วิปากาวตฺถาติ สเจ โส ปุคฺคโล ตถา ปจฺจุปฏฺฐิตํ ตํ กมฺมํ วา กมฺมนิมิตฺตํ วา คตินิมิตฺตํ วา เอกํ อารมฺมณํ อมุญฺจมาโน มรติ, ตทา ตํ กมฺมํ ตสฺมิํภเว วิปจฺจติ, ตํ กมฺมํ ตสฺมิํภเว เอโก อตฺตภาโว หุตฺวา ปาตุภวติ ฯ ตตฺถ ปุริมาสุ ตีสุ อวตฺถาสุ ตํ กมฺมํ มุทุตรุณภูตํ โหติ, ปจฺฉิมํ ปน วิปากาวตฺถํ ปตฺวา วิปกฺกภูตํ โหติฯ เตน วุตฺตํ วิปจฺจนํ นาม มุทุตรุณภาวํ อติกฺกมฺม วิปกฺกภาวํ อาปชฺชนนฺติฯ เอวํ วิปกฺกภาวํ อาปนฺโน จิตฺต เจตสิกธมฺมสมูโห วิปาโก นามฯ

ตตฺถ ยถา อมฺพปฺผลานิ นาม ยทา วิปกฺกภาวํ อาปชฺชนฺติ, ตทา สพฺพโส สินิทฺธรูปานิ โหนฺติฯ เอวเมวํ วิปากธมฺมา นาม นิรุสฺสาหา นิพฺยาปารา หุตฺวา สพฺพโส สนฺตรูปา โหนฺติฯ เตสํ สนฺตรูปตฺตาเยว ภวงฺคจิตฺตานํ อารมฺมณํ อวิภูตํ โหติ, ภวงฺคโต วุฏฺฐานกาเล ตํ อารมฺมณํ น ชานาติฯ ตถาหิ รตฺติยํ นิทฺทายนฺตสฺส ปุริมภเว มรณาสนฺนกาเล ยถาคหิตํ กมฺมาทิกํ อารมฺมณํ อารพฺภ ภวงฺคโสตํ ปวตฺตมานํปิ ตสฺส ภวงฺคโสตสฺส ตํ อารมฺมณํ อารพฺภ อิทํ นาม เม ปุริมภเว อารมฺมณํ ทิฏฺฐนฺติ กสฺสจิ ชานนวีถิจิตฺตสฺส อุปฺปตฺติยา ปจฺจโย น โหติฯ โส ปุคฺคโล นิทฺทายนกาเลปิ อุฏฺฐานกาเลปิ ปุริมภวสิทฺธํ ตํ นิมิตฺตํ น ชานาติฯ เอวํ นิรุสฺสาหนิพฺยาปารสนฺตรูป ภาเวน อุปการกตา วิปากปจฺจยตา นามาติฯ วิปาก ปจฺจยทีปนา นิฏฺฐิตาฯ

15. อาหารปจฺจโย

ทุวิโธ อาหารปจฺจโย รูปาหารปจฺจโย อรูปาหาร ปจฺจโยฯ

ตตฺถ รูปาหารปจฺจโย นาม กพฬีการาหารสงฺขาตํ โอช รูปํ วุจฺจติฯ โส จ อชฺฌตฺตาหาโร พหิทฺธาหาโรติ ทุวิโธฯ กพฬีการาหารภกฺขานํ สตฺตานํ สพฺเพปิ จตุสมุฏฺฐานิกรูปธมฺมา ตสฺส ทุวิธสฺส รูปาหารสฺส ปจฺจยุปฺปนฺนาฯ

อรูปาหาโร ปน ติวิโธ ผสฺสาหาโร มโนสญฺเจตนา หาโร วิญฺญาณาหาโร จฯ ตโยเปเต ธมฺมา สหชาตานํ นามรูปธมฺมานํ อาหารปจฺจโย โหนฺติฯ สหชาตา จ นามรูป ธมฺมา เตสํ ปจฺจยุปฺปนฺนาฯ

เกนฏฺเฐน อาหาโรติฯ ภุสํ หรณฏฺเฐน อาหาโรฯ ภุสํ หรณฏฺเฐนาติจ ทฬฺหํ ปวตฺตาปนฏฺเฐน, จิรกาลํ ฐิติยา วุฑฺฒิยา วิรุฬฺหิยา เวปุลฺลาย อุปตฺถมฺภนฏฺเฐนาติ วุตฺตํ โหติฯ ชนนกิจฺจยุตฺโตปิ อาหาโร อุปตฺถมฺภนกิจฺจปฺปธาโน โหตีติฯ

ตตฺถ ทุวิโธ รูปาหาโร อชฺฌตฺตสนฺตาเน จตุสมุฏฺฐานิกํ รูปกายํ อุปพฺรูหยนฺโต ภุสํ หรติ, ทฬฺหํ ปวตฺเตติ, จิรํ อทฺธานํ คเมติ, ตํ ตํ อายุกปฺปปริโยสานํ ปาเปตีติ อาหาโรฯ