ผสฺสาหาโร อารมฺมเณสุ อิฏฺฐานิฏฺฐรสํ นีหรนฺโต สมฺปยุตฺตธมฺเม ภุสํ หรติฯ มโนสญฺเจตนาหาโร กายวจี มโนกมฺเมสุ อุสฺสาหํ ชเนนฺโต สมฺปยุตฺตธมฺเม ภุสํ หรติฯ วิญฺญาณาหาโร อารมฺมณวิชานนฏฺเฐน ปุพฺพงฺคมกิจฺจํ วหนฺโต สมฺปยุตฺตธมฺเม ภุสํ หรติ, ทฬฺหํ ปวตฺเตติ, จิรํ อทฺธานํ คเมตีติ อาหาโรฯ สมฺปยุตฺตธมฺเม ภุสํ หรนฺโต สหชาตรูปธมฺเมปิ ภุสํ หรติเยวฯ

อิธ สุตฺตนฺตนโยปิ วตฺตพฺโพฯ ยถา สกุณา นาม จกฺขูหิ ทิสาวิทิสํ วิภาเวตฺวา ปตฺเตหิ รุกฺขโต รุกฺขํ วนโต วนํ อากาเสน ปกฺขนฺทิตฺวา ตุณฺฑเกหิ ผลาผลานิ ตุทิตฺวา ยาวชีวํ อตฺตานํ ยาเปนฺติฯ ตถา อิเม สตฺตา ฉหิ วิญฺญาเณหิ อารมฺมณานิ วิภาเวตฺวา ฉหิ มโนสญฺเจตนาหาเรหิ อารมฺมณวตฺถุปฺปฏิลาภตฺถาย อุสฺสุกฺกนํ กตฺวา ฉหิ ผสฺสาหาเรหิ อารมฺมเณสุ รสํ ปาตุภวนฺตํ กตฺวา สุขทุกฺขํ อนุภวนฺติฯ วิญฺญาเณหิ วา อารมฺมณานิ วิภาเวตฺวา นามรูป สมฺปตฺติํ สาเธนฺติฯ ผสฺเสหิ อารมฺมเณสุ รสํ ปาตุภวนฺตํ กตฺวา อารมฺมณรสานุภวนํ เวทนํ สมฺปาเทตฺวา ตณฺหาเวปุลฺลํ อาปชฺชนฺติฯ เจตนาหิ ตณฺหามูลกานิ นานากมฺมานิ ปสเวตฺวา ภวโต ภวํ สํสรนฺติฯ เอวํ อาหารธมฺมานํ มหนฺตํ อาหารกิจฺจํ เวทิตพฺพนฺติฯ อาหารปจฺจยทีปนา นิฏฺฐิตาฯ

16. อินฺทฺริยปจฺจโย

ติวิโธ อินฺทฺริยปจฺจโย สหชาตินฺทฺริยปจฺจโย ปุเร ชาตินฺทฺริยปจฺจโย รูปชีวิตินฺทฺริยปจฺจโยฯ

ตตฺถ ปนฺนรสินฺทฺริยธมฺมา สหชาตินฺทฺริยปจฺจโย นาม, ชีวิตินฺทฺริยํ มนินฺทฺริยํ สุขินฺทฺริยํ ทุกฺขินฺทฺริยํ โสมนสฺสินฺทฺริยํ โทมนสฺสินฺทฺริยํ อุเปกฺขินฺทฺริยํ สทฺธินฺทฺริยํ วีริยินฺทฺริยํ สตินฺทฺริยํ สมาธินฺทฺริยํ ปญฺญินฺทฺริยํ อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยํ อญฺญินฺทฺริยํ อญฺญาตาวินฺทฺริยนฺติฯ เตหิ สหชาตา จิตฺตเจตสิกธมฺมา จ รูปธมฺมา จ ตสฺส ปจฺจยุปฺปนฺนาฯ

ปญฺจินฺทฺริยรูปานิ ปุเรชาตินฺทฺริยปจฺจโย, จกฺขุนฺทฺริยํ โสตินฺทฺริยํ ฆานินฺทฺริยํ ชิวฺหินฺทฺริยํ กายินฺทฺริยํฯ ปญฺจวิญฺญาณจิตฺต เจตสิก ธมฺมา ตสฺส ปจฺจยุปฺปนฺนาฯ

เอกํ รูปชีวิตินฺทฺริยํ รูปชีวิตินฺทฺริยปจฺจโยฯ สพฺพานิ กมฺมช รูปานิ ชีวิตรูปวชฺชิตานิ ตสฺส ปจฺจยุปฺปนฺนานิฯ

เกนฏฺเฐน อินฺทฺริยนฺติฯ อิสฺสริยฏฺเฐน อินฺทฺริยํฯ ตตฺถ กตฺถ อิสฺสริยนฺติฯ อตฺตโน อตฺตโน ปจฺจยุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ อิสฺสริยํฯ

