ยทา วิปจฺจิตุํ โอกาสํ ลภติ, ตทา โส กิริยา วิเสโส จุตินนฺตเร เอโก อตฺตภาโว หุตฺวา วิปจฺจติ ปาตุภวติฯ โอกาสํ ปน อลภมานา ภวสตํปิ ภวสหสฺสํปิ ภวสตสหสฺสํปิ ตํ สนฺตานํ อนุคจฺฉติเยวฯ มหคฺคตกมฺมํ ปน ลทฺโธกาเส สติ ทุติยภเว พฺรหฺมโลเก เอโก พฺรหฺมตฺตภาโว หุตฺวา วิปจฺจติ ปาตุภวติฯ สุปริปกฺกกมฺมตฺตา ปน ทุติยภเวเยว ขียติ, ตโต ปรํ นานุคจฺฉตีติฯ กมฺมปจฺจยทีปนา นิฏฺฐิตาฯ

14. วิปากปจฺจโย

ฉตฺติํสวิธา วิปากภูตา สหชาตจิตฺตเจตสิกา ธมฺมา วิปาก ปจฺจโยฯ เตเยว อญฺญมญฺญญฺจ ปฏิสนฺธิกฺขเณ กมฺมชรูปานิ จ ปวตฺติกฺขเณ วิปาก จิตฺตชาตานิ จิตฺตชรูปานิ จ วิปากปจฺจยุปฺปนฺนาฯ

เกนฏฺเฐน วิปาโกติฯ วิปจฺจนฏฺเฐน วิปาโกฯ วิปจฺจนํ นาม มุทุตรุณภาวํ อติกฺกมฺม วิปกฺกภาวํ อาปชฺชนํฯ กสฺส ปน ธมฺมสฺส มุทุตรุณภาโว, กสฺส วิปกฺกภาโวติฯ นานากฺขณิกกมฺมปจฺจย สงฺขาตสฺส อตีตกมฺมสฺส มุทุตรุณภาโว, ตสฺเสว กมฺมสฺส วิปกฺกภาโวฯ

ตตฺถ เอกสฺส กมฺมสฺส จตสฺโส อวตฺถาโย โหนฺติ เจตนา วตฺถา กมฺมาวตฺถา นิมิตฺตาวตฺถา วิปากาวตฺถาติฯ

ตตฺถ ตาย เจตนาย นิรุทฺธายปิ ตสฺสา กิริยา วิเสโส น นิรุชฺฌติ, ตํ จิตฺตสนฺตานํ อนุคจฺฉติเยวฯ อยํ กมฺมาวตฺถา นามฯ

นิมิตฺตาวตฺถาติ ตํ กมฺมํ ยทา วิปจฺจิตุํ โอกาสํ ลภติ, ตทา มรณาสนฺนกาเล ตสฺส ปุคฺคลสฺส ตเมว กมฺมํ วา ปจฺจุปฏฺฐาติ, โส ปุคฺคโล ตทา ทานํ เทนฺโต วิย สีลํ รกฺขนฺโต วิย ปาณฆาตํ วา กโรนฺโต วิย โหติฯ กมฺมนิมิตฺตํ วา ปจฺจุปฏฺฐาติ, ทาน วตฺถุอาทิกํ วา สตฺถาทิกํ วา อญฺญํ วาปิ ปุพฺเพ ตสฺส กมฺมสฺส อุปกรณภูตํ อารมฺมณํ ตทา ตสฺส ปุคฺคลสฺส หตฺถคตํ วิย โหติฯ คตินิมิตฺตํ วา ปจฺจุปฏฺฐาติ, ทิพฺพวิมานาทิกํ วา นิรยคฺคิชาลาทิกํ วา อุปฺปชฺชมานภเว อุปลภิตพฺพํ วา อนุภวิตพฺพํ วา อารมฺมณํ ตทา ทิสฺสมานํ โหติฯ อยํ นิมิตฺตา วตฺถา นามฯ

