2. เจตสิกสงฺคหอนุทีปนา

[68] เอวํ จิตฺต สงฺคหสฺส ทีปนิํ กตฺวา เจตสิก สงฺคหสฺส ทีปนิํ กโรนฺโต ปถมํ ปุพฺพาปรานุ สนฺธิญฺจ อาทิคาถาย ปโยชน สมฺพนฺธญฺจ ทสฺเสตุํ ‘‘เอวํ’’ติอาทิ มารทฺโธฯ ตตฺถ ‘‘อนุปตฺต’’นฺติอาทิมฺหิ จิตฺตํ เจตสิกํ รูปํ, นิพฺพานมิติสพฺพถาติ เอวํ อนุกฺกโม วุตฺโตฯ เตน อนุกฺกเมน อนุปตฺตํฯ เหตุ วิเสสนญฺเจตํฯ ยสฺมา จิตฺตสงฺคหานนฺตรํ เจตสิก สงฺคโห อนุปตฺโต, ตสฺมา อิทานิ ตํ สงฺคหํ กโรตีติ ทีเปติฯ จตฺตาริ สมฺปโยค ลกฺขณานิ ‘เอกุปฺปาทตา, เอก นิโรธตา, เอกา รมฺมณตา, เอก วตฺถุกตา,ติฯ ‘‘เจตสิ ยุตฺตา’’ติ จิตฺตสฺมิํ นิยุตฺตาฯ จิตฺตํ นิสฺสาย อตฺตโน อตฺตโน กิจฺเจสุ อุสฺสุกฺกํ อาปนฺนาติ อตฺโถฯ ‘‘เจตสา วายุตฺตา’’ติ จิตฺเตน วา สมฺปยุตฺตาฯ จิตฺเตน สห เอกีภาวํ คตาติ อตฺโถฯ ‘‘สรูปทสฺสน’’นฺติ สงฺขฺยาสรูปทสฺสนํฯ สิทฺธปทํ นาม ปกติ ปจฺจเยหิ นิปฺผนฺน ปทํฯ ‘‘ปุพฺพนฺตโต’’ติ เอกสฺสสงฺขต ธมฺมสฺส ปถม ภาคโตฯ อุทฺธํ ปชฺชนํ นาม กตมนฺติ อาห ‘‘สรูปโต ปาตุภวน’’นฺติฯ ธาตุ ปาเฐสุ-ชนิปาตุภาเว-ติ วุตฺตตฺตา อาห ‘‘ชาตีติ วุตฺตํ โหตี’’ติฯ ‘‘สรูป วินาโส’’ติ สรูปโต ปาตุภวนฺตสฺส ภาวสฺส วินาโส อนฺตรธานํฯ ‘‘เอวํ ปรตฺถ ปี’’ติ ปรสฺมิํ เอกาลมฺพณวตฺถุกาทิปเทปิฯ ‘‘เอก จิตฺตสฺสปิ พหุเทวา’’ติ จกฺขุ วิญฺญาณํ รูปํ ปสฺสนฺตํ เอกเมว รูปํ ปสฺสตีติ นตฺถิฯ อเนกานิ เอวรูปานิ เอกโต กตฺวา ปสฺสติฯ โสตวิญฺญาณาทีสุปิ เอเสว นโยฯ เอวญฺจ กตฺวา ปาฬิยํฯ จกฺขุญฺจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุ วิญฺญาณํฯ โสตญฺจ ปฏิจฺจ สทฺเท จ อุปฺปชฺชติ โสตวิญฺญาณนฺติอาทินา วตฺถุทฺวาเรสุ เอกวจนํ วตฺวา อารมฺมเณสุ พหุวจนํ กตนฺติฯ ‘‘เอกตฺตํ อุปเนตฺวา’’ติ จกฺขุ วิญฺญาเณ พหูนิปิ รูปารมฺมณานิ รูปตา สมญฺเญน เอกีภาวํ กตฺวา เอกํ อารมฺมณนฺเตฺวว วุตฺตนฺติ อธิปฺปาโยฯ สทฺทารมฺมณาทีสุปิ เอเสว นโยฯ ตํ น สุนฺทรํฯ กสฺมาฯ อตฺถ วิเสสสฺส อวิญฺญาปนโตฯ

โกปนายํ อตฺถ วิเสโสติ ฯ ยาจิตฺตสฺส ชาติ, สาเยว ผสฺสาทีนนฺติอาทิโก อตฺโถฯ เตนาห ‘‘อถ โข’’ติอาทิํฯ อธิปฺเปตา เอกุปฺปาทตาฯ เอส นโย เอก นิโรธตาทีสุฯ ‘‘มูลฏีกาย’’นฺติ รูปกณฺฑมูลฏีกายํฯ ‘‘สเหวา’’ติ เอกโต เอวฯ ‘‘อุปฺปาทาทิปฺปวตฺติโต’’ติ อุปฺปาทสฺส จ ชีรณสฺส จ นิโรธสฺส จ ปวตฺติโตฯ ‘‘อุปฺปาทาทโย’’ติ อุปฺปาท ชีรณ นิโรธาฯ ชาติชรามรณานีติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘เจตสิกามตา’’ติ เจตสิกา อิติ วิญฺญาตาฯ ‘‘ภาวปฺปธานํ’’ติ เอกุปฺปาท ภาโว เอกุปฺปาโทติ วุตฺโตฯ ตถา เอก นิโรธาทีสุฯ ยถา อิทํปิ สงฺเฆรตนํ ปณีต-นฺติอาทีสุ อยํ รตน ภาโว ปณีโตติ เหตฺถ อตฺโถฯ ‘‘เย’’ติ เย ธมฺมาฯ ‘‘สหชาต ปจฺจยุปฺปนฺน รูปานิ ปี’’ติ สหชาตปจฺจยโต อุปฺปนฺนานิ รูปานิปิฯ เจตสิกานิ นาม สิยุนฺติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘ตทา ยตฺต วุตฺติตายา’’ติ จิตฺตายตฺตวุตฺติยายฯ ‘‘เจโตยุตฺตานี’’ติ เหตุ วิเสสนํฯ ตเทว เหตุมนฺต วิเสสนนฺติ จ เหตุ อนฺโต นีตวิเสสนนฺติ จ เหตุ อนฺโต คธวิเสสนนฺติ จ วทนฺติฯ ‘‘เตส’’นฺติ จิตฺตสฺส สหชาตปจฺจยุปฺปนฺนรูปานํฯ ‘‘นานุโภนฺตี’’ติ นปาปุณนฺติฯ ‘‘น หิ สกฺกา ชานิตุํ’’ติ เอเตน ภูตกถน วิเสสนานิ เอตานีติ ทีเปติฯ ภูตกถนํปิ สมานํ วตฺติจฺฉาวเสน พฺยวจฺเฉทกํปิ สมฺภวติฯ ‘‘วโยปญฺญายตี’’ติ วินาโส ปกาสติฯ ‘‘ฐิตายา’’ติ ติฏฺฐ มานาย เวทนายฯ อญฺโญ ปกาโร อญฺญถาฯ อญฺญถา ภาโว อญฺญถตฺตํฯ ชราวเสน ปริณาโมติ วุตฺตํ โหติฯ โย ปถวีธาตุยา อุปฺปาโท, ยา ฐิติ, ยา อภินิพฺพตฺติ, โย ปาตุภาโวฯ เอโส ทุกฺขสฺส อุปฺปาโท, เอสา โรคานํ ฐิติ, เอโส ชรามรณสฺส ปาตุภาโวติ โยชนาฯ ‘‘อิตรถา’’ติ อิโต อญฺญถา คหิเต สตีติ อตฺโถฯ เอกสฺมิํ รูปารูปกลาเป นานา ธมฺมานํ วเสน พหูสุ อุปฺปาเทสุ จ นิโรเธสุ จ คหิเตสูติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘วิการรูปานํ’’ติ วิญฺญตฺติ ทฺวย ลหุตาทิตฺตยานํฯ สพฺพานิปิ อุปาทารูปานิ จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย ปวตฺตตฺตา มหาภูต คณนาย จตฺตาริ จตฺตาริ สิยุํติ อิมินา อธิปฺปาเยน ‘‘สพฺเพสมฺปิ วา’’ติอาทิวุตฺตํฯ

สพฺเพสมฺปิ วา จกฺขาทีนํ อุปาทารูปานํ เอเกกสฺมิํ กลาเป พหุภาโว วตฺตพฺโพ สิยาติ โยชนาฯ กสฺมา พหุภาโว วตฺตพฺโพติ อาห ‘‘จตุนฺนํ มหาภูตาน’’นฺติอาทิํฯ

ยทิ เอวํ, เอกสฺมิํ จิตฺตุปฺปาเท ลหุตาทีนิปิ เอเกกานิ เอว สิยุํ, อถ กิมตฺถํ ทฺเว ทฺเว กตฺวา วุตฺตานีติ อาห ‘‘กายลหุตา จิตฺต ลหุตาทโยปนา’’ติอาทิํฯ ‘‘อิมมตฺถํ อสลฺลกฺเขตฺวา’’ติ อีทิสํ วินิจฺฉยตฺตํ อจินฺเตตฺวาติ อธิปฺปาโยฯ วิภาวนิปาเฐ ‘‘จิตฺตานุปริวตฺติโน’’ติ เอเตน จิตฺเตน อุปฺปชฺชิตฺวา เตเนว จิตฺเตน สหนิรุชฺฌนวเสน จิตฺตํ อนุปริวตฺติสฺสฯ ‘‘ปสงฺคา’’ติ เจตสิกตา ปสงฺโคฯ ‘‘ปุเรตรมุปฺปชฺชิตฺวา’’ติ ปุเรตรํ เอเกน จิตฺเตน สห อุปฺปชฺชิตฺวาติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘จิตฺตสฺสภงฺคกฺขเณ’’ติ อญฺญสฺส สตฺตร สม จิตฺตสฺส ภงฺคกฺขเณฯ ตถา รูปธมฺมานํ ปสงฺโค น สกฺกา นีวาเรตุํ ติโยชนาฯ ‘‘ปสงฺโค’’ติ เจตสิกตา ปสงฺโคฯ ‘‘อลมติ ปปญฺเจนา’’ติ อภิธมฺเม เวทนาตฺติเกฏีกาสุ วิย อติ วิตฺถาเรน นิรตฺถกํ โหตีติ อตฺโถฯ ‘‘นิรตฺถกํ’’ติ วิภาวนิยํ ปปญฺโจ นิรตฺถโก เอวาติ อธิปฺปาโยฯ

[69] ผสฺสวจนตฺเถฯ ‘‘ผุสตี’’ติ อารมฺมณํ อาหนติ, สงฺฆฏฺเฏติฯ ตญฺจ สงฺฆฏฺฏ นํ นโทสปฏิฆสฺส วิย อารมฺมณสฺส วิพาธนํ โหติ, อถ โข ภมรสฺส ปทุม ปุปฺเผสุ ปุปฺผร สคฺคหณํ วิย วิชานน มตฺเต อฐตฺวา อารมฺมณ รสปาตุภาวตฺถํ ยถารมฺมณํ สํหนน เมวาติ ทสฺเสตุํ ‘‘ผุสนญฺเจตฺถา’’ติอาทิมาหฯ ‘‘อาหจฺจา’’ติ อาหนิตฺวา สมฺปาปุณิตฺวาฯ ‘‘อุปหจฺจา’’ติ ตสฺเสว เววจนํฯ อยมตฺโถ กถํ ปากโฏติ อาห ‘‘ยโต’’ติอาทิํฯ ตตฺถ ‘‘ยโต’’ติ ยํ การณาฯ ‘‘ตทนุภวนฺตี’’ติ ตํ อารมฺมณ รสํ อนุภวนฺตี, เวทนา ปาตุภวติ, เวทนา ปาตุภาวํ ทิสฺวา อารมฺมณปฺผุสนํ ญาเณ ปากฏํ โหตีติ อธิปฺปาโยฯ สฺวายํ ผุสน ลกฺขโณ, สงฺฆฏฺฏนรโส, สนฺนิปาตปจฺจุปฏฺฐาโน, อาปาตา คตวิสย ปทฏฺฐาโนฯ ตตฺถ สนฺนิปาโต นาม ติณฺณํ ติณฺณํ ทฺวารา รมฺมณ วิญฺญาณานํ สงฺคติ สมาคโม สโมธานํฯ ตถาหิ วุตฺตํฯ จกฺขุญฺจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุ วิญฺญาณํ, ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโส ติอาทิฯ

‘‘สงฺฆฏฺฏนรโส’’ติ อารมฺมเณ สมฺมเทว ฆฏฺฏน กิจฺโจฯ สงฺฆฏฺฏน กิจฺจตฺตา เอว ติณฺณํ สนฺนิปาโต หุตฺวา ธมฺม จินฺตาญาณสฺส ปฏิมุขํ อุปฏฺฐาติ ปกาสตีติฯ ‘‘สนฺนิปาต ปจฺจุปฏฺฐาโน’’ฯ ปจฺจุปฏฺฐานนฺติ วา ปญฺญาณํ วุจฺจติ ธโชรถสฺส ปญฺญาณนฺติ เอตฺถ วิยฯ สนฺนิปาตากาโร ปจฺจุปฏฺฐานํ ยสฺสาติ สนฺนิปาตปจฺจุปฏฺฐาโนฯ เวทนาปจฺจุ ปฏฺฐาโน วาฯ ธูโมวิย อคฺคิสฺสฯ เวทนาผลํ ปจฺจุปฏฺฐานํ ยสฺสาติ วิคฺคโหฯ อฏฺฐสาลินิยํ ปน กสฺมา ปเนตฺถ ผสฺโส ปถมํ วุตฺโต ติปุจฺฉิตฺวา มหาอฏฺฐกถา วาโทตาว ทสฺสิโตฯ จิตฺตสฺส ปถมาภินิปาตตฺตาฯ อารมฺมณสฺมิญฺหิ จิตฺตสฺส ปถมาภินิปาโต หุตฺวา ผสฺโส อารมฺมณํ ผุสมาโน อุปฺปชฺชติฯ ตสฺมา ปถมํ วุตฺโตฯ ผสฺเสน ผุสฺสิตฺวา เวทนาย เวทยติฯ สญฺญาย สญฺชานาติฯ เจตนาย เจตติฯ เตน วุตฺตํ ผุฏฺโฐ ภิกฺขเว เวเทติ, ผุฏฺโฐ สญฺชานาติ, ผุฏฺโฐ เจเตตีติฯ อปิ จ อยํ ผสฺโส นาม ยถาปาสาทํ ปตฺวา ถมฺโภ นาม เสสทพฺพ สมฺภารานํ พลวปจฺจโยฯ เอวเมว สหชาต สมฺปยุตฺต ธมฺมานํ พลว ปจฺจโย โหติฯ ตสฺมา ปถมํ วุตฺโตติฯ สงฺคหกาเรน ปน อิทํ ปน อการณํ, เอกกฺขณสฺมิญฺหิ อุปฺปนฺน ธมฺมานํ อยํ ปถมํ อุปฺปนฺโน อยํ ปจฺฉาติ อิทํ วตฺตุํ น ลพฺภาฯ พลวปจฺจยภาเวปิ ผสฺสสฺสการณํ น ทิสฺสตีติ เอวํ ตํ วาทํ ปฏิกฺขิเปตฺวา อิทํ วุตฺตํ เทสนา วาเรเนว ผสฺโส ปถมํ วุตฺโตติฯ ตตฺถ ‘‘เทสนาวาเร เนวา’’ติ เทสนกฺกเมเนว, ตโต อญฺญํ การณํ นตฺถีติ อธิปฺปาโยฯ เตสุ ปน ทฺวีสุ วาเทสุ มหาอฏฺฐกถา วาโท เอว ยุตฺโตฯ ยญฺหิ ตตฺถ วุตฺตํ จิตฺตสฺส ปถมาภินิปาโต หุตฺวาติฯ ตตฺถ ปถมาภินิปาโตติ อิทํ กิจฺจปฺปธานตฺตา วุตฺตํฯ น ปนญฺเญหิ เจตสิเกหิ วินา วิสุํ ปถมํ อุปฺปนฺนตฺตาฯ ยถา ตํ เย เกจิ ภิกฺขเว ธมฺมา อกุสลา อกุสลภาคิยา อกุสลปกฺขิกาฯ สพฺเพ เต มโนปุพฺพงฺคมา, มโน เตสํ ธมฺมานํ ปถมํ อุปฺปชฺชตีติ อิมสฺมิํ สุตฺเต กิจฺจปฺปธานตฺตา มโน เตสํ ธมฺมานํ ปถมํ อุปฺปชฺชตีติ วุตฺตํฯ น ปน สพฺพเจตสิเกหิ วินา วิสุํ ปถมํ อุปฺปนฺนตฺตาติ ทฏฺฐพฺพํฯ พลวปจฺจย ภาเวปิ ผสฺสสฺสการณํ ทิสฺสติเยวฯ ผสฺโสเหตุ ผสฺโส ปจฺจโย เวทนากฺขนฺธสฺส ปญฺญา ปนายฯ

