9. กมฺมฏฺฐานสงฺคหอนุทีปนา

[170] กมฺมฏฺฐานสงฺคเห ฯ วิทิโต วิญฺญาโต นามรูป วิภาโค เยนาติ วิคฺคโหฯ โยคี ปุคฺคโลฯ ‘‘กิเลเส สเมตี’’ติ กามจฺฉนฺทาทิเก นีวรณกิเลเส อุปสเมติฯ ‘‘ตถา ปวตฺโต’’ติ ภาวนาวเสน ปวตฺโตฯ วูปสมนวเสน วา ปวตฺโตฯ ‘‘ตายา’’ติ ตายภาวนา ปญฺญาย, ปสฺสนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘ปสฺสิตํ’’ติ สมนุปสฺสิตํฯ กถํ กสิณภาวนาทิกํ โยคกมฺมํ อตฺตาว อตฺตโน ฐานํ โหตีติ วุตฺตํ ‘‘อาทิมชฺฌปริโยสานานํหี’’ติอาทิฯ วิภาวนิปาเฐฯ ‘‘ปทฏฺฐานตายา’’ติ เอเตน ติฏฺฐติ อนิวตฺตมานํ ปวตฺตติ เอเตนาติ ฐานนฺติ อตฺเถน ปทฏฺฐานเมว ฐานนฺติ วุจฺจตีติ ทีเปติฯ ‘‘สุขวิเสสานํ’’ติ ฌานสุข มคฺคสุข ผลสุขานํฯ ‘‘ทสกสิณานี’’ติอาทีสุ มุขฺยโต วา อุปจารโต วา ทฺวิธาปิ อตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘ทสกสิณานี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ‘‘เสสานิปี’’ติ อปฺปมญฺญาทีนิ เสสกมฺมฏฺฐานานิปิฯ ยํ ยํ อนุรูปํ ยถานุรูปํฯ ‘‘สมุทาจรณํ’’ติ ปุนปฺปุนํ ภุสํ ปวตฺตนํฯ ‘‘สํสคฺค เภโท’’ติ เอกเมกสฺส ปุคฺคลสฺส กสฺสจิ ทฺเวจริยา, กสฺสจิ ติสฺโสติอาทินา สมฺมิสฺส วิภาโคฯ อฏฺฐกถายํ’’ติ วิสุทฺธิมคฺค อฏฺฐกถายํฯ ‘‘สพฺพายปิ อปฺปนายา’’ติ ฌานปฺปนาย จ มคฺคปฺปนาย จ ผลปฺปนาย จฯ ‘‘ยา อาสนฺเน ปวตฺตา ทูเร ปวตฺตาติ อธิกาโรฯ ‘‘อิตรา ปนา’’ติ ทูเร ปวตฺตาปนฯ ‘‘ตาสํ ปนา’’ติ ติสฺสนฺนํ ภาวนานํ ปนฯ ‘‘เตสํ ปี’’ติ ทฺวินฺนํ นิมิตฺตานํปิฯ ‘‘วิทตฺถิจตุรงฺคุลํ’’ นาม วิตฺถารโต จตุรงฺคุลาธิกํ วิทตฺถิปฺปมาณํฯ วิทตฺถิปฺปมาณํ วา จตุรงฺคุลปฺปมาณํ วาติปิ ยุชฺชติฯ ตถาหิ วิสุทฺธิมคฺเค วาโยกสิณ วิธาเน จตุรงฺคุลปฺปมาณํ สีสํ วาเตน ปหริยมานํ ทิสฺวาติ วุตฺตํฯ ขลมณฺฑลํ นาม กสฺสกานํ กสฺสมทฺทนภูมิภาคมณฺฑลํฯ

‘‘กตํ วา’’ติ นีลาทิวณฺณวิเสสรหิตํ อรุณวณฺณํ มตฺติกกฺขณฺฑํ อุทเกน มทฺทิตฺวา จกฺกมณฺฑลํ วิย ปริมณฺฑลํ สุมฏฺฐตลํ ปถวิมณฺฑลํ กโรนฺติฯ เอวํ กตํ วาฯ ‘‘อกตํ วา’’ติ กตฺถจิ ภูมิภาเค เกนจิ อกตํ สยํ ชาตํ วาฯ ‘‘กสิเณน ชมฺพุทีปสฺสา’’ติ เอตฺถฯ