กสฺมิํ กสฺมิํ กิจฺเจ อิสฺสริยนฺติ ฯ อตฺตโน อตฺตโน กิจฺเจ อิสฺสริยํฯ นามชีวิตํ สมฺปยุตฺตธมฺมานํ ชีวนกิจฺเจ อิสฺสริยํฯ ชีวนกิจฺเจติ อายุวฑฺฒนกิจฺเจ, สนฺตติฐิติยา จิรกาลฐิติกิจฺเจติ อตฺโถฯ มนินฺทฺริยํ อารมฺมณคฺคหณกิจฺเจ สมฺปยุตฺตธมฺมานํ อิสฺสริยํฯ อวเสโส อินฺทฺริยฏฺโฐ ปุพฺเพ อินฺทฺริยยมกทีปนิยํ วุตฺโตเยวฯ

เอตฺถ วเทยฺย, ทฺเว อิตฺถินฺทฺริยปุริสินฺทฺริยธมฺมา อินฺทฺริยภูตา สมานาปิ กสฺมา อินฺทฺริยปจฺจเย วิสุํ น คหิตาติฯ ปจฺจยกิจฺจสฺส อภาวโตฯ ติวิธญฺหิ ปจฺจยกิจฺจํ ชนนกิจฺจญฺจ อุปตฺถมฺภนกิจฺจญฺจ อนุปาลนกิจฺจญฺจฯ ตตฺถ โย ปจฺจโย ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺมสฺส อุปฺปาทาย ปจฺจโย โหติ, ยสฺมิํ อสติ ปจฺจยุปฺปนฺโน ธมฺโม น อุปฺปชฺชติ, ตสฺส ปจฺจยกิจฺจํ ชนนกิจฺจํ นามฯ ยถา อนนฺตรปจฺจโยฯ โย ปจฺจโย ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺมสฺส ฐิติยา จ วุฑฺฒิยา จ วิรุฬฺหิยา จ ปจฺจโย โหติ, ยสฺมิํ อสติ ปจฺจยุปฺปนฺโน ธมฺโม น ติฏฺฐติ น วฑฺฒติ น วิรูหติ, ตสฺส ปจฺจยกิจฺจํ อุปตฺถมฺภนกิจฺจํ นามฯ ยถา ปจฺฉาชาตปจฺจโยฯ โย ปจฺจโย ปจฺจยุปฺปนฺนสฺส ธมฺมสฺส ปวตฺติยา ปจฺจโย โหติ, เยน วินา ปจฺจยุปฺปนฺโน ธมฺโม จิรกาลํ น ปวตฺตติ, สนฺตติ คมนํ ฉิชฺชติ, ตสฺส ปจฺจย กิจฺจํ อนุปาลนกิจฺจํ นามฯ ยถา รูป ชีวิตินฺทฺริยปจฺจโยฯ เอเต ปน ทฺเว อินฺทฺริยธมฺมา เตสุ ตีสุ ปจฺจย กิจฺเจสุ เอกกิจฺจํปิ นสาเธนฺติ, ตสฺมา เอเต ทฺเว ธมฺมา อินฺทฺริย ปจฺจเย วิสุํ น คหิตาติฯ

เอตํ สนฺเต เอเต ทฺเว ธมฺมา อินฺทฺริยาติปิ น วตฺตพฺพาติฯ โน น วตฺตพฺพาฯ กสฺมาฯ อินฺทฺริยกิจฺจสพฺภาวโตติฯ กิํ ปน เอเตสํ อินฺทฺริยกิจฺจนฺติฯ ลิงฺคนิมิตฺตกุตฺตอากปฺเปสุ อิสฺสรตา อินฺทฺริย กิจฺจํฯ ตถา หิ ยสฺส ปุคฺคลสฺส ปฏิสนฺธิกฺขเณ อิตฺถินฺทฺริยรูปํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส สนฺตาเน จตูหิ กมฺมาทีหิ ปจฺจเยหิ อุปฺปนฺนา ปญฺจกฺขนฺธ ธมฺมา อิตฺถิภาวาย ปริณมนฺติ, โส อตฺตภาโว เอกนฺเตน อิตฺถิลิงฺค อิตฺถินิมิตฺต อิตฺถิกุตฺต อิตฺถากปฺปยุตฺโต โหติ, โน อญฺญถาฯ น จ อิตฺถินฺทฺริยรูปํ เต ปญฺจกฺขนฺธธมฺเม ชเนติ, น จ อุปตฺถมฺภติ, นาปิ อนุปาเลติ, อถ โข เต ธมฺมา อตฺตโน อตฺตโน ปจฺจเยหิ อุปฺปชฺชมานา เอวญฺเจวญฺจ อุปฺปชฺชนฺตูติ อาณํ ฐเปนฺตํ วิย เตสุ อตฺตโน อนุภาวํ ปวตฺเตติฯ เต จ ธมฺมา ตเถว อุปฺปชฺชนฺติ, โน อญฺญถาติฯ อยํ อิตฺถินฺทฺริยรูปสฺส อิตฺถิลิงฺคาทีสุ อิสฺสรตาฯ เอส นโย ปุริสินฺทฺริยรูปสฺส ปุริสลิงฺคาทีสุ อิสฺสรตายํฯ เอวํ เอเต ทฺเว ธมฺมา ลิงฺคาทีสุ อินฺทฺริยกิจฺจ สพฺภาวโต อินฺทฺริยา นาม โหนฺตีติฯ

