺพีหิสมาโสยํฯ กุํ วุจฺจติ ปาปํฯ ตํ รุนฺธนฺติ เอตฺถาติ วา กุรุฯ กุปุพฺพรุธิธาตุ อาวรเณ กฺวิฯ ธาตฺวนฺตสฺส โลโปฯ สิเนรุโน อุตฺตรทิสภาคตฺตา อุตฺตโร จ โส กุรุ จาติ อุตฺตรกุรุฯ อุตฺตรทีโปติ จตุนฺนํ ทีปานํ อิสฺสโร จตุทีปิสฺสโร, จกฺกวตฺติราชา ลพฺภติฯ

เอวํ โลกิยหิตํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ โลกุตฺตรหิตํ ทสฺเสนฺโต อาห อนฺติเม เทเห…เป.… สุพฺพโตติ อนฺติเม เทเห สุพฺพโต ภาวนายานํ อารุยฺห อญฺญํ ตํ เสตฉตฺตกํ ธาเรนฺโต สมํ เอสฺสตีติ สมฺพนฺโธฯ ตตฺถ ปน อตฺถกฺกเมน วณฺณยิสฺสามฯ อนฺติเมติ จริเม ปจฺฉิเม วาฯ อนฺเต ปริโยสาเน ภโว อนฺติโม, ปจฺฉิมสรีโรฯ ตสฺมิํฯ เทเหติ สรีเรฯ ทิหติ อุปจิยติ วฑฺฒตีติ เทโห, สรีโรฯ ทิหธาตุ อุปจเย ณฯ อถ วา ทิหติ อุปจยติ เอเตน ปุญฺญาปุญฺญนฺติ เทโห, ปจฺฉิมภวภูเต ภพฺพกุลปุตฺตภูเต วา สรีเรติ อตฺโถฯ

สุพฺพโตติ สุฏฺฐุ ปฏิปนฺนโก หุตฺวา ฯ สุฏฺฐุ วตํ ปฏิปนฺนํ อสฺสาติ สุพฺพโตฯ วการสฺสพฺโพฯ ภาวนายานมารุยฺหาติ ภาวนายานํ อารุยฺหาติ ปทจฺเฉโทฯ วิปสฺสนาภาวนาสงฺขาตยานํ อารุหิตฺวาติ อตฺโถฯ ภาเวตพฺพา วฑฺเฒตพฺพาติ ภาวนาฯ เตภูมก สงฺขารารมฺมณํฯ อถ วา ตทารมฺมณํ ภาเวติ วฑฺเฒตีติ ภาวนา, วิปสฺสนาปญฺญาฯ ภูธาตุ สตฺตายํ วฑฺฒเน วา ยุฯ สา จ สมถวิปสฺสนา ภาวนาวเสน ทุวิธา โหติฯ ตตฺถ อิธ ปน อญฺญํ เสตฉตฺตกนฺติ สทฺทนฺตรสนฺนิฏฺฐาเนน วิปสฺสนาภาวนา อธิปฺเปตาฯ ยนฺติ ปาปุณนฺติ เอเตน นิพฺพานนฺติ ยานํ, อนิจฺจาทิวิปสฺสนาญาณํฯ ยาธาตุ คติยํ ยุฯ ภาวนาสงฺขาตํ ยานํ ภาวนายานํ, ภาวนา จ สา ยานญฺจาติ วา ภาวนายานํฯ

อารุยฺหาติ อาโรหิตฺวาฯ ปกติยานสทิสํ อนิจฺจ ทุกฺขอนตฺตยานํ อารุหิตฺวาติ อตฺโถฯ อนิจฺจาทิลกฺขเณน หิ วินา มคฺคผลนิพฺพานํ ปตฺโต นาม นตฺถิฯ ตสฺมา ภาวนายานมารุยฺหาติ วุตฺตํฯ อญฺญนฺติ อรหตฺตผลํฯ ตญฺหิ ปฐมมคฺเคน อาทิฏฺฐมริยาทํ อนติกฺกมิตฺวา จตุสจฺจธมฺมํ อวพุชฺฌตีติ อญฺญนฺติ วุจฺจติฯ อาปุพฺพญาธาตุ อวโพธเน กฺวิฯ อาสทฺโท มริยาทตฺโถฯ เสตฉตฺตกนฺติ โอทาตาตปตฺตํฯ เสวิยตีติ เสตํ, ธวลํฯ สิธาตุ เสวายํ ตฯ กิเลสตปํ ฉาเทตีติ ฉตฺตํฯ ฉทธาตุ สํวรเณ ตฯ ตํเยว ฉตฺตกํฯ เสตญฺจ ตํ ฉตฺตกญฺจาติ เสตฉตฺตกํฯ อรหตฺตผลอาตปตฺตํ ลพฺภติฯ อญฺญํ อรหตฺตผลสงฺขาตํ เสตฉตฺตกํ ธาเรนฺโต หุตฺวาติ สมฺพนฺโธฯ สมนฺติ นิพฺพานํฯ ตญฺหิ สพฺพํ วฏฺฏทุกฺขํ สมติ วูปสมติ นิรุชฺฌติ เอตฺถาติ สมนฺติ วุจฺจติฯ เอสฺสตีติ ปาปุณิสฺสตีติฯ