ผสฺโส เหตุ ผสฺโส ปจฺจโย สญฺญากฺขนฺธสฺส ปญฺญา นาย ฯ ผสฺโส เหตุ ผสฺโส ปจฺจโย สงฺขารกฺขนฺธสฺส ปญฺญาปนายาติ หิ วุตฺตํฯ ตสฺมา สพฺเพสํ เจตสิกานํ ธมฺมานํ ผสฺสปฺปธานตฺตา เอว ผสฺส พลวปจฺจยตฺตา เอว จ ผสฺโส ปถมํ วุตฺโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ เอตฺถ จ จิตฺตํ อารมฺมณ วิชานนฏฺเฐน ผสฺสาทีนํ สพฺพเจตสิก ธมฺมานํ ปุพฺพงฺคมํ โหติ, ปธานํ, เชฏฺฐกํฯ ผสฺโส ปน อารมฺมณ สงฺฆฏฺฏนฏฺเฐน สพฺเพสํ เจตสิก ธมฺมานํ ปุพฺพงฺคโม โหติ, ปธาโน, เชฏฺฐโกติ อยํ ทฺวินฺนํ วิเสโสติฯ เอตฺถ โจทโก ผุสนํ นาม สปฺปฏิฆรูปานํ เอว กิจฺจนฺติ มญฺญมาโน ‘‘นนุจา’’ติอาทินา โจเทติฯ ‘‘นนุจา’’ติ โจเทธีติ ทีเปติฯ ‘‘อปฺปฏิฆสภาวา’’ติ เหตุวิเสสนํฯ ‘‘กิญฺจี’’ติ กิญฺจิวตฺถุํฯ อยํ ปน ผสฺโสฯ ‘‘จิตฺตสฺส วิการา ปตฺติํ’’ติ จลน กมฺปน ถมฺภน เชคุจฺฉ ภย ตาส ฉมฺภิตตฺตา ทิวเสน วิการา ปชฺชนํฯ ‘‘เวทนา วิเสสุปฺปตฺติํ’’ติ สุขเวทนียํ ผสฺสํ ปฏิจฺจ สุขเวทนา, ทุกฺขเวทนียํ ผสฺสํ ปฏิจฺจ ทุกฺข เวทนาติอาทินา นเยน ผสฺส วิเสสานุรูปํ เวทนา วิเสสุปฺปตฺติํ สาเธติฯ เอตฺถ จ ผุสนํ นาม ทุวิธํ รูปปฺผุสนํ, นามปฺผุสน, นฺติฯ ตตฺถ รูปปฺผุสนํ นาม โผฏฺฐพฺพ ธาตูนํ กิจฺจํฯ นามปฺผุสนํ ทุวิธํ ผสฺสปฺผุสนํ, ญาณปฺผุสน, นฺติฯ ตตฺถ ญาณปฺผุสนํ นาม ญาณปฺปฏิเวโธฯ อปิ จ ฌานมคฺค ผล นิพฺพานานํ ปฏิลาโภปิ ผุสนนฺติ วุจฺจติฯ ผุสนฺติ ธีรา นิพฺพานํฯ โยคกฺเขมํ อนุตฺตรํฯ ผุสามิ เนกฺขมํ สุขํฯ อปุถุชฺชน เสวิตนฺติ-อาทีสุฯ อิทํ อุปมา มตฺตํ สิยา, กสฺสจิ มนฺท ปญฺญสฺสาติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘อิท’’นฺติ เขฬุปฺปาท วจนํฯ วิญฺญุสฺส ปน อติปากฏ ผสฺส นิทสฺสเนน อปฺปากฏ ผสฺส วิภาวนํ ยุตฺตเมวฯ เตนาห ‘‘อติปากฏาย ปนา’’ติอาทิํฯ

[70] เวทนาวจนตฺเถฯ ‘‘ตํสมงฺคีปุคฺคลานํ วา’’ติ เวทนา สมงฺคีปุคฺคลานํ วาฯ ‘‘สาตํ วา’’ติ สาธุรสํ วาฯ ‘‘อสฺสาตํ วา’’ติ อสาธุรสํ วาฯ ‘‘กิํ เวทยตี’’ติ กตมํ เวทยติฯ ‘‘สุขมฺปิ เวทยตี’’ติ สุขมฺปิ เวทนํ เวทยติฯ อถวา ‘‘กิญฺจเวทยตี’’ติ กถญฺจเวทยติฯ ‘‘สุขมฺปิ เวทยตี’’ติ สุขํ หุตฺวาปิ เวทยติฯ สุข ภาเวน เวทยตีติ วุตฺตํ โหติฯ เอวํ เสสปเทสุปิฯ ‘‘กิจฺจนฺตรพฺยาวฏา’’ติ อญฺญกิจฺจพฺยาวฏาฯ อธิปติ ภาโว อาธิปจฺจํฯ อินฺทฺริย กิจฺจํฯ ‘‘เอวญฺจ กตฺวา’’ติ ลทฺธคุณวจนํฯ

ราชารห โภชนํ ราชคฺคโภชนํฯ ‘‘สูทสทิสตา’’ติ รญฺโญภตฺตการสทิสตาฯ ตตฺถ สูโท รญฺโญภตฺตํ ปจนฺโต รสชานนตฺถํ โถกํ คเหตฺวา ชิวฺหคฺเค ฐเปตฺวา รสํ วีมํสติฯ ยถิจฺฉิตํ ปน ภุญฺชิตุํ อนิสฺสโรฯ ราชา เอว ยถิจฺฉิตํ ภุญฺชิตุํ อิสฺสโรฯ ราชา วิย เวทนาฯ สูโท วิย เสสเจตสิก ธมฺมาฯ

[71] สญฺญาวจนตฺเถฯ ‘‘สญฺชานาตี’’ติ สุฏฺฐุ ชานาติฯ สุฏฺฐุชานนญฺจ นาม น วิญฺญาณสฺส วิย วิวิธชานนํ โหติฯ น จ ปญฺญาย วิย ยถาภูตชานนํ โหติฯ อถ โข ภูตํ วา โหตุ, อภูตํ วาฯ ยํ ยํ ฉ หิ วิญฺญาเณหิ วิชานาติ, ปญฺญาย วา ปชานาติฯ ตสฺส ตสฺส ปจฺฉา อปฺปมุสฺสกรณ เมวาติ วุตฺตํ ‘‘ปุนชานนตฺถํ สญฺญาณํ กโรตี’’ติฯ ตตฺถ ‘‘สญฺญาณ’’นฺติ นิมิตฺต กรณํฯ ภวนฺตรํ ปตฺวาปิ อปฺปมุฏฺฐภาวํ สาเธติ โอปปาติก ปุคฺคลานนฺติ อธิปฺปาโยฯ เตหิ ปุริมํ อตฺตโน ภวํ ชานนฺติฯ คพฺภเสยฺยกาปิ เกจิ ปุริมํ ภวํ ชานนฺติ, เยชาติสฺสร ปุคฺคลาติ วุจฺจนฺติฯ ตตฺถ ‘‘อปฺปมุฏฺฐภาว’’นฺติ อนฏฺฐภาวํฯ มิจฺฉาภินิเวส สญฺญา นาม อนิจฺเจ นิจฺจนฺติอาทิปฺปวตฺตา สญฺญาฯ ‘‘โพเธตุ’’นฺติ พุชฺฌาเปตุํฯ ‘‘ทารุตจฺฉกสทิสาติ จ วุตฺตา’’ติ ทารุตจฺฉโก นาม กฏฺฐวฑฺฒกีฯ โส กฏฺฐกฺขนฺเธสุ นิมิตฺตการีโหติฯ สุตจฺฉิตฉินฺทิเตสุ กฏฺเฐสุ นิมิตฺตานิ กตฺวา ฐเปติฯ ปจฺฉาตานิ โอโลเกตฺวา กฏฺฐานิ กมฺเม อุปเนติฯ ‘‘หตฺถิ ทสฺสก อนฺธสทิสา’’ติ เอตฺถ เอโก กิร ราชา เกฬิปฺปสุโต โหติฯ โส ชจฺจนฺธานํฐาเน เอกํ หตฺถิํ อาเนตฺวาฐเปนฺโต ชจฺจนฺเธ อาห ชานาถ โภ ตุมฺเห หตฺถินฺติฯ เต หตฺถิํ ชานิสฺสามาติ ปรามสิตฺวา อตฺตโน ปรามสิตํ ตํ ตํ องฺคมวหตฺถีติ อภินิวิสนฺติฯ ทฬฺหํ สลฺลกฺเขนฺติฯ ปุน ราชา เต ปุจฺฉิ กีทิโส โภ หตฺถีติฯ เต รญฺโญ หตฺถิสณฺฐานํ อาจิกฺขนฺตา วิวาทํ อาปชฺชนฺติฯ อาจิกฺขนเมว รญฺโญหตฺถิทสฺสนนฺติ กตฺวา เต หตฺถิทสฺสก อนฺธาติ วุจฺจนฺติฯ ‘‘อุปฏฺฐิตวิสยคฺคหเณ’’ติ รตฺติยํ อนฺธกาเร รชฺชุกฺขณฺฑํ ปสฺสนฺตสฺส สปฺปสณฺฐานํ อุปฏฺฐาติฯ โส อุปฏฺฐิตํ สณฺฐานมตฺตํ สปฺโปติ คณฺหาติฯ เอวํ อุปฏฺฐิตวิสยคฺคหณํ โหติฯ

มิคโปตกานญฺจ อรญฺเญเขตฺตมชฺเฌปุริสสณฺฐานํ ติณ รูปํ ปสฺสนฺตานํ ปุริสสณฺฐา นํ อุปฏฺฐาติฯ เต อุปฏฺฐิตํ สณฺฐานมตฺตํ ปุริโสติ คณฺหิตฺวา โส อมฺเห ปหเรยฺยาติ ปลายนฺติฯ วุตฺตา อฏฺฐสาลินิยํฯ

[72] เจตนาวจนตฺเถฯ เจเตตีติ เจตนาฯ เจตนญฺเจตฺถ อภิสนฺธานํ วา วุจฺจติ ปกปฺปนํ วา อายูหนํ วาติ เอวํ ติธา อตฺถวิกปฺปํ ทสฺเสตุํ ‘‘สมฺปยุตฺต ธมฺเม’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ‘‘อภิสนฺทหตี’’ติ อภิมุขํ สนฺทหติ, สํโยคํ กโรติฯ เตนาห ‘‘ปุนปฺปุนํ ฆเฏตี’’ติฯ ‘‘ฆเฏตี’’ติ สมฺพนฺธติฯ ‘‘ปกปฺเปติ วาเต’’ติ อถวา เต สมฺปยุตฺต ธมฺเม ปการโต กปฺเปติ, สชฺเชติฯ เตนาห ‘‘สํวิทหตี’’ติฯ ‘‘สํวิทหตี’’ติ ตฺวํ ผุสนกิจฺจํ กโรหิ, ตฺวํ เวทยิต กิจฺจํ กโรหิ, ตฺวํ สญฺชานนกิจฺจํ กโรหีติอาทินา วทมานา วิย สํวิทหติฯ ‘‘อายูหติวาเต’’ติ อถวา เตสมฺปยุตฺต ธมฺเม ภุโส พฺยูหยติ, ราสิํ กโรติฯ เตนาห ‘‘อารมฺมเณ สมฺปิณฺเฑตี’’ติฯ ‘‘สโมสรนฺเต’’ติ เอกโต โอสรนฺเตฯ สงฺคมนฺเตฯ ‘‘สา’’ติ เจตนาฯ ‘‘ตายา’’ติ เจตนายฯ ‘‘ตสฺมิํ’’ติ รูปาทิเกวา อารมฺมเณฯ ปุญฺญาปุญฺญ กิจฺเจวาฯ ปวตฺตมานาย สติยาฯ เชฏฺฐสิสฺโส นาม พหูสุ สิสฺเสสุ เชฏฺฐภูโต สิสฺโสฯ ตสฺมิํ สชฺฌายนฺเต เสสา สพฺเพ สชฺฌายนฺติเยวฯ เตน โส อุภยกิจฺจ สาธโก โหติฯ เอวํ มหาวฑฺฒกีปิฯ

[73] เอกคฺคตาวจนตฺเถฯ เอกตฺตารมฺมณํ นาม เอการมฺมณสฺสปิ พหูสุ สภาเวสุ เอกสภาวสงฺขาตํ อารมฺมณํฯ ‘‘ตสฺมิํ’’ จิตฺตสฺมิํฯ ‘‘นิวาเต’’ติ วาตรหิเต ปเทเสฯ ‘‘ทีปจฺจีนํ’’ติ ทีปชาลานํฯ

[74] ชีวิตินฺทฺริยวจนตฺเถฯ ‘‘อิสฺสรภาโว วุจฺจติ’’ ภาวปฺปธาน นเยนาติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘อภิภวิตฺวา’’ติ ชีวน กิจฺเจ อตฺตโน วสํ วตฺตาเปตฺวาติ วุตฺตํ โหติฯ จิตฺต สนฺตานํ ชีวนฺตํ หุตฺวาติ สมฺพนฺโธฯ

[75] มนสีการวจนตฺเถฯ สมาสมชฺเฌ สการาคโมฯ กรธาตุโยเค อีการาคโม จ ทฏฺฐพฺโพฯ อลุตฺต สตฺตมี ปทนฺถิ เกจิฯ เอวํ สติ อีทีฆตฺตํ นสิชฺฌติฯ ‘‘อสุญฺญํ’’ติ อริตฺตํฯ