วิปากาวตฺถาติ สเจ โส ปุคฺคโล ตถา ปจฺจุปฏฺฐิตํ ตํ กมฺมํ วา กมฺมนิมิตฺตํ วา คตินิมิตฺตํ วา เอกํ อารมฺมณํ อมุญฺจมาโน มรติ, ตทา ตํ กมฺมํ ตสฺมิํภเว วิปจฺจติ, ตํ กมฺมํ ตสฺมิํภเว เอโก อตฺตภาโว หุตฺวา ปาตุภวติ ฯ ตตฺถ ปุริมาสุ ตีสุ อวตฺถาสุ ตํ กมฺมํ มุทุตรุณภูตํ โหติ, ปจฺฉิมํ ปน วิปากาวตฺถํ ปตฺวา วิปกฺกภูตํ โหติฯ เตน วุตฺตํ วิปจฺจนํ นาม มุทุตรุณภาวํ อติกฺกมฺม วิปกฺกภาวํ อาปชฺชนนฺติฯ เอวํ วิปกฺกภาวํ อาปนฺโน จิตฺต เจตสิกธมฺมสมูโห วิปาโก นามฯ

ตตฺถ ยถา อมฺพปฺผลานิ นาม ยทา วิปกฺกภาวํ อาปชฺชนฺติ, ตทา สพฺพโส สินิทฺธรูปานิ โหนฺติฯ เอวเมวํ วิปากธมฺมา นาม นิรุสฺสาหา นิพฺยาปารา หุตฺวา สพฺพโส สนฺตรูปา โหนฺติฯ เตสํ สนฺตรูปตฺตาเยว ภวงฺคจิตฺตานํ อารมฺมณํ อวิภูตํ โหติ, ภวงฺคโต วุฏฺฐานกาเล ตํ อารมฺมณํ น ชานาติฯ ตถาหิ รตฺติยํ นิทฺทายนฺตสฺส ปุริมภเว มรณาสนฺนกาเล ยถาคหิตํ กมฺมาทิกํ อารมฺมณํ อารพฺภ ภวงฺคโสตํ ปวตฺตมานํปิ ตสฺส ภวงฺคโสตสฺส ตํ อารมฺมณํ อารพฺภ อิทํ นาม เม ปุริมภเว อารมฺมณํ ทิฏฺฐนฺติ กสฺสจิ ชานนวีถิจิตฺตสฺส อุปฺปตฺติยา ปจฺจโย น โหติฯ โส ปุคฺคโล นิทฺทายนกาเลปิ อุฏฺฐานกาเลปิ ปุริมภวสิทฺธํ ตํ นิมิตฺตํ น ชานาติฯ เอวํ นิรุสฺสาหนิพฺยาปารสนฺตรูป ภาเวน อุปการกตา วิปากปจฺจยตา นามาติฯ วิปาก ปจฺจยทีปนา นิฏฺฐิตาฯ

15. อาหารปจฺจโย

ทุวิโธ อาหารปจฺจโย รูปาหารปจฺจโย อรูปาหาร ปจฺจโยฯ

ตตฺถ รูปาหารปจฺจโย นาม กพฬีการาหารสงฺขาตํ โอช รูปํ วุจฺจติฯ โส จ อชฺฌตฺตาหาโร พหิทฺธาหาโรติ ทุวิโธฯ กพฬีการาหารภกฺขานํ สตฺตานํ สพฺเพปิ จตุสมุฏฺฐานิกรูปธมฺมา ตสฺส ทุวิธสฺส รูปาหารสฺส ปจฺจยุปฺปนฺนาฯ

อรูปาหาโร ปน ติวิโธ ผสฺสาหาโร มโนสญฺเจตนา หาโร วิญฺญาณาหาโร จฯ ตโยเปเต ธมฺมา สหชาตานํ นามรูปธมฺมานํ อาหารปจฺจโย โหนฺติฯ สหชาตา จ นามรูป ธมฺมา เตสํ ปจฺจยุปฺปนฺนาฯ

เกนฏฺเฐน อาหาโรติฯ ภุสํ หรณฏฺเฐน อาหาโรฯ ภุสํ หรณฏฺเฐนาติจ ทฬฺหํ ปวตฺตาปนฏฺเฐน, จิรกาลํ ฐิติยา วุฑฺฒิยา วิรุฬฺหิยา เวปุลฺลาย อุปตฺถมฺภนฏฺเฐนาติ วุตฺตํ โหติฯ ชนนกิจฺจยุตฺโตปิ อาหาโร อุปตฺถมฺภนกิจฺจปฺปธาโน โหตีติฯ

ตตฺถ ทุวิโธ รูปาหาโร อชฺฌตฺตสนฺตาเน จตุสมุฏฺฐานิกํ รูปกายํ อุปพฺรูหยนฺโต ภุสํ หรติ, ทฬฺหํ ปวตฺเตติ, จิรํ อทฺธานํ คเมติ, ตํ ตํ อายุกปฺปปริโยสานํ ปาเปตีติ อาหาโรฯ