อิทานิ ทิฏฺฐธมฺมิกตฺถํ ทสฺเสนฺโต อิมสฺมิํ อตฺตภาเวปีติอาทิมาหฯ

ตตฺถ อิมสฺมิํ อตฺตภาเวปิ อโรโค จ ทีฆายุโก จ สพฺพโลเกหิ ปูชิโต จ ภาวนาภิ รติมโน จ ชนปฺปิโย จ มนาโป จ ภเวยฺยาติ โยชนาฯ อตฺตภาเวปีติ เอตฺถ ปิสทฺโท สมฺปิณฺฑนตฺโถฯ เตน สมฺปรายิกตฺถํ สมฺปิณฺเฑติฯ อตฺตาติ ภวติ เอเตน อภิธานํ พุทฺธิ จาติ อตฺตภาโวฯ ขนฺธปญฺจกสฺเสตมธิวจนํฯ อโรโคติ สพฺพพฺยาธิวิรโห จฯ โส หิ นตฺถิ โรโค อสฺสาติ อโรโคติ วุจฺจติฯ ทีฆชีวิโกติ ทีฆายุโก จฯ โส หิ ทีฆา ชีวิ อายุ อสฺสาติ ทีฆชีวิโกติ วุจฺจติฯ

[33] สพฺพโลเกหีติ สพฺพเทวมนุสฺเสหิฯ ปูชิโตติ ปูชิตพฺโพ จฯ ภาวนาภิรติมโนติ สมถวิปสฺสนา สงฺขาตาย ภาวนาย อภิรมณจิตฺโต จฯ ชนปฺปิโยติ สพฺพชเนหิ ปิยายิตพฺโพ จฯ มนาโปติ สพฺพสตฺตานํ จิตฺตวฑฺฒนโก จ ภเวยฺยาติ สมฺพนฺโธฯ

เอวํ ฉพฺพีสติยา วนฺทนคาถาสุ เอกคาถามตฺตมฺปิ พุทฺธคุณานุสฺสรเณ ผลานิสํสํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ สพฺพคาถาโย วจสา ธาเรตฺวา พุทฺธวนฺทเน อเนกานิ ผลานิสํสานิ ทสฺเสตุํ กา กถาขิลธารเณติ อาหฯ ตตฺถ กา กถาขิลธารเณติ กา กถา อขิลธารเณติ ปทจฺเฉโทฯ สพฺพพุทฺธวนฺทนคาถาย วจสา ธารเณ กิํ วตฺตพฺพา เยวาติ อตฺโถฯ

เอตฺถ จ อขิลสทฺโท สพฺพวาจโก อนิปฺผนฺนปาฏิปทิโกฯ อถ วา ขิยนํ ขิลํฯ ขิธาตุ ขเย ลปจฺจโยฯ ขยํ ลาติ คณฺหาตีติ วา ขิลํ, อปฺปกํฯ ขยสทฺทูปปทลาธาตุ คหเณ อฯ น ขิลํ อขิลํ, สพฺพคาถาโยฯ ธาริยเต ธารณํ, อขิลาย สพฺพาย คาถาย ธารณํ อขิลธารณํ, ตสฺมิํฯ

ฉพฺพีสติยา พุทฺธวนฺทนคาถาสุ เอกํ คาถํ วจสา ธารยิตฺวา พุทฺธวนฺทเน ยถาวุตฺตผลานิสํสานิ ลพฺภนฺติ, ปเคว ปน สพฺพพุทฺธวนฺทนคาถาโย วจสา ธารยิตฺวา ทิเน ทิเน พุทฺธวนฺทเนติ อตฺโถติฯ อิมินา ปน คาถาปญฺจเกน ยถาวุตฺต ผลานิสํสํ ญตฺวา สทฺทหโก สมฺมาทิฏฺฐิโก กุลปุตฺโต สพฺพพุทฺธวนฺทนคาถาโย วจสา ธารยิตฺวา รตฺตินฺทิวํ ปุพฺพณฺหกาเล จ สายนฺหกาเล จ รตฺติยา ปฐมยาเม จ ปจฺฉิมยาเม จ สตตํ สมิตํ นิรนฺตรํ พุทฺธํ วนฺเทยฺยาติ อุยฺโยชนํ ทสฺเสตีติฯ