‘‘ปฏิปาเทตี’’ติ ปฏิปชฺชนํ กิจฺจสาธนํ การาเปติฯ อตฺถโต นิโยเชติ นามาติ อาห ‘‘โยเชตี’’ติฯ ‘‘อิทเมว ทฺวยํ’’ติ อาวชฺชน ทฺวยํฯ ‘‘ตํ’’ติ ตํ ทฺวยํฯ อุปตฺถมฺภิตํ หุตฺวา อารมฺมเณ นินฺนํ กโรตีติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘โยนิโส’’ติ อุปาเยน หิตสุข มคฺเคนฯ ‘‘อโยนิโส’’ติ อนุปาเยน อหิต อสุข มคฺเคนฯ ‘‘สมุทาจิณฺณนินฺนนิยามิตาทีหี’’ติ เอตฺถ สมุทาจิณฺณํ นาม อาจิณฺณ กมฺมวเสน สุฏฺฐุ ปุนปฺปุนํ อาจริตํฯ นินฺนํ นาม อิทํ นาม ปสฺสามิ, อิทํ นาม กริสฺสามีติ ปุพฺเพ เอว อชฺฌาสเยน นินฺนํฯ นิยามิตํ นาม อิทํ นาม กตฺตพฺพํ, อิทํ นาม น กตฺตพฺพํ, กตฺตพฺพํ กโรมิ, อกตฺตพฺพํ นกโรมีติ เอวํ นิยามิตํฯ ‘‘อสติ การณ วิเสเส’’ติ ภวงฺค จิตฺตํ วีถิจิตฺตุปฺปตฺติยา อสติ, วีถิจิตฺตานิ จ กายจิตฺตานํ อกลฺลาทิเกวา อธิมตฺตสฺส อารมฺมณนฺตรสฺส อุปฏฺฐาเนวา อสติฯ ‘‘สาธารณา’’ติ เอตฺถ สํสทฺเท พินฺทุ โลโป, ทีฆตฺตญฺจาติ อาห ‘‘สมํ ธาเรนฺตีติ สาธารณา’’ติฯ

[76] วิตกฺกวจนตฺเถฯ ‘‘ตถา ตถา สงฺกปฺเปตฺวา’’ติ กามสงฺกปฺปาทีนํ เนกฺขมฺมสงฺกปฺปาทีนญฺจวเสน เตน เตน ปกาเรน สุฏฺฐุ จินฺเตตฺวาฯ ‘‘ตํ’’ติ อารมฺมณํฯ ‘‘เต’’ติ สมฺปยุตฺต ธมฺเมฯ ‘‘อวิตกฺกมฺปิ จิตฺตํ’’ติ ปญฺจวิญฺญาณ จิตฺตญฺจ ทุตียา ทิชฺฌาน จิตฺตญฺจฯ ‘‘อปิจา’’ติ กิญฺจิ วตฺตพฺพํ อตฺถีติ อตฺโถฯ ‘‘ทุตียชฺฌานาทีนิ จา’’ติ ทุตียชฺฌาน จิตฺตาทีนิ จฯ ‘‘อุปจาร ภาวนา วเสนา’’ติ สมุทาจิณฺณ วสิภูตาย อุปจาร ภาวนาย วเสนฯ ‘‘กิํ วา เอตายยุตฺติยา’’ติ สวิตกฺก จิตฺตสนฺตาเนติอาทิกาย ยุตฺติยา กิํ ปโยชนํ อตฺถีติ อตฺโถฯ กิญฺจิ ปโยชนํ นตฺถีติ อธิปฺปาโยฯ อารมฺมณํ อาโรหติเยว อารมฺมเณน อวินาภาววุตฺติกตฺตาฯ ‘‘ตํ’’ติ จิตฺตํฯ นิยามโก นาม นาวํ อิจฺฉิต ทิสาเทสนิโยชโกฯ ‘‘อกุสลํ ปตฺวา’’ติ วุตฺตํฯ กุสลํ ปตฺวา ปน กถํติฯ กุสลํ ปตฺวาปิ ปติรูปเทสาวาสาทิวเสน สมุทา จิณฺณ นินฺนาทิวเสน จ ลทฺธ ปจฺจเย สติ จิตฺตมฺปิ สทฺธาสติ อาทโยปิ อารมฺมณ รูหเน ถามคตา เอวฯ อลทฺธ ปจฺจเย ปน สติ อกุสล ภาเว ฐตฺวา ถามคตํ โหติฯ

‘‘มนสิการ วีริย สตีนํ’’ติ ภาวนา พลปตฺตา นนฺติ อธิปฺปาโย ฯ เอวํ ปน สติ, วิตกฺกสฺส โอกาโส นตฺถีติฯ อตฺถิฯ สงฺกปฺปน กิจฺจ วิเสสตฺตาฯ ตญฺหิ กิจฺจํ อญฺเญสํ อสาธารณํ, วิตกฺกสฺเสว กิจฺจนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘วิตกฺโกปนา’’ติอาทิมาหฯ ‘‘สารมฺมณ สภาวา’’ติ เหตุ วิเสสนเมตํฯ ‘‘ตถา วุตฺโต’’ติ วิตกฺโกติ วุตฺโตฯ

[77] วิจารวจนตฺเถฯ ‘‘วิจรตี’’ติ เอกเมกสฺมิํ เอว อารมฺมเณ วิวิเธน จรติ, ปวตฺตติฯ สภาวากาโร นาม นีลปีตาทิโก อคมฺภีโร อารมฺมณ สภาโว จ อารมฺมณสฺส นานา ปวตฺตากาโร จฯ ‘‘อนุมชฺชนวเสนา’’ติ ปุนปฺปุนํ มชฺชนวเสน โสธนวเสนฯ วิตกฺโก โอฬาริโก จ โหตีติอาทินา โยเชตพฺพํฯ ‘‘โอฬาริโก’’ติ วิจารโต โอฬาริโกฯ เอวํ เสสปเทสุฯ ‘‘ฆณฺฑาภิฆาโต วิยา’’ติ ฆณฺฑาภิฆาเตน ปถมุปฺปนฺนสทฺโท วิยาติ วทนฺติฯ ตถาหิ วิจาโร ฆณฺฑสฺส อนุรโว วิย วุตฺโตติฯ ทณฺฑเกน ฆณฺฑสฺส อภิฆาต กิริยา วา ฆณฺฑาภิฆาโตฯ ตถาหิ อารมฺมเณ เจตโส ปถมาภิ นิปาโต วิตกฺโกติ จ, อาหนน ปริยาหนน รโสติ จ วุตฺตํฯ ‘‘ฆณฺฑานุรโว วิยา’’ติ ฆณฺฑสฺส อนุรวสทฺโท วิยฯ

[78] อธิโมกฺขวจนตฺเถฯ ‘‘สํสปฺปนํ’’ติ อนวตฺถานํฯ ‘‘ปกฺขโต มุจฺจนวเสนา’’ติ เอวํ นุ โขติ เอโก ปกฺโข, โนนุ โขติ ทุตีโย ปกฺโขฯ ตาทิสมฺหา ปกฺขโต มุจฺจนวเสนฯ

[79] วีริยวจนตฺเถฯ ‘‘วีรสฺสา’’ติ วิสฺสฏฺฐสฺสฯ โส จ กายวจีมโน กมฺเมสุ ปจฺจุ ปฏฺฐิเตสุ สีตุณฺหาทิ ทุกฺข ภยโต อลีน วุตฺติวเสน ปวตฺโตติ อาห ‘‘กมฺมสูรสฺสา’’ติฯ เอเตน อโนตฺตปฺปิํ นิวตฺเตติฯ อโนตฺตวฺวีหิ ปาปสูโร, อยํ กมฺม สูโรติฯ ‘‘มหนฺตํ ปิกมฺม’’นฺติ กุสีตสฺส มหนฺตนฺติ มญฺญิตํ กมฺมํฯ เอวํ เสเสสุฯ ‘‘อปฺปกโต คณฺหาตี’’ติ อปฺปกภาเวน คณฺหาติฯ อปฺปกเมวิทนฺติ มญฺญตีติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘อตฺต กิลมถํ’’ติ กายจิตฺตกฺเขทํฯ ‘‘ตํ’’ติ วีริยํฯ ‘‘ตถาปวตฺติยา’’ติ กมฺมสูรภาเวน ปวตฺติยาฯ ‘‘เหตุเจ วา’’ติ เอเตน ภาวสทฺทสฺส อตฺถํ วทติฯ ‘‘กายจิตฺต กิริยาภูตํ’’ติ เอเตน กมฺมสทฺทสฺส อตฺถํฯ

‘‘วิธินา’’ติ ตสฺส ปวตฺติยา ปุพฺพาภิสงฺขาร วิธาเนนฯ ตเมว วิธานํ กมฺเมสุ เนตพฺพตฺตา นโยติ จ, อุเปตพฺพตฺตา อุปาโยติ จ วุจฺจตีติ อาห ‘‘นเยน อุปาเยนา’’ติฯ ตเมว วิธานํ ทสฺเสติ ‘‘วีริยวโต’’ติอาทินาฯ ‘‘อีรนฺตี’’ติ เอรยนฺติฯ ‘‘กิจฺจ สมฺปตฺติยา’’ติ อารมฺมณ วิชานน ผุสนาทิ กิจฺจ สมฺปตฺติ อตฺถายฯ พฺยาวฏานิ กายจิตฺตานิ เยสนฺติ วิคฺคโหฯ ‘‘พฺยาวฏานี’’ติ อุสฺสาหิตานิฯ ‘‘ถูณูปตฺถมฺภน สทิสํ’’ติ ชิณฺณสฺส เคหสฺส อปตนตฺถาย สารตฺถมฺเภน อุปตฺถมฺภนสทิสํฯ อุปตฺถมฺภกตฺถมฺภสทิสนฺติปิ วทนฺติฯ ‘‘สพฺพ สมฺปตฺตีนํ มูลํ’’ติ สพฺพาสํ โลกิย สมฺปตฺตีนํ โลกุตฺตร สมฺปตฺตี นญฺจ มูลํฯ กสฺมา, ปุญฺญกมฺม สมฺปตฺติยา จ ปารมิ ปุญฺญสมฺปตฺติยา จ ปติฏฺฐานตฺตาฯ สติหิ ปุญฺญกมฺมสมฺปตฺติยา สพฺพา โลกิย สมฺปตฺติ สิชฺฌติฯ สติ จ ปารมิ ปุญฺญ สมฺปตฺติยา สพฺพาโลกุตฺตร สมฺปตฺติ สิชฺฌตีติฯ เอเตน หีน วีริโย นาม สพฺพ สมฺปตฺติโต ปริพาหิโยติ ทีเปติฯ

[80] ปีติวจนตฺเถฯ ‘‘ปินยตี’’ติ ปิเนติ, ปินํ กโรตีติ อาห ‘‘ตปฺเปตี’’ติฯ โตเสตีติ อตฺโถฯ ‘‘ตุฏฺฐิํ’’ติ ตุสิตํ, ปหฏฺฐํฯ ‘‘สุหิตํ’’ติ สุธาตํ, สุปุณฺณํ, วทฺธิตํฯ อเนกตฺถตฺตา ธาตูนํ ‘‘วฑฺเฒตี’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘ปินนฺตี’’ติ ตปฺปนฺติ, โชตนฺติ, วิโรจนฺติ, ทิวา ตปฺปติอาทิจฺโจติอาทีสุ วิยฯ ขุทฺทิกา ปีติ นาม โลมหํส น มตฺตการิกา ปีติฯ ขณิกา ปีติ นาม ขเณ ขเณ วิชฺชุปฺปาทสทิสา ปีติฯ โอกฺกนฺติกา ปีติ นาม สรีรํ โอกฺกมิตฺวา โอกฺกมิตฺวาภิชฺชนฺตี ปีติฯ อุพฺเพคาปีติ นาม กายํ อุทคฺคํ กตฺวา อากาเส อุลฺลงฺฆาเปนฺตี ปีติฯ ผรณา ปีติ นาม กปฺปาสวตฺติยํ ผรณกเตลํ วิย สกลกายํ ผรณวเสน ปวตฺตา ปีติฯ

[81] ฉนฺทวจนตฺเถฯ ‘‘อภิสนฺธี’’ติ อภิลาโส, อภิกงฺขนํฯ ‘‘กตฺตุสทฺโท’’ติ กรธาตุ วเสน วุตฺตํฯ ‘‘สพฺพกิริยา ปทานี’’ติ สพฺพานิ ตุมิจฺฉตฺถ กิริยา ปทานิฯ ‘‘อตฺถิโก’’ติ อสิทฺโธ หุตฺวา สาเธตุํ อิจฺฉิโต อตฺโถ อสฺสาติ อตฺถิโกฯ อิจฺฉนฺโตติปิ วทนฺติฯ ‘‘อาราเธตุกามตา วเสนา’’ติ สาเธตุ กามตาวเสน, สมฺปาเทตุ กามตา วเสนฯ

อุสุํ สรํ อ สนฺติ ขิปนฺตีติ อิสฺสาสาฯ อิการสฺส อุกาโรฯ ธนุคฺคหาฯ ‘‘ยเสน วา’’ติ ปริวาเรน วา, กิตฺติ สทฺเทน วาฯ ‘‘สเร’’ติ กณฺเฑฯ วิภาวนิปาเฐ นานาวาท โสธนตฺถํ อยญฺจาติอาทิวุตฺตํฯ ‘‘ยทคฺเคนา’’ติ เยน การณ โกฏฺฐาเสนฯ สงฺคหิตาติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘วิสฺสชฺชิตพฺพ ยุตฺตเกนา’’ติ วิสฺสชฺชิตพฺพ โยคฺเยนฯ ‘‘เตน อตฺถิโก เยวา’’ติ ปทุทฺธาโรฯ ‘‘โส น ยุชฺชตี’’ติ โส อตฺโถ น ยุชฺชติฯ ‘‘ขิปิต อุสูนํ’’ติ ปุพฺพภาเค ขิปิต อุสูนํฯ ‘‘อตฺถโต ปนา’’ติ อธิปฺปายตฺถโต ปนฯ ‘‘หตฺถปฺปสารณํ วิยา’’ติ โลเก กิญฺจิ อิจฺฉนฺตสฺส ชนสฺส หตฺถปฺปสารณํ วิยาติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘ถามปตฺโต’’ติ อธิปติ ภาว ปตฺโตติ วุตฺตํ โหติฯ เตนาห ‘‘ตถาเหสา’’ติอาทิํฯ ‘‘ตณฺหาย หตฺเถ ฐิตา’’ติ อุปจาร วจนเมตํฯ ตณฺหาย ปริคฺคหิตาติ วุตฺตํ โหติฯ นสกฺขิสฺสนฺติเยว, โน นสกฺขิสฺสนฺติฯ ตสฺมา เวทิตพฺพเมตํ ฉนฺโทเยว ตณฺหาย พลวตโรติฯ กสฺมา พลวตโรติฯ อาทีนวานิสํส ทสฺสนญฺญาเณน ยุตฺตตฺตาติฯ

[82] ‘‘ปกิรนฺตี’’ติ ปตฺถรนฺติฯ ‘‘สมานา’’ติ สาวชฺเชหิ ยุตฺตา สาวชฺชา, อนวชฺเชหิ ยุตฺตา อนวชฺชาติ เอวํ สทิสา, สาธารณาฯ

อญฺญสมานราสิมฺหิอนุทีปนา นิฏฺฐิตาฯ

[83] อกุสลราสิมฺหิฯ ‘‘มุยฺหตี’’ติ ญาตพฺพสฺสเญยฺย ธมฺมสฺส อญฺญาณ วเสน สมฺมุยฺหติ, จิตฺตสฺส อนฺธภาโว โหติฯ จตุรงฺคตโม นาม ‘กาฬปกฺข จาตุทฺทสิ ทิวโส, อฑฺฒรตฺติ สมโย, ติพฺพวนสณฺโฑ, พหลเมฆจฺฉนฺโน,ติ อยํ จตุรงฺคตโมฯ โส จกฺขุสฺส อนฺธภาวํ กโรติฯ เอวํ ตสฺส ตมสฺส จกฺขุสฺส อนฺธภาวกรณํ วิยฯ ญาณคติโก โหตีติ ทฏฺฐพฺโพ อฏฺฐกถา นเยนฯ ตเมว อฏฺฐกถา นยํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตถา เหสา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อภิธมฺมฏีกายํ ปน มิจฺฉา ญาณนฺติ มิจฺฉา วิตกฺโก อธิปฺเปโตฯ โส หิ มิจฺฉา สงฺกปฺโป หุตฺวา นานปฺปการ จินฺตา ปวตฺติ วเสน ญาณคติโก โหติฯ