พุทฺโธติ กิตฺตยนฺตสฺส, กาเย ภวติ ยา ปีติ;

วรเมว หิ สาปีติ, กสิเณนปิ ชมฺพุทีปสฺสาติฯ

คาถาเสโสฯ ตตฺถ ชมฺพุทีปสฺส กสิณโต สาปีติวรา เอวาติ โยชนาฯ ‘‘กสิณโต’’ติ จ สกลมณฺฑลโตฯ สกลสฺส ชมฺพุทีปมณฺฑลสฺส อิสฺสริยาธิปติโต ปีติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘สนฺนิวิฏฺฐา’’ติ สมํ สณฺฐิตาฯ ‘‘สณฺฐาน ปญฺญตฺตี’’ติ มณฺฑลสณฺฐาเนน อุปฏฺฐิตา นิมิตฺตปญฺญตฺติ เอว วุจฺจติฯ ‘‘ผุฏฺฐฏฺฐาเน’’ติ กาเยวา รุกฺขคฺคาทีสุวา วาเตน ปหตฏฺฐาเนฯ ‘‘วายุ วฏฺฏี’’ติ วาตปริมณฺฑลํฯ จนฺทสูริยานํ อคฺคิสฺส จ โอภาเสน วิสิฏฺฐาติ สมาโสฯ ‘‘วิสิฏฺฐา’’ติ วิเสสิตาฯ

‘‘ธูมาตํ’’ติ ธูมายิตํฯ ธูมปูริตปฏํ วิยาติ วุตฺตํ โหติฯ เตนาห ‘‘สูนภาวํ คตํ’’ติฯ อนฺเต กกาโร นินฺทตฺถโชตโกติ วุตฺตํ ‘‘กุจฺฉิตตฺตา’’ติฯ เชคุจฺฉิ ตพฺพตฺตาติ อตฺโถฯ ‘‘ฉวสรีรสฺสา’’ติ ลามกสรีรสฺสฯ ‘‘ตเทวา’’ติ ฉวสรีรเมวฯ วิปุพฺพกํ วิจฺฉินฺนกํ นามาติ สมฺพนฺโธฯ ตตฺถ วิเสเสน นีลนฺติวินีลํฯ ตเมว กุจฺฉิตตฺตา วินีลกํฯ ‘‘ตเทว ปุน ปจฺจิตฺวา’’ติ วินีลกสรีรเมว ปุน กาลาติกฺกเม ปจฺจิตฺวาฯ ปูติโลหิตานํ ปริปกฺกภาวํ ปตฺวาติ อตฺโถฯ ตโต ตโต ทฺวารจฺฉิทฺทโตฯ ยุตฺตํ ตเทว สรีรนฺติ สมฺพนฺโธฯ วิจฺฉินฺนกํ นาม, วิจฺฉิทฺทกนฺติปิ ปฐนฺติฯ ‘‘อปกฑฺฒิตฺวา’’ติ ขณฺฑานิ สรีรโต โมเจตฺวา ตํ ตํ ปเทสํ กฑฺฒิตฺวาฯ ‘‘ปคฺฆริตโลหิต สรีรํ’’ติ ฉินฺนวิทฺธฏฺฐาเนสุ วณมุเขหิ ปคฺฆริตโลหิตสรีรํฯ

‘‘พุทฺธานุสฺสตี’’ติ เอตฺถ พุทฺธสทฺโท คุณฺยูปจาร วจนํ โหติฯ คุณิโน ทพฺพสฺส นาเมน คุณานํ คเหตพฺพตฺตาติ วุตฺตํ ‘‘พุทฺธคุณสฺส อนุสฺสติ พุทฺธานุสฺสตี’’ติฯ เอสนโย ธมฺมานุสฺสตาทีสุฯ ‘‘อรหตาที’’ติ อรหตาทิคุโณฯ

