วิปากาวตฺถาติ สเจ โส ปุคฺคโล ตถา ปจฺจุปฏฺฐิตํ ตํ กมฺมํ วา กมฺมนิมิตฺตํ วา คตินิมิตฺตํ วา เอกํ อารมฺมณํ อมุญฺจมาโน มรติ, ตทา ตํ กมฺมํ ตสฺมิํภเว วิปจฺจติ, ตํ กมฺมํ ตสฺมิํภเว เอโก อตฺตภาโว หุตฺวา ปาตุภวติ ฯ ตตฺถ ปุริมาสุ ตีสุ อวตฺถาสุ ตํ กมฺมํ มุทุตรุณภูตํ โหติ, ปจฺฉิมํ ปน วิปากาวตฺถํ ปตฺวา วิปกฺกภูตํ โหติฯ เตน วุตฺตํ วิปจฺจนํ นาม มุทุตรุณภาวํ อติกฺกมฺม วิปกฺกภาวํ อาปชฺชนนฺติฯ เอวํ วิปกฺกภาวํ อาปนฺโน จิตฺต เจตสิกธมฺมสมูโห วิปาโก นามฯ

ตตฺถ ยถา อมฺพปฺผลานิ นาม ยทา วิปกฺกภาวํ อาปชฺชนฺติ, ตทา สพฺพโส สินิทฺธรูปานิ โหนฺติฯ เอวเมวํ วิปากธมฺมา นาม นิรุสฺสาหา นิพฺยาปารา หุตฺวา สพฺพโส สนฺตรูปา โหนฺติฯ เตสํ สนฺตรูปตฺตาเยว ภวงฺคจิตฺตานํ อารมฺมณํ อวิภูตํ โหติ, ภวงฺคโต วุฏฺฐานกาเล ตํ อารมฺมณํ น ชานาติฯ ตถาหิ รตฺติยํ นิทฺทายนฺตสฺส ปุริมภเว มรณาสนฺนกาเล ยถาคหิตํ กมฺมาทิกํ อารมฺมณํ อารพฺภ ภวงฺคโสตํ ปวตฺตมานํปิ ตสฺส ภวงฺคโสตสฺส ตํ อารมฺมณํ อารพฺภ อิทํ นาม เม ปุริมภเว อารมฺมณํ ทิฏฺฐนฺติ กสฺสจิ ชานนวีถิจิตฺตสฺส อุปฺปตฺติยา ปจฺจโย น โหติฯ โส ปุคฺคโล นิทฺทายนกาเลปิ อุฏฺฐานกาเลปิ ปุริมภวสิทฺธํ ตํ นิมิตฺตํ น ชานาติฯ เอวํ นิรุสฺสาหนิพฺยาปารสนฺตรูป ภาเวน อุปการกตา วิปากปจฺจยตา นามาติฯ วิปาก ปจฺจยทีปนา นิฏฺฐิตาฯ

15. อาหารปจฺจโย

ทุวิโธ อาหารปจฺจโย รูปาหารปจฺจโย อรูปาหาร ปจฺจโยฯ

ตตฺถ รูปาหารปจฺจโย นาม กพฬีการาหารสงฺขาตํ โอช รูปํ วุจฺจติฯ โส จ อชฺฌตฺตาหาโร พหิทฺธาหาโรติ ทุวิโธฯ กพฬีการาหารภกฺขานํ สตฺตานํ สพฺเพปิ จตุสมุฏฺฐานิกรูปธมฺมา ตสฺส ทุวิธสฺส รูปาหารสฺส ปจฺจยุปฺปนฺนาฯ

อรูปาหาโร ปน ติวิโธ ผสฺสาหาโร มโนสญฺเจตนา หาโร วิญฺญาณาหาโร จฯ ตโยเปเต ธมฺมา สหชาตานํ นามรูปธมฺมานํ อาหารปจฺจโย โหนฺติฯ สหชาตา จ นามรูป ธมฺมา เตสํ ปจฺจยุปฺปนฺนาฯ

เกนฏฺเฐน อาหาโรติฯ ภุสํ หรณฏฺเฐน อาหาโรฯ ภุสํ หรณฏฺเฐนาติจ ทฬฺหํ ปวตฺตาปนฏฺเฐน, จิรกาลํ ฐิติยา วุฑฺฒิยา วิรุฬฺหิยา เวปุลฺลาย อุปตฺถมฺภนฏฺเฐนาติ วุตฺตํ โหติฯ ชนนกิจฺจยุตฺโตปิ อาหาโร อุปตฺถมฺภนกิจฺจปฺปธาโน โหตีติฯ

ตตฺถ ทุวิโธ รูปาหาโร อชฺฌตฺตสนฺตาเน จตุสมุฏฺฐานิกํ รูปกายํ อุปพฺรูหยนฺโต ภุสํ หรติ, ทฬฺหํ ปวตฺเตติ, จิรํ อทฺธานํ คเมติ, ตํ ตํ อายุกปฺปปริโยสานํ ปาเปตีติ อาหาโรฯ