โมโห ปน จิตฺตสฺส อนฺธี ภูโต , นานาจินฺตน กิจฺจ รหิโต, กถํ ญาณคติโก ภเวยฺยาติ ตสฺส อธิปฺปาโยฯ ‘‘ปาป กิริยาสู’’ติ ทุจฺจริต กมฺเมสุฯ ‘‘อุปาย จินฺตาวเสนา’’ติ กตกมฺมสฺส สิทฺธตฺถาย สตฺถาวุธาทิวิธาเนสุ นานาอุปาย จินฺตาวเสนฯ อปฺปฏิ ปชฺชนํ อปฺปฏิ ปตฺติฯ ญาณ คติํ อคมนนฺติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘อญฺญาณเมว วุจฺจตี’’ติฯ ‘‘ญาณคติกา’’ติ ญาณปฺปวตฺติยา สมานปฺปวตฺติกาฯ โลโภ ญาณ คติโก มายาสาเฐยฺย กมฺเมสุ วิจิตฺตปฺปวตฺติกตฺตาฯ วิจาโร ญาณ คติโกฯ ตถาหิ โส ฌานงฺเคสุ วิจิกิจฺฉาย ปฏิปกฺโขติ วุตฺโตฯ จิตฺตสฺส ญาณ คติ กตา วิจิตฺตตฺถวาจเกน จิตฺตสทฺเทน สิทฺโธฯ เต จ ธมฺมา สพฺพ สตฺเตสุ ญาณ คติกา น โหนฺติฯ ญาณูปนิสฺสยํ ลภิตฺวา เอว โหนฺตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘เตหี’’ติอาทิมาหฯ เต สาเธนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ ปกติยา วิญฺญุชาติกา นาม ติเหตุกปฺปฏิ สนฺธิกาฯ อญฺญปฺปฏิ สนฺธิกาปิ โพธิสตฺต ภูมิยํ ฐิตา วา ปญฺญาปสุต ภวโต อาคตา วาฯ สุตปริยตฺติ สมฺปนฺนา นาม ทฺวิเหตุกปฺปฏิ สนฺธิกาปิ อิมสฺมิํ ภเว พหุสฺสุต สมฺปนฺนา จ ปริยตฺติ กมฺม สมฺปนฺนา จฯ

[84] อหิริกวจนตฺเถฯ ‘‘น หิรียตี’’ติ นาม ธาตุ ปทเมตํฯ หรายติ ลชฺชตีติ หิรีฯ หเร ลชฺชายํติ ธาตุฯ น หิรี อหิรีติ วจนตฺโถฯ ‘‘รุจิํ อุปฺปาเทตฺวา’’ติ คามสู กรสฺส คูถราสิ ทสฺสเน วิย จิตฺตโรจน จิตฺต ขมนํ อุปฺปาเทตฺวาฯ อตฺตานํ ปาปกมฺม ลิมฺปโต จิตฺตสฺส อลีนตา อชิคุจฺฉนํ นามฯ อตฺตานํ อสปฺปุริส ภาวปตฺติโต จิตฺตสฺส อลีนตา อลชฺชา นามฯ

[85] อโนตฺตปฺปวจนตฺเถฯ ‘‘น ภายตี’’ติ ปาปกมฺมํ ภยโต น อุปฏฺฐาติฯ ‘‘น อุตฺรสตี’’ติ ปาปกมฺม เหตุ น กมฺปติฯ ‘‘ตาสู’’ติ ปาปกิริยาสุฯ ‘‘อสารชฺชมานํ กตฺวา’’ติ สูรํ วิสฺสฏฺฐํ กตฺวาฯ อสารชฺชํ นาม สูรภาโวฯ อนุตฺตาโส นาม ปาปกมฺม เหตุ จิตฺตสฺส อกมฺปนํฯ คาถายํฯ อชิคุจฺฉนสีโล ปุคฺคโล อเชคุจฺฉีฯ ‘‘ปาปา’’ติ ปาปกมฺมโตฯ ‘‘สูกโร’’ติ คามสูกโรฯ โส คูถโต อเชคุจฺฉีฯ อหิริโก ปาปโต อเชคุจฺฉีติ โยชนาฯ อภายนสีโล อภีรูฯ ‘‘สลโภ’’ติ ปฏงฺโคฯ

‘‘ปาวกา’’ติ ทีปชาลมฺหาฯ สลโภ ปาวกมฺหา อภีรู วิย อโนตฺตวฺวี ปาปโต อภีรูติ โยชนาฯ

[86] อุทฺธจฺจวจนตฺเถฯ ‘‘อุทฺธรตี’’ติ อุกฺขิปติฯ อารมฺมณสฺมิํ น สนฺนิ สีทติฯ วิกฺขิปตีติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘วฏฺเฏตฺวา’’ติ อาวฏฺเฏตฺวาฯ ‘‘วิสฺสฏฺฐเคณฺฑุโก วิยา’’ติ วิสฺสชฺชิโต สารเคณฺฑุโก วิยฯ ‘‘ธชปฏากา วิยา’’ติ วาเตริตา ธชปฏากา วิยฯ

[87] โลภวจนตฺเถฯ ‘‘ลุพฺภตี’’ติ คิชฺฌติ, อภิกงฺขติฯ อภิสชฺชนํ อภิลคฺคนํฯ มกฺกฏํ อาลิมฺปติ พนฺธติ เอเตนาติ มกฺกฏา เลโปฯ ‘‘ตตฺต กปาเล’’ติ อคฺคินาสนฺตตฺเต ฆฏ กปาเลฯ เตลสฺส วตฺถมฺหิ อญฺชนํ อภิลคฺคนํ เตลญฺชนํฯ รชฺชนํ ปฏิสชฺชนํ ราโคฯ เตลญฺชน ภูโต ราโค เตลญฺชน ราโคฯ น กิเลสราโคฯ รตฺติ ทิวํ ปวตฺตนฏฺเฐน ตณฺหา เอว นทีโสตสทิสตฺตา ตณฺหา นทีฯ ‘‘สตฺตานํ’’ติ ปุถุชฺชน สตฺตานํฯ ‘‘สุกฺขกฏฺฐสาขาปลาสติณกสฏานี’’ติ สุกฺข กฏฺฐกสฏานิ, สุกฺข สาขา กสฏานีติอาทินา โยเชตพฺพํฯ กสฏ สทฺเทน อสารภาวํ ทีเปติฯ ‘‘นที วิยา’’ติ ปพฺพเตยฺยา นที วิยฯ

[88] ทิฏฺฐิวจนตฺเถฯ ‘‘ทสฺสนํ’’ติ ปริกปฺปนา สิทฺเธสุ มิจฺฉา สภาเวสุ วิปรีต ทสฺสนํฯ เตนาห ‘‘ธมฺมานํ’’ติอาทิํฯ ตตฺถ ‘‘ธมฺมานํ’’ติ รูปารูป ธมฺมานํ, อนิจฺจตาทิ ธมฺมานญฺจฯ ‘‘ยาถาว สภาเวสู’’ติ ภูตสภาเวสุฯ ภูตสภาโว หิ ยถา ธมฺมํ อวติ รกฺขตีติ อตฺเถน ยาถาโวติ วุจฺจติฯ อตฺตานํ ปณฺฑิตํ มญฺญนฺตีติ ปณฺฑิต มานิโนฯ ปฏิเวธญฺญาณํ นาม อริย มคฺคญฺญาณํฯ ปรมํ วชฺชนฺติ ทฏฺฐพฺพา โลเก มหาสาวชฺชฏฺเฐน ตํ สทิสสฺส อญฺญสฺส วชฺชสฺส อภาวโตติ อธิปฺปาโยฯ

[89] มานวจนตฺเถฯ ‘‘มญฺญตี’’ติ ภูตสภาวํ อติกฺกมฺม อธิกํ กตฺวา อหมสฺมีติอาทินา เตน เตน อภูตากาเรน มญฺญติฯ เตนาห ‘‘อหํ โลเก’’ติอาทิํฯ ตตฺถ ‘‘กฏฺฐกถิงฺคโร วิยา’’ติ สุกฺขทารุกฺขนฺโธ วิยฯ โส ปน อุปตฺถมฺภิโต มญฺญตีติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘อตฺตานํ อจฺจุคฺคตํ มญฺญตี’’ติ ปุคฺคลํ มาเนน อภินฺนํ กตฺวา วุตฺตํฯ ‘‘อุนฺนติ ลกฺขโณ’’ติ อุนฺนมน สภาโวฯ

[90] โทสวจนตฺเถ ฯ จณฺเฑน กายวจี มโนกมฺเมน สมนฺนาคโต จณฺฑิโกฯ จณฺฑิกสฺส ภาโว จณฺฑิกฺกํฯ ‘‘ปหตาสีวิโส วิยา’’ติ ทณฺเฑน ปหโต อาสีวิโส วิยฯ ‘‘วิสปฺปนฏฺเฐนา’’ติ สกลกาเย วิวิเธน สปฺปนฏฺเฐน, ผรณฏฺเฐนฯ อิทญฺจ ตํ สมุฏฺฐาน รูปานํ ผรณ วเสน วุตฺตํฯ ‘‘อสนิปาโต วิยา’’ติ สุกฺขา สนิปตนํ วิยฯ ‘‘ทาวคฺคิวิยา’’ติ อรญฺญคฺคิ วิยฯ ‘‘สปตฺโต วิยา’’ติ ทุฏฺฐเวรี วิยฯ ‘‘วิสสํสฏฺฐปูติมุตฺตํ วิยา’’ติ ยถา มุตฺตํ นาม ปกติยา เอว ทุคฺคนฺธตฺตา ปฏิกุลตฺตา ทูเร ฉฏฺฏนียนฺติ อหิตเมว โหติฯ ปุน ปูติภาเว สติ, ทูรตเร ฉฏฺเฏตพฺพํฯ วิสสํสฏฺเฐปน วตฺตพฺพเมวนตฺถิฯ สพฺพโส อหิตราสิ โหติฯ เอวํ โทโสปิ ตํ สมงฺคีโน ตสฺมิํ ขเณ ปเรสํ อมนาปิยตํ อาปาเทติฯ อตฺตหิต ปรหิต วินาสญฺจ กาเรติ, ปรมฺมรณา อปายญฺจ ปาเปตีติ สพฺพโส อหิตราสิ โหติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘วิสสํสฏฺฐปูติ มุตฺตํ วิย ทฏฺฐพฺโพ’’ติฯ

[91] อิสฺสาวจนตฺเถฯ ทุวิธา อิสฺสาลทฺธสมฺปตฺติ วิสยา จลภิตพฺพ สมฺปตฺติ วิสยา จฯ ตตฺถ ลทฺธ สมฺปตฺติ วิสยํ ตาวทสฺเสติ ‘‘ปเรสํ ปกติยา’’ติอาทินาฯ ลทฺธ สมฺปตฺติคฺคหเณน อตีต สมฺปตฺติปิ สงฺคหิตาติ ทฏฺฐพฺพาฯ อิสฺสาปกติกาหิ เกจิ อสุโก นาม ปุพฺเพ เอวํ สมฺปตฺติโก อโหสีติ วา, อหํ ปุพฺเพ เอวํ สมฺปตฺติโก อโหสินฺติ วา สุตฺวา นสหนฺติเยวฯ ตํ วจนํ โสตุํปิ น อิจฺฉนฺตีติฯ อสุโกติอาทินา ลภิตพฺพสมฺปตฺติ วิสยํ ทสฺเสติฯ

[92] มจฺฉริยวจนตฺเถฯ ‘‘มม เอวา’’ติ มมปกฺเข เอวาติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘คุณชาตํ’’วาติ อตฺตนิวิชฺชมานํ สิปฺปวิชฺชาทิ สมฺปตฺติ คุณชาตํ วาฯ ‘‘วตฺถุ วา’’ติ ธนธญฺญาทิวตฺถุ วาฯ ‘‘อวิปฺผาริกตาวเสนา’’ติ อญฺเญน ตํ สิปฺปวิชฺชาทิกํ วา ธนธญฺญาทิกํ วา มยฺหํ เทหีติ วุตฺเต ปรหิตตฺถาย ทาตพฺพ ยุตฺตกํ ทสฺสามีติ เอวํ จิตฺเตสติ, ปรหิตปฺผรณาวเสน ตํ จิตฺตํ วิปฺผาริกํ นาม โหติฯ เทหีติ วจนมฺปิ โสตุํ อนิจฺฉนฺโต ปรหิตตฺถาย อวิปฺผาริก จิตฺโต นาม โหติฯ

เอวํ อวิปฺผาริกตาวเสน จรติ ปวตฺตตีติ มจฺฉรญฺจ การสฺส ฉ การํ กตฺวาฯ ตถา ปวตฺตํ จิตฺตํฯ ปุคฺคโล ปน มจฺฉรีติ วุจฺจติฯ ‘‘ตํ’’ติ ลทฺธสมฺปตฺติํฯ ‘‘ปเรหิ สาธารณํ ทิสฺวา’’ติอาทินา โยเชตพฺพํฯ สาธารณนฺติ จ ทฺวิสนฺตกํ วาติ สนฺตกํ วา ภวิสฺสมานํ, ปเรหิ วา ปริภุญฺชิยมานํฯ ‘‘นิคฺคุหนลกฺขณํ’’ติ รกฺขาวรณคุตฺตีหิสงฺโคปน สภาวํฯ อตฺตนา ลทฺธ สมฺปตฺติ นาม อิสฺสาย อวิสโยฯ ลภิตพฺพสมฺปตฺติ ปน อุภย สาธารณํฯ ตสฺมา ตตฺถ อุภินฺนํ วิเสโส วตฺตพฺโพติ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘เอตฺถ จา’’ติอาทิมาหฯ ‘‘ยสฺส ลาภํ น อิจฺฉตี’’ติ อตฺตนา ลภตุ วา มาวา, เกวลํ ปร สมฺปตฺติํ อสหนฺโต ยสฺส ปรสฺส ลาภํ น อิจฺฉติฯ ‘‘จิตฺต วิฆาโต’’ติ จิตฺต วิหญฺญนํฯ ‘‘อตฺตนา ลทฺธุํ อิจฺฉตี’’ติ ปโร สมฺปชฺชตุ วา มาวา, ยตฺถ ปรลาเภสติ, อตฺตนา น ลภิสฺสติ, ตตฺถ อตฺตนาว ลทฺธุํ อิจฺฉติฯ ยตฺถ อตฺตนา จ ลภติ, ปโร จ ลภติ, ตตฺถ วิฆาโต นตฺถีติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘อลพฺภมานกํ จินฺเตตฺวา’’ติ อตฺตนา อลภิสฺสมานํ สลฺลกฺเขตฺวาฯ