วิคตานิ ทุสฺสิลฺยาทิ มลานิ จ มจฺเฉรญฺจ ยสฺส ตํ วิคตมลมจฺเฉรํฯ ตสฺส ภาโวติ วิคฺคโหฯ ‘‘อตฺตนา อธิคตนิพฺพานญฺจา’’ติ เอเตน อริยปุคฺคลานํ กิเลสานํ อจฺจนฺตวูปสโม วุตฺโตฯ ‘‘ยํ อารพฺภา’’ติ ยํ ปุคฺคลํ อารพฺภฯ หิตูปสํหาโร นาม อยํ ปุคฺคโล อเวโร โหตุ, อพฺยาปชฺโช โหตูติอาทินา อเวรตาทีนิ หิตสุขานิ ตสฺมิํ ปุคฺคเล จิตฺเตน อุปสํหรณํฯ กรุณา, มุทิตา, เหฏฺฐา เจตสิกสงฺคเห วุตฺตตฺถา เอวฯ หิตูปสํหาโร จ หิตโมทนา จ อหิตาปนยนญฺจาติ ทฺวนฺโทฯ ตตฺถ หิตูปสํหาโร เมตฺตาย กิจฺจํฯ หิตโมทนา มุทิตายฯ อหิตาปนยนํ กรุณาย กิจฺจํฯ ตตฺถ ปรํ หิตสุขสมฺปนฺนํ ทิสฺวา เตน ปรหิเตน อตฺตนิ ปีติปาโมชฺชวฑฺฒนํ หิตโมทนา นามฯ ปรํ ทุกฺขิตํ ทิสฺวา อยํ อิมมฺหาทุกฺขา มุจฺจตุ, มากิลมตูติ เอวํ จิตฺเตน ปรสฺมิํ อหิตสฺส ทุกฺขสฺส อปนยนํ อหิตาปนยนํ นามฯ ‘‘เตสํ’’ติ ปรสตฺตานํฯ สสฺส อตฺตโน อิทนฺติ สกํฯ ‘‘อิทํ’’ สุขทุกฺขการณํฯ อตฺตนา กตกมฺมํ เอว สกํ เยสํ เต กมฺมสฺสกาฯ ปรสตฺตา เอวฯ เตสํ ภาโวฯ ตสฺส อนุพฺรูหนนฺติ วิคฺคโหฯ ‘‘สีมสมฺเภโท’’ติ อตฺตา จ ปิยปุคฺคโล จ มชฺฌตฺตปุคฺคโล จ เวริปุคฺคโล จาติ จตสฺโส สีมาฯ สมฺภินฺทนํ สมฺเภโทฯ สมฺมิสฺสนํ อนานตฺตกรณนฺติ อตฺโถฯ สีมานํ สมฺเภโท สีมสมฺเภโทฯ สพฺพา อิตฺถิโย, สพฺเพปุริสาติอาทินา โอธิโส ปริจฺเฉทโต ผรณํ โอธิโสผรณํ นามฯ สพฺเพสตฺตา, สพฺเพปาณา, สพฺเพภูตาติอาทินา อโนธิโส อปริจฺเฉทโต ผรณํ อโนธิโสผรณํ นามฯ ปุรตฺถิมายทิสาย สพฺเพสตฺตา อเวราโหนฺตูติอาทินา ทิสาวิภาควเสน ผรณํ ทิสาผรณํ นามฯ ‘‘ตํ สมงฺคีโน จา’’ติ ตาหิ อปฺปมญฺญาหิ สมงฺคีโน ปุคฺคลาฯ ‘‘นิจฺจํ โสมฺมหทยภาเวนา’’ติ สพฺพกาลํ สนฺตสีตล หทยภาเวนฯ พฺรหฺมสทฺโท วา เสฏฺฐปริยาโย ‘พฺรหฺมํ ปุญฺญํ ปสวตี’ติอาทีสุ วิยฯ อสิตพฺพํ ภุญฺชิตพฺพนฺติ อสิตํฯ ปญฺจโภชนํฯ ปาตพฺพนฺติ ปีตํฯ อฏฺฐวิธํ ปานํฯ ทนฺเตน ขายิตพฺพํ ขาทิตพฺพนฺติ ขายิตํฯ