ผสฺสาหาโร อารมฺมเณสุ อิฏฺฐานิฏฺฐรสํ นีหรนฺโต สมฺปยุตฺตธมฺเม ภุสํ หรติฯ มโนสญฺเจตนาหาโร กายวจี มโนกมฺเมสุ อุสฺสาหํ ชเนนฺโต สมฺปยุตฺตธมฺเม ภุสํ หรติฯ วิญฺญาณาหาโร อารมฺมณวิชานนฏฺเฐน ปุพฺพงฺคมกิจฺจํ วหนฺโต สมฺปยุตฺตธมฺเม ภุสํ หรติ, ทฬฺหํ ปวตฺเตติ, จิรํ อทฺธานํ คเมตีติ อาหาโรฯ สมฺปยุตฺตธมฺเม ภุสํ หรนฺโต สหชาตรูปธมฺเมปิ ภุสํ หรติเยวฯ

อิธ สุตฺตนฺตนโยปิ วตฺตพฺโพฯ ยถา สกุณา นาม จกฺขูหิ ทิสาวิทิสํ วิภาเวตฺวา ปตฺเตหิ รุกฺขโต รุกฺขํ วนโต วนํ อากาเสน ปกฺขนฺทิตฺวา ตุณฺฑเกหิ ผลาผลานิ ตุทิตฺวา ยาวชีวํ อตฺตานํ ยาเปนฺติฯ ตถา อิเม สตฺตา ฉหิ วิญฺญาเณหิ อารมฺมณานิ วิภาเวตฺวา ฉหิ มโนสญฺเจตนาหาเรหิ อารมฺมณวตฺถุปฺปฏิลาภตฺถาย อุสฺสุกฺกนํ กตฺวา ฉหิ ผสฺสาหาเรหิ อารมฺมเณสุ รสํ ปาตุภวนฺตํ กตฺวา สุขทุกฺขํ อนุภวนฺติฯ วิญฺญาเณหิ วา อารมฺมณานิ วิภาเวตฺวา นามรูป สมฺปตฺติํ สาเธนฺติฯ ผสฺเสหิ อารมฺมเณสุ รสํ ปาตุภวนฺตํ กตฺวา อารมฺมณรสานุภวนํ เวทนํ สมฺปาเทตฺวา ตณฺหาเวปุลฺลํ อาปชฺชนฺติฯ เจตนาหิ ตณฺหามูลกานิ นานากมฺมานิ ปสเวตฺวา ภวโต ภวํ สํสรนฺติฯ เอวํ อาหารธมฺมานํ มหนฺตํ อาหารกิจฺจํ เวทิตพฺพนฺติฯ อาหารปจฺจยทีปนา นิฏฺฐิตาฯ

16. อินฺทฺริยปจฺจโย

ติวิโธ อินฺทฺริยปจฺจโย สหชาตินฺทฺริยปจฺจโย ปุเร ชาตินฺทฺริยปจฺจโย รูปชีวิตินฺทฺริยปจฺจโยฯ

ตตฺถ ปนฺนรสินฺทฺริยธมฺมา สหชาตินฺทฺริยปจฺจโย นาม, ชีวิตินฺทฺริยํ มนินฺทฺริยํ สุขินฺทฺริยํ ทุกฺขินฺทฺริยํ โสมนสฺสินฺทฺริยํ โทมนสฺสินฺทฺริยํ อุเปกฺขินฺทฺริยํ สทฺธินฺทฺริยํ วีริยินฺทฺริยํ สตินฺทฺริยํ สมาธินฺทฺริยํ ปญฺญินฺทฺริยํ อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยํ อญฺญินฺทฺริยํ อญฺญาตาวินฺทฺริยนฺติฯ เตหิ สหชาตา จิตฺตเจตสิกธมฺมา จ รูปธมฺมา จ ตสฺส ปจฺจยุปฺปนฺนาฯ

ปญฺจินฺทฺริยรูปานิ ปุเรชาตินฺทฺริยปจฺจโย, จกฺขุนฺทฺริยํ โสตินฺทฺริยํ ฆานินฺทฺริยํ ชิวฺหินฺทฺริยํ กายินฺทฺริยํฯ ปญฺจวิญฺญาณจิตฺต เจตสิก ธมฺมา ตสฺส ปจฺจยุปฺปนฺนาฯ

เอกํ รูปชีวิตินฺทฺริยํ รูปชีวิตินฺทฺริยปจฺจโยฯ สพฺพานิ กมฺมช รูปานิ ชีวิตรูปวชฺชิตานิ ตสฺส ปจฺจยุปฺปนฺนานิฯ

เกนฏฺเฐน อินฺทฺริยนฺติฯ อิสฺสริยฏฺเฐน อินฺทฺริยํฯ ตตฺถ กตฺถ อิสฺสริยนฺติฯ อตฺตโน อตฺตโน ปจฺจยุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ อิสฺสริยํฯ