[93] กุกฺกุจฺจวจนตฺเถฯ ‘‘กิริยา กตํ’’ติ กต สทฺทสฺสภาว สาธนมาหฯ เอวํ วจนตฺถํ ทสฺเสตฺวา อภิเธยฺยตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อตฺถโต ปนา’’ติอาทิมาหฯ ‘‘อนุโสจน วเสนา’’ติ ปจฺฉา ปุนปฺปุนํ จิตฺตสนฺตาปวเสนฯ โส กุกตนฺติ วุจฺจตีติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘กุสล ธมฺเมสู’’ติ ปุญฺญ กิริยวตฺถุ ธมฺเมสุ จิตฺต ปริยาทานาย เอว สํวตฺตติฯ กุกฺกุจฺจ สมงฺคี ปุคฺคโล ปุญฺญกมฺมํ กโรนฺโตปิ จิตฺต สุขํ น ลภติฯ พหุชน มชฺเฌ วสิตฺวา นานากิจฺจานิ กโรนฺโต นานา ติรจฺฉาน กถํ กเถนฺโต จิตฺต สุขํ ลภติฯ ตทา ตสฺส ปุญฺญกมฺม กรณตฺถาย จิตฺตํ ปริยาทียติ, ปริกฺขิยฺยติฯ จิตฺตวสํ คจฺฉนฺโต วิจรติฯ เอวํ จิตฺต ปริยาทานาย เอว สํวตฺตติฯ ‘‘อฏฺฐกถายํ’’ติ อฏฺฐสาลินิยํฯ ‘‘กตา กตสฺส สาวชฺชานวชฺชสฺสา’’ติ ปุพฺเพ กตสฺส สาวชฺชกมฺมสฺส, อกตสฺส อนวชฺช กมฺมสฺสฯ กมฺมตฺเถสามิวจนํฯ ‘‘อภิมุขคมนํ’’ติ อารมฺมณ กรณวเสน จิตฺตสฺส อภิมุขปฺปวตฺตนํฯ เอเตน ปฏิมุขํ สรณํ จินฺตนํ ปฏิสาโรติ ทสฺเสติฯ ‘‘อกตํ น กโรตี’’ติ อกตํ กาตุํ น สกฺโกตีติ อธิปฺปาโยฯ เอวํ กตํ น กโรตีติ เอตฺถปิฯ

‘‘วิรูโป’’ติ วีภจฺโฉ อโสภโณฯ ‘‘กุจฺฉิโต’’ติ ครหิตพฺโพฯ นนุ ปุพฺเพ จิตฺตุปฺปาโท กุจฺฉิโตติ วุตฺโตฯ อฏฺฐกถายํ ปน วิปฺปฏิสาโร กุจฺฉิโตติ วุตฺโตฯ อุภยเมตํ น สเมตีติฯ โน น สเมติ, อญฺญถานุ ปปตฺติโตติ ทสฺเสตุํ ‘‘เอตฺถ จา’’ติอาทิมาหฯ ‘‘เยน จ การเณนา’’ติ กตากตํ ปฏิจฺจ นิรตฺถก จิตฺตปฺปวตฺติ การเณนฯ โส จิตฺตุปฺปาโทว กุกตปเท คเหตุํ ยุตฺโต, นวิภาวนิยํ วิย กตากต ทุจฺจริต สุจริตนฺติ อธิปฺปาโยฯ นนุ วิภาวนิยมฺปิ โส จิตฺตุปฺปาโทว อุปจาร นเยน คหิโตติ เจฯ ยุตฺติ วเสน จ อฏฺฐกถาคเมน จ มุขฺยโต สิทฺเธ สติ, กิํ อุปจาร นเยนฯ เตนาห ‘‘วิภาวนิยํ ปนา’’ติอาทิํฯ กุกตสฺสภาโว กุกฺกุจฺจํ, อการสฺส อุการํ กตฺวาติ อยํ อฏฺฐกถานโยฯ อิทานิ สทฺทสตฺถนเยน อปรํ วจนตฺถญฺจ อธิปฺปายตฺถญฺจ ทสฺเสตุํ ‘‘อปิ จา’’ติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ ‘‘ธาตุปาเฐสู’’ติ อกฺขรธาตุปฺปกาสเนสุ นิรุตฺติ ปาเฐสุฯ ปฐนฺติเยว, โน น ปฐนฺติฯ เต จ อตฺถา เจตโส วิปฺปฏิสาโร มโน วิเลโขติ เอวํ ปาฬิยํ วุตฺเตหิ กุกฺกุจฺจปริยาเยหิ สเมนฺติเยวฯ ตสฺมา อยํ อปโรนโย อิธ อวสฺสํ วตฺตพฺโพ เยวาติ ทีเปติฯ วิปฺปฏิ สาริปุคฺคโล จ ตํ ตํ ปุญฺญกมฺมํ กโรนฺโตปิ วิปฺปฏิ สารคฺคินา ทยฺหมาน จิตฺโต ปุญฺญกมฺเม จิตฺตปฺปสาทํ นลภติฯ จิตฺต สุขํ น วินฺทติฯ กิํ อิมินา กมฺเมนาติ ตํ ปหาย ยตฺถ จิตฺต สุขํ วินฺทติ, ตตฺถ วิจรติฯ เอวํ วิปฺปฏิสาโร ปุญฺญกมฺมโต สงฺโกจนํ นาม โหตีติฯ กิเลสสลฺลิขนํ นาม สนฺตุฏฺฐิ สลฺเลขปฺปฏิปตฺติยํ ฐิตสฺส ตทงฺคปฺปหานาทิวเสน ตํ ตํ กิเลสปฺปหานํ วุจฺจติฯ ‘‘อนุตฺถุนนากาเรนา’’ติ ปุนปฺปุนํ วิลปนากาเรนฯ สงฺโกจตีติ วตฺวา ตสฺส อุภยํ อตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘กุสลกมฺม สมาทาเน’’ติอาทิมาหฯ นมิตุมฺปิ น เทติฯ กุโต สมาทาตุํ วา วฑฺเฒตุํ วา ทสฺสตีติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘ตนุกรเณนา’’ติ ทุพฺพลกรเณนฯ วิเสสนฏฺเฐกรณ วจนํฯ ‘‘โส’’ติ ธมฺมสมูโหฯ ตํ ปน กุกฺกุจฺจํฯ เกจิ ปน กุกฺกุจฺจํ ปจฺจุปฺปนฺน สุจริต ทุจฺจริตา รมฺมณมฺปิ อนาคต สุจริต ทุจฺจริตา รมฺมณมฺปิ กปฺเปนฺติฯ

ตํ ปฏิกฺขิปนฺโต ‘‘เตนา’’ติอาทิมาห ฯ มหานิทฺเทสปาเฐ ทฺวีหากาเรหิ อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ เจตโส วิปฺปฏิสาโร มโนวิเลโขติ ปาโฐฯ ‘‘กตตฺตา จา’’ติ อกตฺตพฺพสฺส กตตฺตา จฯ ‘‘อกตตฺตา จา’’ติ กตฺตพฺพสฺส อกตตฺตา จฯ เกจิ ปน อยํ วิปฺปฏิสาโร นาม กทาจิ กสฺสจิ เกนจิ การเณน ปุพฺเพกต สุจริตมฺปิ อกต ทุจฺจริตมฺปิ อารพฺภ อุปฺปชฺชติฯ อุมฺมตฺตกสทิสญฺหิ ปุถุชฺชน จิตฺตนฺติ วทนฺติฯ ตํ ปฏิกฺขิปนฺโต ‘‘เอเตนา’’ติอาทิมาหฯ โส ปน เกสญฺจิ วาเท วิปฺปฏิสาโร นาม โทมนสฺสํ โหติ, น กุกฺกุจฺจนฺติ อธิปฺปาโยฯ โสจ โข ทฺวิธา ภาโวฯ อปายภเยน ตชฺชียนฺติ ตาสียนฺตีติ อปายภย ตชฺชิตาฯ ‘‘น อญฺเญสํ’’ติ สุจริต ทุจฺจริตํ อชานนฺตานํ อมนสิกโรนฺตานญฺจ น โหติฯ กถํ วิญฺญายตีติ เจฯ สุจริตทุจฺจริต นาเมน อนุโสจนาการสฺส ทสฺสิตตฺตาติ วุตฺตํ ‘‘อกตํ เม’’ติอาทิฯ ยาถาวมาโน นาม เสยฺยสฺส เสยฺโย หมสฺมีติ สทิสสฺส สทิโสหมสฺมีติ หีนสฺส หีโนหมสฺมีติอาทินา ปวตฺโต ภูตมาโนฯ ยญฺจกุกฺกุจฺจํ อุปฺปชฺชตีติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘อกตฺวา’’ติ ตํ กลฺยาณ กมฺมํ อกตฺวาฯ ‘‘กตฺวา’’ติ ตํ ปาปกมฺมํ กตฺวาฯ อิทํ ปน ปุพฺเพกตา กตกาเล เอว อยาถาวํ โหติฯ อนุโสจน กาเลปน ยาถาวเมวฯ ‘‘หตฺถ กุกฺกุจฺจํ’’ติ เอตฺถ สงฺโกจนตฺโถ น ลพฺภติฯ กุจฺฉิต กิริยตฺโถ เอว ลพฺภติฯ หตฺถโลลตาหิ หตฺถ กุกฺกุจฺจนฺติ วุจฺจติฯ ปาทโลลตา จ ปาทกุกฺกุจฺจํฯ เตนาห ‘‘อสํยต กุกฺกุจฺจํ นามา’’ติฯ ยํ ปน กุกฺกุจฺจํฯ ‘‘ตํ’’ติ ตํ วตฺถุํฯ กุกฺกุจฺจํ กโรนฺตีติ กุกฺกุจฺจายนฺตาฯ นามธาตุ ปทญฺเหตํฯ กปฺปติ นุ โข, น นุ โข กปฺปตีติ เอวํ วินย สํสยํ อุปฺปาเทนฺตาติ อตฺโถฯ ‘‘กุกฺกุจฺจปฺปกตตายา’’ติ กุกฺกุจฺเจน อปกตตาย อภิภูตตายฯ ‘‘อตฺตโน อวิสเย’’ติ อาณาจกฺกฐาเนฯ อาณาจกฺก สามิโน พุทฺธสฺสวิสยตฺตา อตฺตโน สาวก ภูตสฺส อวิสเยติ อตฺโถฯ เย ปน กโรนฺติเยว กุกฺกุจฺจายนฺตา ปีติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘อาปตฺติํ’’ติ ทุกฺกฏาปตฺติํฯ

[94-95] ถินมิทฺธวจนตฺเถสุฯ ‘‘จิตฺตํ มนฺทมนฺทํ กตฺวา’’ติ จินฺตน กิจฺเจ อติมนฺทํ ปริทุพฺพลํ กตฺวาฯ

จิตฺตํ คิลานํ มิลาตํ กตฺวาติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘อชฺโฌตฺถรตี’’ติ อภิภวติฯ อารมฺมณ วิชานเน วา ชวนกิจฺเจ วา ปริหีนถามพลํ กโรติฯ ‘‘ถิยตี’’ติ ปทํ ปาฬิวเสน สิทฺธนฺติ อาห ‘‘ถินํ ถิยนา’’ติอาทิํฯ ‘‘อกมฺมญฺญภูเต กตฺวา’’ติ กายกมฺมาทีสุ อกมฺมกฺขเม ปริทุพฺพเล กตฺวาฯ [มุคฺคเรน โปเถตฺวา วิยาติ วุตฺตํ โหติ ]ฯ ‘‘เต’’ติ จิตฺต เจตสิเก สมฺปยุตฺต ธมฺเมฯ ‘‘โอลียาเปตฺวา’’ติ อวลีเน อวสีทนฺเต กตฺวาฯ เตนาห ‘‘อิริยา ปถํ ปี’’ติอาทิํฯ ถินํ จิตฺตํ อภิภวติ, วิชานน กิจฺจสฺส เคลญฺญตฺตา ถินสฺสฯ มิทฺธํ เจตสิเก อภิภวติ, ผุสนาทิ กิจฺจสฺส เคลญฺญตฺตา มิทฺธสฺสาติ อธิปฺปาโยฯ

[96] วิจิกิจฺฉาวจนตฺเถฯ ‘‘จิกิจฺฉนํ’’ติ โรคาปนย นตฺเถ กิตธาตุวเสน สิทฺธํ สงฺขต กิริยา ปทนฺติ อาห ‘‘ญาณปฺปฏิกาโรติ อตฺโถ’’ติฯ ‘‘ปฏิกาโร’’ติ จ โรคสฺส ปฏิปกฺข กมฺมํฯ ‘‘เอตายา’’ติ นิสฺสกฺกวจนํฯ วิจินนฺติ ธมฺมํ วิจินนฺตีติ วิจิโนฯ ธมฺม วีมํสกาฯ กิจฺฉติ กิลมติ เอตายาติ กิจฺฉาฯ วิจินํ กิจฺฉาติ วิจิกิจฺฉาติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘สภาวํ’’ติอาทิมาหฯ ‘‘วิจิกิจฺฉตี’’ติ สงฺขตธาตุปทํฯ ตญฺจ กงฺขายํ วตฺตตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘วิจิกิจฺฉติ วา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ทฺวิธา เอฬยติ กมฺปตีติ ทฺเวฬกํฯ ตถา ปวตฺตํ จิตฺตํฯ ทฺเวฬกสฺส ภาโวติ วิคฺคโหฯ ‘‘พุทฺธาทีสุ อฏฺฐสู’’ติ พุทฺเธ กงฺขติ, ธมฺเม กงฺขติ, สงฺเฆ กงฺขติ, สิกฺขาย กงฺขติ, ปุพฺพนฺเต กงฺขติ, อปรนฺเต กงฺขติ, ปุพฺพนฺตา ปรนฺเต กงฺขติ, อิทปฺปจฺจยตา ปฏิจฺจ สมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ กงฺขตีติ เอวํ วุตฺเตสุ อฏฺฐสุ สทฺเธยฺย วตฺถูสุฯ ตตฺถ ‘‘พุทฺเธ กงฺขตี’’ติ อิติปิ โส ภควา อรหํติอาทินา วุตฺเตสุ พุทฺธคุเณสุ อสทฺทหนฺโต พุทฺเธ กงฺขติ นามฯ สฺวากฺขาโต ภควตา ธมฺโมติอาทินา วุตฺเตสุ ธมฺม คุเณสุ อสทฺทหนฺโต ธมฺเม กงฺขติ นามฯ สุปฺปฏิปนฺโน ภควโต สาวกสงฺโฆติอาทินา วุตฺเตสุ สงฺฆคุเณสุ อสทฺทหนฺโต สงฺเฆ กงฺขติ นามฯ ติสฺสนฺนํ สิกฺขานํ วฏฺฏ ทุกฺขโต นิยฺยานฏฺเฐสุ อสทฺทหนฺโต สิกฺขาย กงฺขติ นามฯ อตฺตโน อตีต ภวสฺส อตฺถิ นตฺถิภาเว กงฺขนฺโต ปุพฺพนฺเต กงฺขติ นามฯ อตฺตโน ปรมฺมรณา อนาคต ภวสฺส อตฺถิ นตฺถิภาเว กงฺขนฺโต อปรนฺเต กงฺขติ นามฯ

ตทุภยสฺส อตฺถิ นตฺถิ ภาเว กงฺขนฺโต ปุพฺพนฺตา ปรนฺเต กงฺขติ นามฯ อิมสฺมิํ ภเว อตฺตโน ขนฺธานํ ปฏิจฺจ สมุปฺปาเท จ ปฏิจฺจ สมุปฺปนฺนภาเว จ กงฺขนฺโต อิทปฺปจฺจยตา ปฏิจฺจ สมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ กงฺขติ นามฯ ‘‘วิมติ วเสนา’’ติ เวมติกภาเวนฯ ปวตฺตมานา วิจิกิจฺฉาฯ วิจิกิจฺฉา ปฏิรูปกา นาม สพฺพ ธมฺเมสุ อปฺปฏิหตพุทฺธีนํ สพฺพญฺญุ พุทฺธานํ เอว นตฺถีติ วุตฺตํ ‘‘อสพฺพญฺญูนํ’’ติอาทิฯ