ปูวกฺขชฺชผลกฺขชฺชาทิกํ นานาขาทนียํ ฯ องฺคุลีหิปิ คเหตฺวา สายิตพฺพํ เลหิตพฺพนฺติ สายิตํฯ มธุปฺผาณิตาทิกํ สายนียํฯ สรสปฺปฏิกูลตา นาม อตฺตโน สภาวโต ปฏิกูลตาฯ จตุพฺพิโธปิ หิ อาหาโร ภาชเนสุ วา หตฺถมุขาทีสุ วา ยตฺถ ยตฺถ สมฺมกฺเขติ, ลคฺคติ, ลิมฺปติฯ ตํ อุทเกน โธวิตพฺพํ โหติฯ อโธตํ ปน ตมฺปิ เชคุจฺฉนียํ โหติฯ อาสยโต ปฏิกูลตา นาม ตสฺส อชฺโฌหรียมานสฺส กณฺฐาทีสุ ฐิเตหิ ปิตฺตเสมฺหาทีหิ อาสเยหิ สมฺมิสฺสนวเสน ปฏิกูลตาฯ นิธานโต ปฏิกูลตา นาม นิธานโต ปฏิกูลตาฯ ‘‘นิธานํ’’ติ จ อามาสโย วุจฺจติฯ ปกฺกโต ปฏิกูลตา นาม ตสฺส นิธานคตสฺส ปริปกฺกกาเล คูถมุตฺตาทิภาวปตฺติโต ปฏิกูลตาฯ อปกฺกโต ปฏิกูลตา นาม ตสฺมิํ อปริปกฺเก อชิณฺเณ สติ สรีเร นานาโรคุปฺปตฺติวเสน ปฏิกูลตาฯ ผลโต ปฏิกูลตา นาม ตสฺส ปริปกฺกกาลโต ปฏฺฐาย สรีเร เกสโลมาทีนํ ปฏิกูลราสีนํ วฑฺฒนวเสน ปฏิกูลตาฯ นิสฺสนฺทโต ปฏิกูลตา นาม ตสฺส น วหิทฺวาเรหิ วา โลมกูเปหิวา อญฺเญหิ นานาวณมุเขหิ วา อุคฺฆรณ ปคฺฆรณาทิวเสน ปฏิกูลตาฯ ‘‘ตตฺถา’’ติ ตสฺมิํ จตุพฺพิเธ อาหาเรฯ ‘‘นิกนฺติปฺปหานสญฺญา’’ติ กนฺตารมคฺเค มาตาปิตูนํ กนฺตารนิตฺตรณตฺถาย ปุตฺต มํสขาทเน วิย อติ มนุญฺเญปิ อาหาเร รสตณฺหา ปหานวเสน ปวตฺตา สญฺญาฯ ‘‘สลกฺขณาทิวเสนา’’ติ สลกฺขณสสมฺภาราทิวเสนฯ ‘‘ราเคน จรตี’’ติ เอตฺถ ‘‘ราเคนา’’ติ กรณตฺเถ, อิตฺถมฺภูตลกฺขเณวา กรณ วจนํฯ ตตฺถ กรณตฺเถตาว ‘‘ราเคน จรตี’’ติ จตูสุ อิริยาปเถสุ เยภูยฺเยน ราคจิตฺเตน จรติฯ ราคจิตฺเตน นิยฺยมาโน วิจรตีติ วุตฺตํ โหติฯ อิตฺถมฺภูต ลกฺขเณ ปน ‘‘ราเคน จรตี’’ติ เตสุ ราคเกตุ ราคธโช หุตฺวา วิจรตีติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘อสฺสา’’ติ ตสฺสปุคฺคลสฺสฯ ‘‘อุสฺสนฺโน’’ติ อุคฺคโต ปากฏตโรฯ พหุตโรติปิ วทนฺติฯ ‘‘ปหานายา’’ติ เอตฺถ อิติสทฺโท อาทิ อตฺโถฯ เตน กรุณา ภาเวตพฺพา วิหิํสาย ปหานายฯ

มุทิตา ภาเวตพฺพา อรติยา ปหานายาติ อิมํ ปาฬิเสสํ สงฺคณฺหาติฯ ‘‘นิสฺสรณตาวจนโต’’ติ นิสฺสรณญฺเหตํ พฺยาปาทสฺส ยทิทํ เมตฺตาเจโต วิมุตฺติฯ นิสฺสรณญฺเหตํ วิเหสายยทิทํ กรุณา เจโตวิมุตฺติฯ นิสฺสรณญฺเหตํ อรติยา ยทิทํ มุทิตา เจโต วิมุตฺตีติ เอวํ นิสฺสรณ ภาววจนโต จฯ จตสฺโส อปฺปมญฺญาโยฯ ลฯ โทส จริตสