ตานิ หิ จิตฺตานิ ภาวนากมฺมวิเสเสหิ สิทฺธานิ โหนฺติ, ตสฺมา เตสุ อาเสวนปจฺจโย มหนฺโต โหติฯ อาเสวน มหนฺตตฺตา จ อินฺทฺริยปจฺจโยปิ ฌานปจฺจโยปิ มคฺคปจฺจโยปิ อญฺเญปิ วา เตสํ ปจฺจยา มหนฺตา โหนฺติฯ ปจฺจยานํ อุปรูปริ มหนฺตตฺตา ตานิ จิตฺตานิ อุปรูปริ จ กามจิตฺตโต มหนฺตตรานิ จ ปณีตตรานิ จ โหนฺตีติฯ

จิตฺตุปฺปาเทสุ ปจฺจยฆฏนานโย นิฏฺฐิโตฯ

รูปกลาเปสุ ปจฺจยฆฏนานโย

รูปกลาเปสุ ปจฺจยฆฏนานโย วุจฺจเตฯ อฏฺฐวีสติ รูปานิ นาม, จตฺตาริ มหาภูตานิ ปถวี อาโป เตโช วาโยฯ ปญฺจ ปสาทรูปานิ จกฺขุ โสตํ ฆานํ ชิตฺห กาโยฯ ปญฺจ โคจรรูปานิ รูปํ สทฺโท คนฺโธ รโส โผฏฺฐพฺพํฯ ตตฺถ โผฏฺฐพฺพํ ติวิธํ ปถวีโผฏฺฐพฺพํ เตโชโผฏฺฐพฺพํ วาโยโผฏฺฐพฺพํฯ ทฺเว ภาวรูปานิ อิตฺถิภาวรูปํ ปุมฺภาวรูปํฯ เอกํ ชีวิตรูปํ, เอกํ หทยรูปํฯ เอกํ อาหารรูปํฯ เอกํ อากาสธาตุรูปํฯ ทฺเว วิญฺญตฺติรูปานิ กายวิญฺญตฺติรูปํ วจีวิญฺญตฺติ รูปํฯ ตีณิ วิการรูปานิ ลหุตา มุทุตา กมฺมญฺญตาฯ จตฺตาริ ลกฺขณรูปานิ อุปจโย สนฺตติ ชรตา อนิจฺจตาฯ

ตตฺถ ฉ รูปธมฺมา รูปธมฺมานํ ปจฺจยา โหนฺติ จตฺตาริ มหาภูตานิ จ ชีวิตรูปญฺจ อาหารรูปญฺจฯ ตตฺถ จตฺตาริ มหา ภูตานิ อญฺญมญฺญสฺส ปญฺจหิ ปจฺจเยหิ ปจฺจยา โหนฺติ สหชาเตน จ อญฺญมญฺเญน จ นิสฺสเยน จ อตฺถิยา จ อวิคเตนจฯ สหชาตานํ อุปาทารูปานํ อญฺญมญฺญวชฺชิเตหิ จตูหิ ปจฺจเยหิ ปจฺจยา โหนฺติฯ ชีวิตรูปํ สหชาตานํ กมฺมชรูปานํ อินฺทฺริยปจฺจเยน ปจฺจโยฯ อาหารรูปํ สหชาตานญฺจ อสหชาตานญฺจ สพฺเพสํ อชฺฌตฺตรูปธมฺมานํ อาหารปจฺจเยน ปจฺจโยฯ

ตตฺเถว เตรส รูปธมฺมา นามธมฺมานํ วิเสสปจฺจยา โหนฺติ, ปญฺจปสาทรูปานิ จ สตฺต โคจรรูปานิ จ หทยวตฺถุรูปญฺจฯ ตตฺถ ปญฺจ ปสาทรูปานิ ปญฺจนฺนํ วิญฺญาณธาตูนํ มาตโร วิย ปุตฺตกานํ วตฺถุปุเรชาเตน จ วตฺถุปุเรชาตินฺทฺริเยน จ วตฺถุ ปุเรชาตวิปฺปยุตฺเตน จ ปจฺจยา โหนฺติฯ สตฺต โคจรรูปานิ ปญฺจนฺนํ วิญฺญาณธาตูนํ ติสฺสนฺนํ มโนธาตูนญฺจ ปิตโร วิย ปุตฺตกานํ อารมฺมณปุเรชาเตน ปจฺจยา โหนฺติฯ

หทยวตฺถุรูปํ ทฺวินฺนํ มโนธาตุ มโนวิญฺญาณธาตูนํ รุกฺโข วิย รุกฺขเทวตานํ ยถารหํ ปฏิสนฺธิกฺขเณ สหชาตนิสฺสเยน ปวตฺติกาเล วตฺถุปุเรชาเตน จ วตฺถุปุเรชาตวิปฺปยุตฺเตน จ ปจฺจโย โหติฯ

เตวีสติ รูปกลาปาฯ ตตฺถ เอกาย รชฺชุยา พนฺธิตานํ เกสานํ เกสกลาโป วิย ติณานํ ติณกลาโป วิย เอเกน ชาติรูเปน พนฺธิตานํ รูปธมฺมานํ กลาโป ปริปิณฺฑิรูป กลาโป นามฯ

ตตฺถ จตฺตาริ มหาภูตานิ วณฺโณ คนฺโธ รโส โอชาติ อิเม อฏฺฐ ธมฺมา เอโก สพฺพมูลกลาโป นาม, สพฺพมูลฏฺฐกนฺติ จ วุจฺจติฯ

นว กมฺมชรูปกลาปา, – ชีวิตนวกํ วตฺถุทสกํ กาย ทสกํ อิตฺถิภาวทสกํ ปุมฺภาวทสกํ จกฺขุทสกํ โสตทสกํ ฆานทสกํ ชิตฺหทสกํฯ ตตฺถ สพฺพมูลฏฺฐกเมวชีวิตรูเปน สห ชีวิตนวกํ นามฯ เอตเทว กมฺมชกลาเปสุ มูลนวกํ โหติฯ มูลนวกเมว ยถากฺกมํ หทยวตฺถุรูปาทีหิ อฏฺฐรูเปหิ สห วตฺถุทสกาทีนิ อฏฺฐทสกานิ ภวติฯ ตตฺถ ชีวิตนวกญฺจ กายทสกญฺจ ภาวทสกานิจาติ จตฺตาโร กลาปา สกล กาเย ปวตฺตนฺติฯ ตตฺถ ชีวิตนวกนฺติ ปาจกคฺคิ จ กายคฺคิ จ วุจฺจติฯ ปาจกคฺคิ นาม ปาจกเตโช โกฏฺฐาโส, โส อามาสเย ปวตฺติตฺวา อสิตปีตขายิตสายิตานิ ปริปาเจติฯ กายคฺคิ นาม สกลกายพฺยาปโก อุสฺมาเตโช โกฏฺฐาโส, โส สกล กาเย ปวตฺติตฺวา ปิตฺตเสมฺหโลหิตานิ อปูตีนิ วิปฺปสนฺนานิ กโรติฯ เตสํ ทฺวินฺนํ วิสมวุตฺติยา สติ สตฺตา พหฺวาพาธา โหนฺติ, สมวุตฺติยา สติ อปฺปาพาธาฯ ตทุภยํ ชีวิตนวกํ สตฺตานํ อายุํ สมฺปาเทติฯ วณฺณํ สมฺปาเทติฯ กายทสกํ สกลกาเย สุขสมฺผสฺส ทุกฺขสมฺผสฺสานิ สมฺปาเทติฯ ภาว ทสกานิ อิตฺถีนํ สพฺเพ อิตฺถากาเร สมฺปาเทติฯ ปุริสานํ สพฺเพ ปุริสากาเร สมฺปาเทหิฯ เสสานิ วตฺถุทสกาทีนิ ปญฺจทสกานิ ปเทสทสกานิ นามฯ ตตฺถ วตฺถุทสกํ หทยโกสพฺภนฺตเร ปวตฺติตฺวา สตฺตานํ นานาปการานิ สุจินฺติตทุจินฺติตานิ สมฺปาเทติฯ จกฺขุทสกาทีนิ จตฺตาริ ทสกานิ จกฺขุคุฬ กณฺณพิล นาสพิล ชิตฺหตเลสุ ปวตฺติตฺวา ทสฺสน สวน ฆายน สายนานิ สมฺปาเทติฯ

อฏฺฐ จิตฺตชรูปกลาปา, สพฺพมูลฏฺฐกํ สทฺทนวกํ กาย วิญฺญตฺตินวกํ สทฺทวจีวิญฺญตฺติทสกนฺติ จตฺตาโร มูลกลาปา จ เตเยว ลหุตา มุทุตา กมฺมญฺญตาสงฺขาเตหิ ตีหิ วิการ รูเปหิ สห จตฺตาโร สวิการกลาปา จฯ

ตตฺถ สรีรธาตูนํ วิสมปฺปวตฺติกาเล คิลานสฺส มูล กลาปานิ เอว ปวตฺตนฺติฯ ตทา หิ ตสฺส สรีรรูปานิ ครูนิ วา ถทฺธานิ วา อกมฺมญฺญานิ วา โหนฺติ, ยถารุจิ อิริยปถํปิ ปวตฺเตตุํ องฺค ปจฺจงฺคานิปิ จาเลตุํ วจนํปิ กเถตุํ ทุกฺโข โหติฯ สรีรธาตูนํ สมปฺปวตฺติกาเล ปน อคิลานสฺส ครุถทฺธาทีนํ สรีรโทสานํ อภาวโต สวิการา ปวตฺตนฺติฯ เตสุ จ จิตฺตงฺควเสน กายงฺค จลเน ทฺเว กายวิญฺญตฺติกลาปา ปวตฺตนฺติฯ จิตฺตวเสเนว มุขโต วจนสทฺทปฺปวตฺติกาเล ทฺเว วจีวิญฺญตฺติกลาปา, จิตฺตวเสเนว อกฺขรวณฺณรหิตานํ หสนโรทนาทีนํ อวจนสทฺทานํ มุขโต ปวตฺติกาเล ทฺเว สทฺทกลาปา, เสสกาเลสุ ทฺเว อาทิ กลาปา ปวตฺตนฺติฯ

จตฺตาโร อุตุชรูปกลาปา, สพฺพมูลฏฺฐกํ สทฺทนวกนฺติ ทฺเว มูลกลาปา จ ทฺเว สวิการกลาปา จฯ ตตฺถ อยํ กาโย ยาวชีวํ อิริยาปถโสตํ อนุคจฺฉนฺโต ยาเปติ, ตสฺมา อิริยาปถนานตฺตํ ปฏิจฺจ อิมสฺมิํ กาเย ขเณ ขเณ ธาตูนํ สมปฺปวตฺติวิสมปฺปวตฺติโย ปญฺญายนฺติฯ ตถา อุตุนานตฺตํ ปฏิจฺจ อาหารนานตฺตํ ปฏิจฺจ วาตาตปสปฺผสฺสนานตฺตํ ปฏิจฺจ กายงฺค ปริหารนานตฺตํ ปฏิจฺจ อตฺตูปกฺกมปรูปกฺกมนานตฺตํ ปฏิจฺจฯ ตตฺถ วิสมปฺปวตฺติกาเล ทฺเว มูลกลาปา เอว ปวตฺตนฺติ, สมปฺปวตฺติกาเล ทฺเว สวิการาฯ เตสุ จ ทฺเว สทฺทกลาปา จิตฺตชสทฺทโต ปรมฺปรสทฺเทสุ จ อญฺเญสุ โลเก นานปฺปการสทฺเทสุ จ ปวตฺตนฺติฯ

ทฺเว อาหารชรูปกลาปา, – สพฺพมูลฏฺฐกํ สวิการนฺติฯ อิเม ทฺเว กลาปา สปฺปาเยน วา อสปฺปาเยน วา อาหาเรน ชาตานํ สมรูปวิสมรูปานํ วเสน เวทิตพฺพาฯ

อากาสธาตุ จ ลกฺขณรูปานิจาติ ปญฺจรูปานิ กลาป มุตฺตานิ โหนฺติฯ เตสุ อากาสธาตุ กลาปานํ อนฺตรา ปริจฺเฉท มตฺตตฺตา กลาปมุตฺตา โหติฯ ลกฺขณรูปานิ สงฺขตภูตานํ รูป กลาปานํ สงฺขตภาวชานนตฺถาย ลกฺขณมตฺตตฺตา กลาป มุตฺตานิฯ

อิเม เตวีสติ กลาปา อชฺฌตฺตสนฺตาเน ลพฺภนฺติฯ พหิทฺธา สนฺตาเน ปน ทฺเว อุตุชมูลกลาปา เอว ลพฺภนฺติฯ ตตฺถ ทฺเว รูป สนฺตานานิ อชฺฌตฺตสนฺตานญฺจ พหิทฺธาสนฺตานญฺจฯ ตตฺถ อชฺฌตฺตสนฺตานํ นาม สตฺตสนฺตานํ วุจฺจติฯ พหิทฺธาสนฺตานํ นาม ปถวีปพฺพตนทีสมุทฺท รุกฺขติณาทีนิ วุจฺจติฯ ตตฺถ อชฺฌตฺตสนฺตาเน อฏฺฐวีสติ รูปานิ เตวีสติ รูปกลาปานิ ลพฺภนฺติฯ

ตตฺถ ปฏิสนฺธินามธมฺมา ปฏิสนฺธิกฺขเณ กมฺมชรูปกลาปานํ ฉธา ปจฺจยา โหนฺติ จตูหิ มหาสหชาเตหิ จ วิปาเกน จ วิปฺปยุตฺเตน จฯ หทยวตฺถุรูปสฺส ปน อญฺญมญฺเญน สห สตฺตธา ปจฺจยา โหนฺติฯ เตสฺเวว นามธมฺเมสุ เหตุธมฺมา เหตุภาเวน, เจตนา กมฺมภาเวน, อาหารธมฺมา อาหารภาเวน, อินฺทฺริย ธมฺมา อินฺทฺริยภาเวน, ฌานธมฺมา ฌาน ภาเวน, มคฺคธมฺมา มคฺค ภาเวนาติ ยถารหํ ฉธา ปจฺจยา โหนฺติฯ อตีตานิ ปน กุสลากุสลกมฺมานิ เอกธาว ปจฺจยา โหนฺติ กมฺมปจฺจเยน, ปฐมภวงฺคาทิกา ปจฺฉาชาตา ปวตฺตนามธมฺมา ปุเรชาตานํ กมฺมชรูป กลาปานํ เอกธา ปจฺจยา โหนฺติ ปจฺฉาชาเตนฯ เอตฺถ จ ปจฺฉาชาต วจเนน จตฺตาโร ปจฺฉาชาตชาติกา ปจฺจยา คหิตา โหนฺติฯ อตีตานิ จ กมฺมานิ เอกธาว ปจฺจยา โหนฺติฯ เอวํ นามธมฺมา กมฺมชรูปกลาปานํ ยถารหํ จุทฺทสหิ ปจฺจเยหิ ปจฺจยา โหนฺติฯ อิธ ทสปจฺจยา น ลพฺภนฺติ อารมฺมณญฺจ อธิปติ จ อนนฺตรญฺจ สมนนฺตรญฺจ อุปนิสฺสโย จ ปุเรชาโต จ อาเสวนญฺจ สมฺปยุตฺโต จ นตฺถิ จ วิคโต จฯ

ปวตฺติกาเล รูปชนกา นามธมฺมา อตฺตนา สหชาตานํ จิตฺตชรูปกลาปานํ ปญฺจธา ปจฺจยา โหนฺติ จตูหิ มหาสห ชาเตหิ จ วิปฺปยุตฺเตน จฯ เตสฺเวว นามธมฺเมสุ เหตุธมฺมา เหตุภาเวน, อธิปติธมฺมา อธิปติภาเวน, เจตนา กมฺมภาเวน, วิปากธมฺมา วิปากภาเวน, อาหารธมฺมา อาหาร ภาเวน, อินฺทฺริยธมฺมา อินฺทฺริยภาเวน, ฌานธมฺมา ฌานภาเวน, มคฺคธมฺมา มคฺคภาเวนาติ ยถารหํ อฏฺฐธา ปจฺจยา โหนฺติฯ ปจฺฉาชาตา สพฺเพ นามธมฺมา ปุเรชาตานํ จิตฺตชรูปกลาปานํ เอกธา ปจฺจยา โหนฺติ ปจฺฉาชาเตนฯ เอวํ นามธมฺมา จิตฺตชรูป กลาปานํ ยถารหํ จุทฺทสหิ ปจฺจเยหิ ปจฺจยา โหนฺติฯ อิธปิ ทส ปจฺจยา น ลพฺภนฺติ อารมฺมณญฺจ อนนฺตรญฺจ สมนนฺตรญฺจ อญฺญมญฺญญฺจ อุปนิสฺสโย จ ปุเรชาโต จ อาเสวนญฺจ สมฺปยุตฺโต จ นตฺถิ จ วิคโต จฯ

ปฏิสนฺธิจิตฺตสฺส ฐิติกาลโต ปฏฺฐาย ปวตฺติกาเล สพฺเพปิ นามธมฺมา สพฺเพสํ อุตุชรูปกลาปานญฺจ อาหารชรูป กลาปานญฺจ เอกธา ปจฺจยา โหนฺติ ปจฺฉาชาตวเสนฯ เอตฺถปิ ปจฺฉาชาตวจเนน จตฺตาโร ปจฺฉาชาตชาติกา คหิตา โหนฺติ, เสสา วีสติ ปจฺจยา น ลพฺภนฺติฯ

สพฺเพสุ ปน เตวีสติยา รูปกลาเปสุจตฺตาโรมหา ภูตา อญฺญมญฺญสฺส ปญฺจธา ปจฺจยา โหนฺติ จตูหิ มหาสห ชาเตหิ จ อญฺญมญฺเญน จ, สหชาตานํ อุปาทารูปานํ จตุธา ปจฺจยา โหนฺติ จตูหิ มหาสหชาเตหิ ฯ อาหารรูปํ สหชาตานญฺจ อสหชาตานญฺจ สพฺเพสํ อชฺฌตฺตรูปกลาปานํ อาหาร ปจฺจเยน ปจฺจโย โหติฯ นวสุ กมฺมชรูปกลาเปสุ ชีวิตรูปํ สหชาตานเมว รูปานํ อินฺทฺริยปจฺจเยน ปจฺจโย โหติฯ เอวํ อชฺฌตฺตรูปธมฺมา อชฺฌตฺตรูปธมฺมานํ สตฺตธา ปจฺจยา โหนฺติฯ พหิทฺธา รูปธมฺมา ปน พหิทฺธาภูตานํ ทฺวินฺนํ อุตุชรูปกลาปานํ ปญฺจธา ปจฺจยา โหนฺตีติฯ

รูปกลาเปสุ ปจฺจยฆฏนานโย นิฏฺฐิโตฯ

เอตฺถ จ ปฏฺฐานสทฺทสฺส อตฺโถ วตฺตพฺโพฯ ปธานํ ฐานนฺติ ปฏฺฐานํฯ ตตฺถ ปธานนฺติ ปมุขํ, ฐานนฺติ ปจฺจโย, ปมุขปจฺจโย มุขฺยปจฺจโย เอกนฺตปจฺจโยติ วุตฺตํ โหติฯ โส จ เอกนฺต ปจฺจโย เอกนฺตปจฺจยุปฺปนฺนํ ปฏิจฺจ วตฺตพฺโพฯ

ทุวิธญฺหิ ปจฺจยุปฺปนฺนํ มุขฺยปจฺจยุปฺปนฺนํ นิสฺสนฺทปจฺจยุปฺปนฺนนฺติฯ ตตฺถ มุขฺยปจฺจยุปฺปนฺนํ นาม มูลปจฺจยุปฺปนฺนํ, นิสฺสนฺทปจฺจยุปฺปนฺนํ นาม ปรมฺปร ปจฺจยุปฺปนฺนํฯ ตตฺถ มูลปจฺจยุปฺปนฺนเมว เอกนฺตปจฺจยุปฺปนฺนํ นามฯ ตญฺหิ อตฺตโน ปจฺจเย สติ เอกนฺเตน อุปฺปชฺชติเยว, โน นุปฺปชฺชติฯ ปรมฺปรปจฺจยุปฺปนฺนํ ปน อเนกนฺตปจฺจยุปฺปนฺนํนาม, ตญฺหิ ตสฺมิํ ปจฺจเย สติปิ อุปฺปชฺชติ วา, น วา อุปฺปชฺชติฯ ตตฺถ เอกนฺตปจฺจยุปฺปนฺนํ ปฏิจฺจ โส ปจฺจโย เอกนฺตปจฺจโย นามฯ โส เอว อิมสฺมิํ มหาปกรเณ วุตฺโตฯ ตโต เอว อยํ จตุวีสติปจฺจยคโณ จ อิมํ มหา ปกรณญฺจ ปฏฺฐานนฺติ วุจฺจติฯ

ตตฺถ เอกสฺส ปุริสสฺส ธนธญฺญตฺถาย โลโภ อุปฺปชฺชติฯ โส โลภวเสน อุฏฺฐาย อรญฺญํ คนฺตฺวา เอกสฺมิํ ปเทเส เขตฺตานิ กโรติ, วตฺถูนิ กโรติ, อุยฺยานานิ กโรติฯ เตสุ สมฺปชฺชมาเนสุ โส ปุริโส พหูนิ ธนธญฺญานิ ลภิตฺวา อตฺตนา จ ปริภุญฺชติ, ปุตฺตทาเร จ โปเสติ, ปุญฺญานิ จ กโรติ, ปุญฺญผลานิ จ อายติํ ปจฺจนุภวิสฺสติฯ ตตฺถ โลภสห ชาตานิ นามรูปานิ มุขฺยปจฺจยุปฺปนฺนานิ นามฯ ตโต ปรํ ยาว อายติํ ภเวสุ ปุญฺญผลานิ ปจฺจนุโภติ, ตาว อุปฺปนฺนานิ ปรมฺปรผลานิ ตสฺส โลภสฺส นิสฺสนฺทปจฺจยุปฺปนฺนานิ นามฯ เตสุ ทฺวีสุ ปจฺจยุปฺปนฺเนสุ มุขฺยปจฺจยุปฺปนฺนเมว ปฏฺฐาเน วุตฺตํฯ นิสฺสนฺทปจฺจยุปฺปนฺนํ ปน สุตฺตนฺตนเยน กเถตพฺพํฯ ตตฺถ สุตฺตนฺตนโย นาม อิมสฺมิํ สติ อิทํ โหติ, อิมสฺส อุปฺปาทา อิทํ อุปฺปชฺชตีติ เอวรูโป ปจฺจยนโยฯ อปิ จ โลโภ โทโส โมโหติ ตโย ธมฺมา สกลสฺส สตฺตโลกสฺสปิ สงฺขารโลกสฺสปิ โอกาส โลกสฺสปิ วิปตฺติยา มูลฏฺเฐน เหตู นามฯ

อโลโภ อโทโส อโมโหติ ตโย ธมฺมา สมฺปตฺติยา มูลฏฺเฐน เหตูนามาติ กเถตพฺพํฯ เอส นโย สพฺเพสุ ปฏฺฐานปจฺจเยสุ ยถารหํ เวทิตพฺโพฯ เอวญฺจ สติ โลเก สพฺพา โลกปฺปวตฺติโย อิเมสํ จตุวีสติยา ปจฺจยานํ มุขฺย ปจฺจยุปฺปนฺเนน สทฺธิํ นิสฺสนฺทปจฺจยุปฺปนฺนา เอว โหนฺตีติ เวทิตพฺโพติฯ

เอตฺตาวตา ปจฺจยานํ อตฺถทีปนา ปจฺจยานํ สภาคสงฺคโห ปจฺจยานํ ฆฏนานโยติ ตีหิ กณฺเฑหิ ปริจฺฉินฺนา ปฏฺฐานุทฺเทส ทีปนี นิฏฺฐิตา โหติฯ

มฺรมฺมรฏฺเฐ มौํชฺวานคเร เลฑีตีอรญฺญวิหารวาสินา มหา เถเรน กตายํ ปจฺจยุทฺเทสทีปนีฯ