อกุสลราสิมฺหิอนุทีปนา นิฏฺฐิตาฯ

[97] สทฺธาวจนตฺเถฯ ‘‘สนฺนิสินฺนํ’’ติ อจลิตํฯ ‘‘สุฏฺฐู’’ติ อนสฺสนฺตํ อจลนฺตญฺจ กตฺวาฯ ‘‘ธาเรตี’’ติ เอวเมว โหตีติ สลฺลกฺขณวเสน ธาเรติฯ ตถา ฐเปตีติฯ สทฺทหนฺติ วา สทฺธา สมฺปนฺนา สตฺตาฯ สทฺธาตุํ อรหนฺตีติ สทฺเธยฺยานิฯ อกาลุสฺสํ วุจฺจติ อนาวิลํ จิตฺตํฯ อกาลุสฺสํ เอว อกาลุสฺสิยํฯ ตสฺส ภาโวติ วิคฺคโหฯ ‘‘โอกปฺปนา’’ติ อโหสาธุ อโหสุฏฺฐูติ อธิมุจฺจนวเสน จินฺตนาฯ ‘‘มิจฺฉาธิโมกฺโข เยวา’’ติ ทิฏฺฐิสมฺปยุตฺโต อธิโมกฺโขเยวฯ ‘‘วิตฺเต อสตี’’ติ ธเน อสติฯ ธนญฺหิ วิตฺตนฺติ วุจฺจติฯ ยํ ยํ อิจฺฉติ, ตํ ตํ วินฺทนฺติ เอเตนาติ กตฺวาฯ ‘‘เตสํ’’ติ มนุสฺสานํฯ

[98] สติวจนตฺเถฯ ‘‘สรตี’’ติ อนุสฺสรติฯ ‘‘กตานี’’ติ ปุพฺเพกตานิฯ ‘‘กตฺตพฺพานี’’ติ อิทานิ วา ปจฺฉา วา กตฺตพฺพานิฯ กลฺยาณ กมฺมํ นามปกติยา จิตฺตสฺส รติฏฺฐานํ น โหติฯ ปาป กมฺมเมว จิตฺตสฺส รติฏฺฐานํ โหติฯ ตสฺมา กลฺยาณ กมฺเม เอว อปฺปมชฺชิตุํ วิสุํ สตินาม อิจฺฉิตพฺพาฯ ปาปกมฺเม ปน วิสุํ สติยา กิจฺจํ นตฺถิฯ สพฺเพปิ จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา อปมตฺต รูปา โหนฺติฯ เตนาห ‘‘อิตราปนา’’ติอาทิํฯ ‘‘สติเยว น โหตี’’ติ วิสุํ สติ นามโก เอโก เจตสิโกเยว น โหติฯ กตมา ปน สา โหตีติ อาห ‘‘กตสฺสา’’ติอาทิํฯ ตตฺถ กตสฺส อปฺปมชฺชนํ นาม เกสญฺจิ อนุโมทนวเสน เกสญฺจิ อนุโสจนวเสน อปฺปมชฺชนํฯ กตฺตพฺพสฺส อปฺปมชฺชนํ นาม นิจฺจกาลมฺปิ กาตุํ อภิมุขตาฯ

‘‘กตสฺสา’’ติ วา ภุมฺมตฺเถ สามิวจนํฯ ตถา เสเสสุ ทฺวีสุ ปเทสุฯ สพฺเพสุ ราชกมฺเมสุ นิยุตฺโต สพฺพกมฺมิโกฯ ‘‘นิยุตฺโต’’ติ อปฺปมตฺโต หุตฺวา พฺยาวฏกาย จิตฺโตฯ สพฺเพสุ ฐาเนสุ อิจฺฉิตพฺพาติ สพฺพตฺถิกาฯ สา หิ ฉสุ ทฺวาเรสุ จิตฺตสฺส อารกฺข กิจฺจา โหติ อินฺทฺริย สํวรณ ธมฺมตฺตาฯ ตสฺมา ฉสุ ทฺวาเรสุ อิฏฺฐารมฺมเณ โลภมูลจิตฺตสฺส อนุปฺปชฺชนตฺถาย สา อิจฺฉิตพฺพา, อนิฏฺฐา รมฺมเณ โทสมูล จิตฺตสฺส, มชฺฌตฺตารมฺมเณ โมหมูล จิตฺตสฺสาติฯ อปิ จ, โพชฺฌงฺค ภาวนา ฐาเนสุ อิทํ สุตฺต ปทํ วุตฺตํฯ ตสฺมา ภาวนา จิตฺตสฺส ลีนฏฺฐาเนปิ สา อิจฺฉิตพฺพา ลีนปกฺขโต จิตฺตสฺส นีวารณตฺถายาติอาทินา โยเชตพฺพาฯ

[99-100] หิริโอตฺตปฺปวจนตฺเถสุฯ ‘‘กายทุจฺจริตาทีหิ ลชฺชตี’’ติ ตานิกาตุํ ลชฺชติฯ ตานิ หีนกมฺมานิ ลามกกมฺมานีติ หีเฬตฺวา ตโต อตฺตานํ รกฺขิตุํ อิจฺฉติฯ เตนาห ‘‘ชิคุจฺฉตี’’ติฯ ‘‘อุกฺกณฺฐตี’’ติ วิรุชฺฌติ, วิโยคํ อิจฺฉติฯ ‘‘เตหิ เยวา’’ติ กาย ทุจฺจริตาทีหิเยวฯ ‘‘อุพฺพิชฺชตี’’ติ อุตฺตสติ, ภยโต อุปฏฺฐาติฯ คาถาสุฯ ‘‘อลชฺชิเยสู’’ติ อลชฺชิตพฺเพสุ กลฺยาณ กมฺเมสุฯ ‘‘ลชฺชเร’’ติ ลชฺชนฺติฯ ‘‘อภเย’’ติ อภายิตพฺเพ กลฺยาณกมฺเมฯ ยสฺมา ปน สปฺปุริสา อตฺตานํ ปริหรนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘หิริยา อตฺตนิ คารวํ อุปฺปาเทตฺวา’’ติ อตฺตโน ชาติคุณาทิกํ วา สีล คุณาทิกํ วา ครุํ กตฺวา มาทิสสฺส เอว รูปํ ปาปกมฺมํ อยุตฺตํ กาตุํฯ ยทิ กเรยฺยํ, ปจฺฉา อตฺตานํ อสุทฺธํ ญตฺวา ทุกฺขีทุมฺมโน ภเวยฺยนฺติ เอวํ หิริยา อตฺตนิ คารวํ อุปฺปาเทตฺวาฯ ‘‘โอตฺตปฺเปน ปเรสุ คารวํ อุปฺปาเทตฺวา’’ติ ปรานุวาทภยํ ภายิตฺวาติ อธิปฺปาโยฯ ตตฺถ ปรานุวาทภยํ นาม ปเรสํ สาธุ ชนานํ ครหา ภยํฯ อญฺญมฺปิ อปายภยํ สํสาร วฏฺฏภยญฺจ เอตฺถ สงฺคยฺหติเยวฯ โลกํปาเลนฺตีติ โลกปาลาฯ ‘‘โลกํ’’ติ สตฺตโลกํฯ ‘‘ปาเลนฺตี’’ติ อปาย ภยโต รกฺขนฺติฯ

[101] อโลภวจนตฺเถฯ อกาโร วิรุทฺธตฺโถติอาห ‘‘โลภปฺปฏิปกฺโข’’ติฯ โลภสฺส ปฏิวิรุทฺโธติ อตฺโถฯ

ปฏิวิรุทฺธตา จ ปหายก ปหาตพฺพ ภาเวน เวทิตพฺพาติ ทสฺเสตุํ ‘‘โสหี’’ติอาทิมาห ฯ ตตฺถ โส เนกฺขมฺมธาตุวเสน หุตฺวา ปวตฺตตีติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘หิต สญฺญิเตสู’’ติ อิทํ เม อตฺถาย หิตาย สุขายาติ เอวํ สญฺญิเตสุฯ ‘‘ลคฺคนวเสนา’’ติ อมุญฺจิตุกามตาวเสนฯ เตสฺเวว ปวตฺตตีติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘ภวโภค สมฺปตฺติโย คูถราสิํ วิย หีเฬตฺวา’’ติ อิทํ โพธิสตฺตานํ วเสน นิทสฺสน วจนํฯ ตตฺถ ‘‘หีเฬตฺวา’’ติ ครหิตฺวาฯ นิกฺขมนฺติ เอเตนาติ เนกฺขมฺโมฯ โส เอว ธาตูติ เนกฺขมฺมธาตุฯ

[102] อยํ นโย โทสปฺปฏิปกฺโข, โมหปฺปฏิปกฺโขติอาทีสุปิ เนตพฺโพฯ

[103] ตตฺร มชฺฌตฺตตายํฯ ‘‘ลีนุทฺธจฺจานํ’’ติ จิตฺตสฺส ลีนตา เอโก วิสมปกฺโขฯ อุทฺธฏตา ทุตีโย วิสมปกฺโขฯ ลีนํ จิตฺตํ โกสชฺเช วิสมปกฺเข ปตติฯ อุทฺธฏํ จิตฺตํ อุทฺธจฺเจ วิสมปกฺเข ปตติฯ ตทุภยมฺปิ อกุสล ปกฺขิกํ โหติฯ ตถา จิตฺตสฺส อติ ลูขตา เอโก วิสม ปกฺโขฯ อติปหฏฺฐตา เอโกติอาทินา สพฺพํ โพชฺฌงฺควิธานํ วิตฺถาเรตพฺพํฯ ตตฺร มชฺฌตฺตตา ปน สมฺปยุตฺต ธมฺเม อุโภสุ อนฺเตสุ ปาเตตุํ อทตฺวา สยํ มชฺฌิมปฺปฏิปทายํ ทฬฺหํ ติฏฺฐติฯ

[104] ปสฺสทฺธาทีสุฯ ‘‘ตตฺถ ตํ วีนฺทนฺตี’’ติ เตสุ ปุญฺญ กมฺเมสุ ตํ จิตฺต สุขํ ปฏิลภนฺติฯ

[105] ลหุตา ทฺวเยฯ ‘‘ตตฺตปาสาเณ’’ติ สนฺตตฺเต ปาสาณปิฏฺเฐฯ ‘‘ตตฺถา’’ติ ปุญฺญกมฺเมสุฯ

[106-110] มุทุตา ทฺวยาทีสุ สพฺพํ สุวิญฺเญยฺยํฯ

[111] วิรติตฺตเยฯ ‘‘กถา, เจตนา, วิรติ, วเสนา’’ติ ‘กถาสมฺมาวาจา, เจตนา สมฺมาวาจา, วิรติ สมฺมาวาจา, วเสนฯ ตํ กถาวาจํ สมุฏฺฐาเปตีติ ตํ สมุฏฺฐาปิกาฯ ยา ปน ปาป วิรมณากาเรน จิตฺตสฺส ปวตฺตีติ โยชนาฯ ‘‘สมาทิยนฺตสฺส วา’’ติ มุสาวาทา วิรมามีติอาทินา วจีเภทํ กตฺวา สมาทิยนฺตสฺส วาฯ ‘‘อธิฏฺฐหนฺตสฺส วา’’ติ วจีเภทํ อกตฺวา จิตฺเตเนว ตถา อธิฏฺฐหนฺตสฺส วาฯ

อิเมหิ ทฺวีหิ ปเทหิ สมาทาน วิรติปฺปวตฺติํ วทติ ฯ ‘‘อวีติกฺกมนฺตสฺส วา’’ติ เอเตน สมฺปตฺต วิรติปฺปวตฺติํ วทติฯ ‘‘เอตายา’’ติ สมฺมาวาจา วิรติยาฯ สา ปน กตฺตุนา จ กฺริยาย จ สหภาวินี หุตฺวา สมาทาน กฺริยํ สุฏฺฐุตรํ สาเธติฯ ตสฺมา สา กรณ สาธนํ นาม โหติฯ เตนาห ‘‘กรณตฺเถวากรณ วจน’’นฺติฯ พหูสุชวนวาเรสุ ปวตฺตมาเนสุ ปุริม ปุริม ชวนวารปริยาปนฺนา สมฺมาวาจา ปจฺฉิม ปจฺฉิม ชวนวารสมุฏฺฐิตาย สมาทาน กฺริยาย ปจฺจโย โหติฯ สา ปน ตาย กฺริยาย อสหภาวิตฺตา กรณลกฺขณํ น สมฺปชฺชติฯ เหตุ ลกฺขเณ ติฏฺฐติฯ เตนาห ‘‘เหตุ อตฺเถวา กรณวจน’’นฺติฯ อิทญฺจ อตฺถโต ลพฺภมานตฺตา วุตฺตํฯ สมฺมาวาจาติ ปทํ ปน กิตสาธน ปทตฺตากรณตฺเถ เอวสิทฺธํฯ น หิ อการก ภูโต เหตุ อตฺโถ สาธนํ นาม สมฺภวติฯ ‘‘สมาทาน วจนานี’’ติ สมฺมาวาจา สมุฏฺฐิตานิ สมาทาน วจนานิฯ ‘‘ตโต’’ติ ตโตปรํฯ ‘‘เตสํ’’ติ เต สํวทมานานํฯ อิทญฺจ สพฺพํ สมฺมาวาจาติ วจเน วจีเภทวาจํ ปธานํ กตฺวา วุตฺตํฯ สมฺปตฺตวิรติ สมุจฺเฉท วิรติภูตาย ปน สมฺมาวาจาย วจีเภเทน กิจฺจํ นตฺถิฯ วิรติ กิจฺจ เมวปธานนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘อปิจา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ‘‘ปวตฺตมานา’’ติ ปวตฺตมานตฺตาฯ วิเสสน เหตุ ปทเมตํฯ

[112-113] สมฺมากมฺมนฺเตปิ สมฺมาอาชีเวปิ วตฺตพฺพํ นตฺถิฯ

[114] ‘‘สมฺปตฺตํ วตฺถุํ’’ติ ปาณาติ ปาตาทิกมฺมสฺส วตฺถุํฯ สาปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณาเยวฯ กสฺมา, อตฺตโน ปจฺจกฺเข สมฺปตฺต วเสนวตฺถุสฺสธรมานตฺตาฯ ‘‘สมาทิยนฺตสฺส วา อุปฺปนฺนา’’ติ ปาณาติ ปาตาปฏิวิรมาธีติอาทินา สมาทิยนฺตสฺสยา สมาทานกฺขเณ อุปฺปนฺนา วิรติฯ ‘‘สา ปน ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา โหตี’’ติ เอตฺถ กถํ ปจฺจุปฺปนฺนา รมฺมณา โหตีติฯ ปาณาติ ปาตาปฏิวิรมาธีติ วทนฺตสฺส จิตฺตํ อนุกฺกเมน ปาณสทฺทาทีนํ อตฺถํ อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺตติฯ ตตฺถ ‘‘ปาโณ’’ติ โวหารโต สตฺโตฯ ปรมตฺถโต ชีวิตินฺทฺริยํฯ โส จ สตฺโต ตญฺจชีวิตินฺทฺริยํ โลเก สพฺพกาลมฺปิ สํวิชฺชติเยวฯ เอวรูปํ ชีวิตินฺทฺริย สามญฺญํ สนฺธาย ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณาติ วุตฺตํฯ อทินฺนาทานา ปฏิวิรมาธีติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ

‘‘อนาคตา รมฺมณาวา’’ติ เอตฺถ เอกทิวสํ นิยเมตฺวา สมาทิยนฺตสฺส ตสฺมิํ ทิวเส ธรมาน สตฺตาปิ อตฺถิฯ อุปฺปชฺชิสฺสมานสตฺตาปิ อตฺถิฯ ตทุภยมฺปิ ปาณวจเน สงฺคหิตเมวฯ ปาณุเปตํ กตฺวา สมาทิยนฺตสฺส วตฺตพฺพเมว นตฺถิฯ อปิ จ อนาคตกาลิกมฺปิ สมาทานํ อตฺถิเยวฯ อหํ อสุกทิวสโต ปฏฺฐาย ยาวชีวมฺปิ ปาณาติปาตา วิรมาธีติอาทิฯ เอวํ สมาทาน วิรติ อนาคตา รมฺมณาปิ โหตีติฯ ‘‘ปจฺจยสมุจฺเฉทวเสนา’’ติ ตํ ตํ กิเลสานุสย สงฺขาตสฺส ปจฺจยสฺส สมุจฺเฉทวเสนฯ เสสเมตฺถ สุวิญฺเญยฺยํฯ

[115-116] อปฺปมญฺญาทฺวเยฯ อปิจาติอาทีสุฯ ‘‘กลิสมฺภเวภเว’’ติ ทุกฺขุปฺปตฺติปจฺจยภูเต สํสารภเวฯ ‘‘ปาเปกลิ ปราชเย’’ติ กลิสทฺโท ปาเป จ ปราชเย จ วตฺตตีติ อตฺโถฯ สตฺเตหิ กลิํ อวนฺติ รกฺขนฺติ เอตายาติ กรุณาฯ สตฺเตหีติ จ รกฺขณตฺถโยเค อิจฺฉิตสฺมิํ อตฺเถ อปาทาน วจนํฯ ยถา-กาเก รกฺขนฺติ ตณฺฑุลา-ติฯ สตฺเตวา กลิโต อวนฺติ รกฺขนฺติ เอตายาติ กรุณาฯ กลิโตติ จ รกฺขณตฺถ โยเค อนิจฺฉิตสฺมิมฺปิ อปาทานวจนํฯ ยถา-ปาปาจิตฺตํ นิวารเยติฯ เอกสฺมิํ สตฺเต ปวตฺตาปิ อปฺปมญฺญา เอว นาม โหนฺติฯ ยถา ตํ สพฺพญฺญุตญฺญาณํ เอกสฺมิํ อารมฺมเณ ปวตฺตมฺปิ สพฺพญฺญุตญฺญาณเมว โหตีติฯ

[117] ปญฺญินฺทฺริเย วตฺตพฺพํ นตฺถิฯ

โสภณราสิมฺหิอนุทีปนา นิฏฺฐิตาฯ

[118] เอตํ ปริมาณํ อสฺสาติ เอตฺตาวํฯ ‘‘เอตฺตาวตา’’ติ เอตฺตาวนฺเตน-ผสฺโส, เวทนา, สญฺญา,ติอาทิวจนกฺกเมนฯ ‘‘จิตฺตุปฺปาเทสู’’ติ เอตฺถ-กตเม ธมฺมา ทสฺสเนน ปหาตพฺพาฯ จตฺตาโร ทิฏฺฐิคตสมฺปยุตฺต จิตฺตุปฺปาทา-ติอาทีสุ จิตฺตเจตสิก สมูโห จิตฺตุปฺปาโทติ วุจฺจติฯ อิธ ปน จิตฺตานิ เอว จิตฺตุปฺปาทาติ วุจฺจนฺตีติ อาห ‘‘จิตฺตุปฺปาเทสูติ จิตฺเตสุ อิจฺเจว อตฺโถ’’ติฯ ‘‘สพฺพทุพฺพลตฺตา’’ติ สพฺพจิตฺเตหิ ทุพฺพลตรตฺตาฯ

‘‘ภาวนา พเลนา’’ติ วิตกฺก วิราคสตฺติ ยุตฺเตน อุปจาร ภาวนา พเลน, วุฏฺฐาน คามินิ วิปสฺสนา ภาวนา พเลน จฯ ‘‘พลนายกตฺตา’’ติ พล ธมฺมานํ นายกตฺตา, เชฏฺฐกตฺตาฯ

[119] อกุสล เจตสิเกสุฯ ‘‘ปจฺฉิมํ’’ติ สพฺเพสุปิ ทฺวาทสา กุสล จิตฺเตสูติ วจนํฯ ‘‘ปุริมสฺสา’’ติ สพฺพา กุสล สาธารณา นามาติ วจนสฺสฯ ‘‘สมตฺตน วจนํ’’ติ-กสฺมา สพฺพากุสล สาธารณา นามาติฯ ยสฺมา สพฺเพสุปิฯ ลฯ จิตฺเตสุ ลพฺภนฺติ, ตสฺมา สพฺพา กุสล สาธารณา นามา-ติ เอวํ สาธน วจนํฯ ยสฺมา ปน อิเมหิ จตูหิ วินานุปฺปชฺชนฺติ, ตสฺมา เต สพฺเพสุ เตสุ ลพฺภนฺตีติ โยชนาฯ กสฺมา วินา นุปฺปชฺชนฺตีติ อาห ‘‘น หิตานี’’ติอาทิํฯ ‘‘เตหี’’ติ ปาเปหิฯ สพฺพ ปาป ธมฺมโตติ อตฺโถฯ ‘‘ตถา ตถา อามสิตฺวา’’ติ ทิฏฺฐิ ขนฺเธสุ นิจฺโจ ธุโว สสฺสโตติอาทินา อามสติฯ มาโน อหนฺติ วา เสยฺโย สทิโสติอาทินา วา อามสติฯ เอวํ ตถา ตถา อามสิตฺวาฯ ‘‘เตสู’’ติ ทิฏฺฐิมาเนสุฯ นิทฺธารเณ ภุมฺมํฯ ทิฏฺฐิ ปรามสนฺตี ปวตฺตตีติ โยชนาฯ ‘‘ตํ คหิตาการ’’นฺติ ตํ อหนฺติ คหิตํ นิมิตฺตาการํฯ สกฺกาย ทิฏฺฐิ เอว คติ เยสํ เต ทิฏฺฐิ คติกาฯ อวิกฺขมฺภิต สกฺกาย ทิฏฺฐิกาฯ ‘‘อหนฺติ คณฺหนฺตี’’ติ มาเนน คณฺหนฺติฯ ‘‘น หิ มานสฺส วิยา’’ติ ยถา มานสฺส อตฺตสมฺปคฺคหเณ พฺยาปาโร อตฺถิ, น ตถา ทิฏฺฐิยา อตฺตสมฺปคฺคหเณ พฺยาปาโร อตฺถีติ โยชนาฯ เอตฺถ จ อตฺตสมฺปคฺคหณํ นาม ปเรหิ สทฺธิํ อตฺตานํ เสยฺยาทิวเสน สุฏฺฐุปคฺคหณํฯ ‘‘น จ ทิฏฺฐิยา วิยา’’ติ ยถา ทิฏฺฐิยา ธมฺมานํ อยาถาวปกฺขปริกปฺปเน พฺยาปาโร อตฺถีติ โยชนาฯ ตตฺถ อยาถาวปกฺโข นาม อตฺตา สสฺสโต อุจฺฉินฺโนติอาทิฯ มจฺฉริยํ อตฺตสมฺปตฺตีสุ ลคฺคนโลภสมุฏฺฐิตตฺตา โลภสมฺปยุตฺตเมว สิยาติ โจทนํ ปริหรนฺโต ‘‘มจฺฉริยํ ปนา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ‘‘ตาสํ’’ติ อตฺตสมฺปตฺตีนํฯ เสสเมตฺถ สุวิญฺเญยฺยํฯ

[120] โสภณเจตสิเกสุฯ ‘‘ตีสุ ขนฺเธสุ’’ติ สีลกฺขนฺธ สมาธิกฺขนฺธ ปญฺญากฺขนฺเธสุ จฯ ‘‘สมฺมาทิฏฺฐิ ปจฺฉิมโก’’ติ สมฺมาทิฏฺฐิยา ปจฺฉโต อนุพนฺธโกติ อตฺโถฯ

สมฺมาทิฏฺฐิยา ปริวา รมตฺโตติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘ตสฺมิํ อสติ ปี’’ติ ทุตียชฺฌานิก มคฺคาทีสุ ตสฺมิํ สมฺมาสงฺกปฺเป อสนฺเตปิฯ ‘‘สีลสมาธิกฺขนฺธ ธมฺเมสุ ปนา’’ติ ‘สมฺมาวาจา, สมฺมากมฺมนฺโต, สมฺมาอาชีโว,ติ อิเม ตโย ธมฺมา สีลกฺขนฺธ ธมฺมา นามฯ สมฺมา วายาโม, สมฺมาสติ, สมฺมาสมาธี,ติ อิเม ตโย ธมฺมา สมาธิกฺขนฺธา นามฯ อิเมสุ สีลกฺขนฺธ สมาธิกฺขนฺเธสุฯ ‘‘เอโก เอกสฺส กิจฺจํ น สาเธตี’’ติ เตสุ สมฺมาวาจา สมฺมากมฺมนฺตสฺส กิจฺจํ น สาเธติฯ สมฺมา อาชีวสฺส กิจฺจํ น สาเธติฯ สมฺมากมฺมนฺโต จ สมฺมาวาจาย กิจฺจํ น สาเธตีติอาทินา สพฺพํ วตฺตพฺพํฯ ‘‘สีเลสุ ปริปูรการิตา วเสนา’’ติ สีลปฺปฏิปกฺข ธมฺมานํ สมุจฺฉินฺทการิตา วเสนาติ อธิปฺปาโยฯ มุสาวาท วิรติ มุสาวาทเมว ปชหิตุํ สกฺโกติฯ น อิตรานิ ปิสุณวาจาทีนีติ โยชนาฯ เอตฺถ สิยาฯ มุสาวาทวิรติ นาม กุสล ธมฺโม โหติฯ กุสล ธมฺโม จ นาม สพฺพสฺส อกุสล ธมฺมสฺส ปฏิปกฺโขฯ เอกสฺมิมฺปิ กุสล ธมฺเม อุปฺปชฺชมาเน ตสฺมิํ สนฺตาเน สพฺพานิ อกุสลานิ ปชหิตุํ สกฺโกนฺตีติ วตฺตพฺพานิฯ อถ จ ปน มุสาวาท วิรติ มุสาวาทเมว ปชหิตุํ สกฺโกติ, น อิตรานีติ วุตฺตํฯ กถมิทํ ทฏฺฐพฺพนฺติฯ วุจฺจเตฯ ปชหิตุํ สกฺโกตีติ อิทํ ปญฺจสุ ปหาเนสุ ตทงฺคปฺปหาน วจนํฯ ตทงฺคปฺปหานนฺติ จ เตน เตน กุสลงฺเคน ตสฺส ตสฺส อกุสลงฺคสฺส ปหานํ ตทงฺคปฺปหานํ นามฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ, อิธ สปฺปุริโส ปาณาติปาตา ปฏิวิรมามีติอาทินา วิสุํ วิสุํ สิกฺขาปทานิ สมาทิยิตฺวา ปาณาติ ปาตวิรติ สงฺขาเตน กุสลงฺเคน ปาณาติปาต สงฺขาตํ อกุสลงฺคํ ปชหติฯ อทินฺนาทาน วิรติ สงฺขาเตน กุสลงฺเคน อทินฺนาทาน สงฺขาตํ อกุสลงฺคํ ปชหตีติอาทินา วิตฺถาเรตพฺพํฯ เอกสฺมิมฺปิ กุสล ธมฺเม อุปฺปชฺชมาเน ตสฺมิํ สนฺตาเน สพฺพานิ อกุสลานิ น อุปฺปชฺชนฺตีติ เอตฺถ ปน อโนกาสตฺตา เอว น อุปฺปชฺชนฺติ, น ปหานตฺตาฯ น หิ ตสฺมิํ สนฺตาเน ตสฺมิํ ขเณ ตานิ อกุสลานิ เอว น อุปฺปชฺชนฺติฯ อถโข สพฺพานิ อญฺญานิ กุสล จิตฺตานิ จ น อุปฺปชฺชนฺติฯ สพฺพานิ อพฺยากต จิตฺตานิ จ น อุปฺปชฺชนฺติฯ ตานิ อโนกา สตฺตา เอว น อุปฺปชฺชนฺติฯ น ปหานตฺตา น อุปฺปชฺชนฺติฯ

ตทงฺคปฺปหานาทิ วเสน ปน ปหานํ สนฺธาย อิธ ปชหิตุํ สกฺโกติ-น สกฺโกตีติ วุตฺตํฯ เอตฺตาวตา ตทงฺคปฺปหานํ นาม สุปากฏํ โหติฯ มุสาวาท วิรติ มุสาวาทเมว ปชหิตุํ สกฺโกติฯ น อิตรานีติ อิทญฺจ สุฏฺฐุ อุปปนฺนํ โหตีติฯ ‘‘เอตฺถ จา’’ติอาทีสุ กายงฺคโจปนตฺถาย วาจงฺคโจปนตฺถาย จ ปวตฺตานิ กายวจีโจ ปน ภาคิยานิ นามฯ กามาวจร กุสเลสฺเวว วิรติโย สนฺทิสฺสนฺติฯ ‘‘กามาวจร กุสเลสุ ปี’’ติ นิทฺธารเณ ภุมฺมวจนํฯ กามภูมิยํ อุปฺปนฺเนสุ เอว กามาวจร กุสเลสุ สนฺทิสฺสนฺติฯ ติวิธ กุหนวตฺถูนิ จ วิรมิตพฺพวตฺถุฏฺฐาเนฐิตานิฯ เอตฺถ จ กุหนํ นาม วิมฺหาปนํ ลาภสกฺการ สิโลกตฺถาย มนุสฺสานํ นานามายาสาเฐยฺย กมฺมานิ กตฺวา อจฺฉริยพฺภุต ภาวกรณนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ตํ ปน ติวิธํ ‘ปจฺจยปฺปฏิเสวนกุหนญฺจ, สามนฺตชปฺปน กุหนญฺจ, อิริยา ปถสณฺฐา ปน กุหนญฺจฯ ตตฺถ มหิจฺโฉเยว สมาโน อปฺปิจฺฉาการํ ทสฺเสตฺวา อาทิโต อาคตา คเต จตุปจฺจเย ปฏิกฺขิปิตฺวา ปจฺฉา พหุํ พหุํ อาคเต ปจฺจเย ปฏิคฺคณฺหาติฯ อิทํ ปจฺจยปฺปฏิเสวน กุหนํ นามฯ ปาปิจฺโฉเยว สมาโน อยํ ฌานลาภีติ วา อภิญฺญาลาภีติ วา อรหาติ วา ชโน มํ สมฺภาเวตูติ สมฺภาวนํ อิจฺฉนฺโต อตฺตานํ อุตฺตริ มนุสฺส ธมฺมานํ สนฺติเก เต วา อตฺตโน สนฺติเก กตฺวา วญฺเจติฯ อิทํ สามนฺตชปฺปน กุหนํ นามฯ ปาปิจฺโฉเยว สมาโน อยํ สนฺตวุตฺติ สมาหิโต อารทฺธวีริโยติ ชโน มํ สมฺภาเวตูติ สมฺภาวนํ อิจฺฉนฺโต อิริยา ปถ นิสฺสิตํ นานาวญฺจนํ กโรติฯ อิทํ อิริยา ปถ สณฺฐาปน กุหนํ นามฯ ‘‘สิกฺขาปทสฺส วตฺถูนี’’ติ สุรา ปาน วิกาล โภชน นจฺจคีตวาทิต ทสฺสน สวนาทีนิฯ สุราเมรยปานา วิรมาธีติ สมาทิยนฺตสฺส สุราเมรยปาน เจตนา วิรมิตพฺพ วตฺถุ นามฯ วิกาล โภชนา วิรมามีติ สมาทิยนฺตสฺส วิกาเล ยาวกาลิก วตฺถุสฺส ปริภุญฺชน เจตนา วิรมิตพฺพ วตฺถุ นามฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ โลกุตฺตร จิตฺเตสุฯ ‘สพฺพถาปี,ติ จ ‘นิยตา’ติ จ ‘เอกโต วา’ติ จ ตีณิ วิเสสนานิฯ โลกิเยสุ ปน ‘กทาจี’ติ จ ‘วิสุํ วิสุํ’ติ จ ทฺเว ทฺเว วิเสสนานิฯ

ตตฺถ โลกุตฺตเรสุ ‘สพฺพถาปี’ติ อิทํ สมุจฺเฉทปฺปหาน ทสฺสนํ โลกิเยสุปิ ตพฺพิปรีตํ ตทงฺคปฺปหาน ทสฺสนํ อธิปฺเปตนฺติ กตฺวา ‘‘เอเกก ทุจฺจริตปฺปหานวเสเน วา’’ติ วุตฺตํฯ

[121] อปฺปมญฺญาสุฯ ‘‘วิภงฺเค’’ติ อปฺปมญฺญา วิภงฺเคฯ ‘‘การุญฺญปฺปกติกสฺสา’’ติ การุญฺญสภาวสฺสฯ ‘‘อนิสฺสุกิโน’’ติ อิสฺสาธมฺมรหิตสฺสฯ ถามคตา กรุณา โทส สมุฏฺฐิตํ วิหิํสํ ปชหติฯ ถามคตา มุทิตา โทสสมุฏฺฐิตํ อรติํ ปชหตีติ วุตฺตํ ‘‘วิหิํสา อรตีนํ นิสฺสรณ ภูตา’’ติฯ เอตฺถ จ อรติ นาม สุญฺญาคาเรสุ จ ภาวนา กมฺเมสุ จ นิพฺพิทาฯ โทส นิสฺสรเณ สติ โทมนสฺสนิสฺสรณมฺปิ สิทฺธเมวฯ นิสฺสรณญฺจ นาม ปฏิปกฺข ธมฺม สณฺฐาเนน โหติฯ ตสฺมา ปุพฺพภาเคปิ อปฺปมญฺญาสุ นิจฺจํ โสมนสฺส สณฺฐานํ เวทิตพฺพนฺติ อธิปฺปาเยน ‘‘โทมนสฺสปฺปฏิปกฺขญฺจา’’ติอาทิมาหฯ ‘‘อฏฺฐกถายปิ สห วิรุทฺโธ’’ติ อฏฺฐสาลินิยํ อุเปกฺขา สหคต กามาวจร กุสล จิตฺเตสุ กรุณา มุทิตา ปริกมฺมกาเลปิ หิ อิเมสํ อุปฺปตฺติ มหาอฏฺฐกถายํ อนุญฺญาตา เอวา-ติ วุตฺตํฯ ตาย อฏฺฐกถายปิ สห วิรุทฺโธฯ เสสเมตฺถ สุวิญฺเญยฺยํฯ ‘‘ปฏิกูลา รมฺมเณสุ ปน…เป.… วตฺตพฺพเมว นตฺถี’’ติ ปฏิกูลา รมฺมณานิ นาม โสมนสฺเสน ทูเร โหนฺติ, ตถา ทุกฺขิต สตฺตา จ, ตสฺมา ตทา รมฺมณานิ อสุภ ภาวนา จิตฺตานิ จ กรุณา ภาวนา จิตฺตานิ จ อาทิโต อุเปกฺขา สหคตา เนวาติ วตฺตพฺพเมว นตฺถิฯ ‘‘สาหิเวทนุเปกฺขา นามา’’ติ กามาวจร เวทนุเปกฺขา วุตฺตาฯ วิภาวนิปาเฐ, ‘‘อญฺญวิหิตสฺส ปี’’ติ อญฺญํ อารมฺมณํ มนสิกโรนฺตสฺสปิฯ สชฺฌายนํ สมฺปชฺชติ, สมฺมสนํ สมฺปชฺชตีติ ปาฐเสโสฯ อิติ ตสฺมาฯ เอตฺถ สิยา ‘‘ตํ ปฏิกฺขิตฺตํ โหตี’’ติ กสฺมา วุตฺตํฯ น นุ ตมฺปิ อุเปกฺขา สหคต จิตฺเตสุ กรุณา มุทิตานํ สมฺภวํ สาเธติ เยวาติฯ สจฺจํ สาเธติเยวฯ เตน ปน ปริจย วเสน เตสุ ตาสํ สมฺภวํ ทีเปติฯ อิธ ปน ‘‘เอตฺถ จา’’ติอาทินา ‘‘ปฏิกูลา รมฺมเณสู’’ติอาทินา จ ปริจเยน วินา ปกติยา ตาสํ อุเปกฺขา เวทนาย เอว สห ปวตฺติ พหุลตา วุตฺตาติฯ ‘‘โยคกมฺม พเลนา’’ติ ยุญฺชน วีริย กมฺม พเลนฯ

[122] เจโต ยุตฺตานํ จิตฺต เจตสิกานํฯ ‘‘เอตฺถ จา’’ติอาทีสุฯ เหฏฺฐา จ วุตฺโต ‘กทาจิ สนฺทิสฺสนฺติ วิสุํ วิสุํ, กทาจิ นานา หุตฺวา ชายนฺตี’ติฯ อุปริ จ วกฺขติ ‘อปฺปมญฺญา วิรติโย ปเนตฺถ ปญฺจปิ ปจฺเจกเมว โยเชตพฺพา’ติฯ อิสฺสาทีนญฺจ นานา กทาจิ โยโค อุปริ ‘อิสฺสามจฺเฉร กุกฺกุจฺจานิ ปเนตฺถ ปจฺเจกเมว โยเชตพฺพานี’ติ วกฺขติฯ มานถิน มิทฺธานํ ปน นานา กทาจิ โยโค อิธ วตฺตพฺโพฯ ‘‘กทาจี’’ติ วตฺวา ตทตฺถํ วิวรติ ‘‘เตสํ’’ติอาทินาฯ ‘‘เตสํ’’ติ ทิฏฺฐิ วิปฺปยุตฺตานํฯ ‘‘นิทฺทาภิภูต วเสนา’’ติ นิทสฺสน วจนเมตํฯ เตน โกสชฺชาทีนมฺปิ คหณํ เวทิตพฺพํฯ ‘‘อกมฺมญฺญตายา’’ติ อกมฺมญฺญภาเวนฯ เตหิ อิสฺสามจฺฉริย กุกฺกุจฺเจหิฯ เตน จ มาเนนฯ กิจฺจ วิโรเธ วา อารมฺมณ วิโรเธ วา นานาภาโวฯ อวิโรเธ สหภาโวฯ

[123] ‘‘โยคฏฺฐานปริจฺฉินฺทน วเสนา’’ติ สพฺพจิตฺต สาธารณา ตาว สพฺเพสุปิ เอกูนนวุติจิตฺตุปฺปาเทสุ, วิตกฺโก ปญฺจปญฺญา สจิตฺเตสูติอาทินา ยุตฺตฏฺฐาน ภูตานํ จิตฺตานํ คณนสงฺขฺยาปริจฺเฉทวเสนฯ ‘‘ยุตฺต ธมฺมราสิ ปริจฺฉินฺทน วเสนา’’ติ อนุตฺตเร ฉตฺติํส, มหคฺคเต ปญฺจติํสาติอาทินา ยุตฺต ธมฺมราสีนํ คณน สงฺขฺยา ปริจฺเฉท วเสนฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยํฯ ‘‘ปาฬิยํ’’ติ ธมฺมสงฺคณิ ปาฬิยํฯ ‘‘เตสํ นยานํ’’ติ จตุกฺก ปญฺจก นยานํฯ

[124] ‘‘กายวจี วิโสธน กิจฺจา’’ติ กายทฺวารวจีทฺวาร โสธน กิจฺจาฯ

[125] โลกุตฺตร วิรตีนํ โลกุตฺตร วิปาเกสุปิ อุปฺปชฺชนโต ‘‘อิทญฺจ…เป.… ทฏฺฐพฺพ’’นฺติฯ ตาสํ อปฺปมญฺญานํฯ เตสุ มหาวิปาเกสุฯ สตฺตปญฺญตฺตาทีนิ อารมฺมณานิ ยสฺสาติ วิคฺคโหฯ ‘‘เตนา’’ติ กุสเลนฯ ‘‘วิกปฺป รหิตตฺตา’’ติ วิวิธาการ จินฺตน รหิตตฺตาฯ อปฺปนาปตฺต กมฺม วิเสเสหิ นิพฺพตฺตา อปฺปนาปตฺตกมฺม วิเสส นิพฺพตฺตาฯ ปญฺญตฺติ วิเสสานิ นาม ปถวีกสิณ นิมิตฺตาทีนิฯ ‘‘อปิ จา’’ติอาทีสุฯ น ปญฺญตฺติ ธมฺเมหิ อตฺถิฯ เอวญฺจ สติ, กามวิปากานิ กามตณฺหาย อารมฺมณภูตา ปญฺญตฺติโยปิ อาลมฺเพยฺยุนฺติฯ

‘‘สงฺคหนยเภทการกา’’ติ ปถ มชฺฌานิก จิตฺเตสุ ฉตฺติํสฯ ทุตียชฺฌานิก จิตฺเตสุ ปญฺจติํสาติอาทินา สงฺคหนยเภทสฺส การกาฯ

[126] ‘‘เอตฺถ จา’’ติอาทีสุฯ ‘‘ปญฺจสุ อสงฺขาริเกสู’’ติ นิทฺธารเณ ภุมฺมวจนํฯ ตถา ปญฺจสุ สสงฺขาริเกสูติฯ เสสเมตฺถ สุวิญฺเญยฺยํฯ

[128] ‘‘ภูมิ ชาติ สมฺปโยคาทิเภเทนา’’ติ ผสฺโสตาว จตุพฺพิโธ โหติ กามาวจโร, รูปาวจโร, อรูปาวจโร จาติฯ อยํ ภูมิเภโทฯ

ทฺวาทสากุสลา ผสฺสา, กุสลา เอกวีสติ;

ฉตฺติํเสว วิปากา จ, วีสติ กฺริยา มตาฯ

อิติ อยํ ชาติเภโทฯ โสมนสฺส สหคโต, ทิฏฺฐิคต สมฺปยุตฺโต, อสงฺขาริโก จ, สสงฺขาริโก จาติอาทินา สมฺปโยคาทิเภโท วตฺตพฺโพฯ ‘‘จิตฺเตน สมํ เภท’’นฺติ อตฺตนา วา สมฺปยุตฺเตน จิตฺตเภเทน สมํ เภทํฯ เอกูนน วุติยา จิตฺเตสุ วาฯ เอตฺถ จ วิจิกิจฺฉา เจตสิกํ เอกสฺมิํ จิตฺเต ยุตฺตนฺติ เอกเมว โหติฯ โทโส, อิสฺสา, มจฺฉริยํ, กุกฺกุจฺจนฺติ อิเม จตฺตาโร ทฺวีสุ จิตฺเตสุ ยุตฺตาติ วิสุํ วิสุํ ทฺเว ทฺเว โหนฺติฯ ตถา ทิฏฺฐิมานา ปจฺเจกํ จตฺตาโรฯ ถินมิทฺธํ ปจฺเจกํ ปญฺจาติอาทินา สพฺพํ วตฺตพฺพนฺติฯ

เจตสิกสงฺคหทีปนิยาอนุทีปนา นิฏฺฐิตาฯ

3. ปกิณฺณกสงฺคหอนุทีปนา

[129] ปกิณฺณกสงฺคเห ฯ อุภินฺนํ จิตฺต เจตสิกานํฯ ‘‘เตปญฺญาสา’’ติ เตปญฺญาสวิธาฯ ‘‘ภาโว’’ติ วิชฺชมานกิริยาฯ โย ลกฺขณ รสาทีสุ ลกฺขณนฺติ วุจฺจติฯ เตนาห ‘‘ธมฺมานํ’’ติอาทิํฯ ปวตฺโตติ ปาฐเสส ปทํฯ เอเตน ‘เวทนา เภเทน จิตฺตเจตสิกานํ สงฺคโห’ติอาทีสุปิ เวทนา เภเทน ปวตฺโต จิตฺตเจตสิกานํ สงฺคโหติอาทินา สมฺพนฺธํ ทสฺเสติฯ ‘‘วจนตฺโถ ทสฺสิโต’’ติ, กถํ ทสฺสิโตติ อาห ‘‘เวทนา เภเทน จิตฺตเจตสิกานํ สงฺคโห’’ติอาทิฯ ‘‘เตสํ ทานิ ยถารหํ’’ติ เอตฺถ ‘‘เตสํ’’ติ จิตฺตเจตสิกานํ, สงฺคโห นามาติ สมฺพนฺโธฯ เอเตน อยํ สงฺคโห จิตฺต เจตสิกานํ เอว สงฺคโหติ สิทฺธํ โหติฯ เวทนา เหตุโตฯ ลฯ ลมฺพณวตฺถุโต สงฺคโห นามาติ สมฺพนฺโธฯ เอเตน อุปริ เวทนา สงฺคโหติอาทีสุ เวทนาโต สงฺคโห เวทนา สงฺคโหฯ ลฯ วตฺถุโต สงฺคโห วตฺถุ สงฺคโหติ สิทฺธํ โหติ, เวทนาโตติอาทีสุ จ เวทนา เภทโตติอาทิ อตฺถโต สิทฺธํ โหติฯ เอวํ ฉนฺนํ ปกิณฺณกสงฺคหานํ วจนตฺโถ ทสฺสิโตฯ เตนาห ‘‘เวทนา เภเทนา’’ติอาทิํฯ อาทินา ทสฺสิโตติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘สงฺคโห นาม นิยฺยเต’’ติ วุตฺตตฺตา ‘‘นีโต นาม อตฺถี’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘นิยฺยเต’’ติ จ ปวตฺตียเตติ อตฺโถฯ นนุ เตสํ ‘‘สงฺคโห นาม นิยฺยเต’’ติ วุตฺตตฺตา ทฺวีหิ จิตฺต เจตสิเกหิ เอว อยํ สงฺคโห เนตพฺโพติฯ นฯ จิตฺเตน นีเต เจตสิเกหิ วิสุํ เนตพฺพ กิจฺจสฺส อภาวโตติ ทสฺเสตุํ ‘‘จิตฺเต ปน สิทฺเธ’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

[130] เวทนา สงฺคเหฯ เวทนา เภทํ นิสฺสาย อิมสฺส สงฺคหสฺส ปวตฺตตฺตา ‘‘นิสฺสย ธมฺม ปริคฺคหตฺถ’’นฺติ วุตฺตํฯ ‘‘สํยุตฺตเก’’ติ เวทนา สํยุตฺตเกฯ ‘‘อารมฺมณํ อนุโภนฺตี’’ติ อารมฺมณ รสํ อนุโภนฺติฯ ‘‘เต’’ติ เตชนาฯ ‘‘ตํ’’ติ ตํ อารมฺมณํฯ ‘‘สาตโต’’ติ สุขาการโตฯ