หทยวตฺถุรูปํ ปน ทฺวินฺนํ วิญฺญาณธาตูนํ นิสฺสยวตฺถุกิจฺจํ สาธยมานํปิ ตาสุ อินฺทฺริยกิจฺจํ น สาเธติฯ

น หิ ภาวิต จิตฺตสฺส ปุคฺคลสฺส หทยรูเป ปสนฺเนวา อปฺปสนฺเน วา ชาเตปิ มโนวิญฺญาณธาตุโย ตทนุวตฺติกา โหนฺตีติฯ อินฺทฺริย ปจฺจยทีปนา นิฏฺฐิตาฯ

17. ฌานปจฺจโย

สตฺต ฌานงฺคานิ ฌานปจฺจโย, วิตกฺโก วิจาโร ปีติ โสมนสฺสํ โทมนสฺสํ อุเปกฺขา เอกคฺคตาฯ เตหิ สหชาตา ปญฺจวิญฺญาณวชฺชิตา จิตฺตเจตสิกธมฺมา จ รูปธมฺมา จ ตสฺส ปจฺจยุปฺปนฺนาฯ

เกนฏฺเฐน ฌานนฺติฯ อุปนิชฺฌายนฏฺเฐน ฌานํฯ อุปนิชฺฌาย นฏฺเฐนาติ จ มนสา อารมฺมณํ อุปคนฺตฺวา นิชฺฌายนฏฺเฐน เปกฺขนฏฺเฐนฯ ยถา หิ อิสฺสาโส ทูเร ฐตฺวา ขุทฺทเก ลกฺขมณฺฑเล สรํ ปเวเสนฺโต หตฺเถหิ สรํ อุชุกญฺจ นิจฺจลญฺจ กตฺวา มณฺฑลญฺจ วิภูตํ กตฺวา จกฺขุนา นิชฺฌายนฺโต ปเวเสติฯ เอวเมว อิเมหิ องฺเคหิ จิตฺตํ อุชุกญฺจ นิจฺจลญฺจ กตฺวา อารมฺมณญฺจ วิภูตํ กตฺวา นิชฺฌายนฺโต ปุคฺคโล อุปนิชฺฌายตีติ วุจฺจติฯ เอวํ อุปนิชฺฌายิตฺวา ยํกิญฺจิ กายกมฺมํ วา วจีกมฺมํ วา มโนกมฺมํ วา กโรนฺโต อวิรชฺฌมาโน กโรติฯ

ตตฺถ กายกมฺมํ นาม อภิกฺกมปฺปฏิกฺกมาทิกํ วุจฺจติฯ วจีกมฺมํ นาม อกฺขรวณฺณปริปุณฺณํ วจีเภทกรณํ วุจฺจติฯ มโนกมฺมํ นาม ยํกิญฺจิ มนสา อารมฺมณวิภาวนํ วุจฺจติฯ ทานกมฺมํ วา ปาณาติปาต กมฺมํ วา อนุรูเปหิ ฌานงฺเคหิ วินา ทุพฺพเลน จิตฺเตน กาตุํ น สกฺกา โหติฯ เอส นโย เสเสสุ กุสลากุสล กมฺเมสูติฯ

อยญฺจ อตฺโถ วิตกฺกาทีนํ ฌานงฺคธมฺมานํ วิสุํ วิสุํ สภาว ลกฺขเณหิ ทีเปตพฺโพฯ สมฺปยุตฺตธมฺเม อารมฺมณาภินิโรปน ลกฺขโณ วิตกฺโก, โส จิตฺตํ อารมฺมเณ ทฬฺหํ นิโยเชติฯ อารมฺมณานุมชฺชนลกฺขโณ วิจาโร, โส จิตฺตํ อารมฺมเณ ทฬฺหํ สํโยเชติฯ อารมฺมณสมฺปิยายนลกฺขณาปีติ, สา จิตฺตํ อารมฺมเณ ปริตุฏฺฐํ กโรติฯ ติสฺโสปิ เวทนา อารมฺมณรสานุ ภวนลกฺขณา, ตาปิ จิตฺตํ อารมฺมเณ อิฏฺฐานิฏฺฐมชฺฌตฺตรสานุภวน กิจฺเจน ทฬฺหปฺปฏิพทฺธํ กโรนฺติฯ สมาธานลกฺขณา เอกคฺคตา, สาปิ จิตฺตํ อารมฺมเณ นิจฺจลํ กตฺวา ฐเปตีติฯ ฌานปจฺจยทีปนา นิฏฺฐิตาฯ