ปญฺจกคาถาวณฺณนา สมตฺตาฯ

อิติ โปราณาจริเยหิ วนฺทิตสฺส นมกฺการสฺส สทฺทตฺถนเยหิ ฉนฺทาลงฺการนเยหิ จ สณฺหสุขุมสุทุทฺทส คมฺภีรสฺส พุทฺธสฺส ทุปฺปฏิวิธคุณปริทีปกสฺส สปฺปุริสานํ จิตฺตปสนฺนชนกสฺส สาฏฺฐกเถ ปิฏกตฺตเย อสํหิร วิสารทญาณจารินา สาสนโสธเกน ภทฺทนฺตเรว ตตฺเถรวเรน รจิตา พุทฺธคุณปฺปทีปิกนามิกา วณฺณนาฯ

นิคมน

อิทํ ปน ปุรํ นิมฺมิเตน สิรีปวรวิชยานนฺตยสปณฺฑิต ตฺริภวนาทิตฺยาธิปติมหาธมฺมราชาธิราชาติ ลญฺฉิตนามิเกน ปิฏกตฺตยปาฬิํ สิลารูฬฺหํ การยิตฺวา ปญฺจม สงฺคีติกรเณน ติมหาธมฺมราเชน รตนาปุญฺชนฺติ สมฺมเต ราชธานีภูเต นานากุลสํกิณฺเณ ปุญฺญธญฺญวนฺตานํ สาธูนญฺจ สีลสมาธิปญฺญวนฺตานํ ภิกฺขูนญฺจ นิวาสภูเต พุทฺธธมฺมสงฺฆรตนากเร จนฺทิมสูริยา วิย พุทฺธสาสนุชฺโชตเน มนฺตเล นคเร อิติ ปริกิตฺติเต มหาราเม เทเส วสนฺเตน อุปาสก คุณสมฺปนฺเนน นามิเกน อุปาสเกน จ ตสฺสุปฏฺฐากาย นามิกาย อุปาสิกาย จ สมกุสลจฺฉนฺทํ กตฺวา นิพฺพานสฺส สจฺฉิกรณตฺถาย การิเต มโนรเม สุวณฺเณน ลิมฺปิตตฺตา สุวณฺณวตี นามิเก ทฺวิภุมฺมิเก มหิฏฺฐกวิหาเร อฏฺฐหิ ทิสาหิ อาคตานํ สุเตสนภิกฺขูนํ สาฏฺฐกถํ ปิฏกตฺตยํ ทิเน ทิเน สตตํ นิรนฺตรํ วาเจนฺเตน อธิวสนฺเตน สาฏฺฐกเถ ปิฏกตฺตเย อสํหิรวิสารทญาณจารินา มนฺตเล ปุเร ปริยตฺติสาสนหิตธมฺมาจริยคณสฺส เชฏฺฐุกฺกฏฺฐภูเตน เรวตาภิปณฺฑิตธชสาสนวํสมหาธมฺมราชคุรูติ จ อคฺค มหาปณฺฑิตาติ จ ลทฺธลญฺฉิเตน มูลทฺวาทสสาสน กรมหาคณสฺส เชฏฺฐมหานายกภูเตน สาสนาปฺรุญฺโญ อาจริโยติ วิสฺสุเตน สาสนโสธก มหานายกตฺเถรวเรน โปราเณหิ ตตฺถ ตตฺถ ปาฬิยํ ภควตา วุตฺเตหิ พุทฺธคุณปฺปกาสเกหิ พุทฺธคุณปเทหิ โถมิตฺวา วนฺทิตสฺส อตฺถพฺยญฺชเนน ฉนฺทาลงฺการนเยน จ ปถวีสนฺธารกสฺส อุทกกฺขนฺธสฺส วิย คมฺภีรสฺส ปพฺพเตน ปฏิจฺฉาเทตฺวา ฐปิตสฺส วตฺถุสฺส วิย อติทุทฺทสสฺส สตธา ภินฺนสฺส วาลสฺส อคฺคโกฏิยา วิย อติสณฺห สุขุมสฺส ปุถุชฺชนญาเณน พุทฺธสฺส ทุปฺปฏิวิธคุณปริทีปกสฺส นมกฺการสฺส ลีนตฺถปฺปกาสนา พุทฺธคุณปฺปทีปิกนามิกา สํวณฺณนา ตาสุ ตาสุ อฏฺฐกถาฏีกาสุ อาคตํ สํวณฺณนานยํ นิสฺสาย ปญฺญาปาฏวตฺถาย สาสนวุทฺธิยา จ กตาฯ

เอตฺตาวตา จ –

สมฺปตฺเต จกฺกวสฺเส สา, ทฺวิสหสฺเส จตูสเต;

นวาธิกาสิตียา จ, สกฺกราเช จ สมฺปตฺเตฯ

สตฺตติสตสหสฺส, วสฺเส ผุสฺสมาสสฺเสว;

กาลปกฺขสตฺตเม จ, พุทฺธทิเน สุนิฏฺฐิตา; สามญฺญฯ

เอสา จ สงฺขโรนฺเตน, ยํ ปุญฺญํ ปสุตํ มยา;

อญฺญมฺปิ เตน ปุญฺเญน, ปตฺวา สมฺโพธิมุตฺตมํฯ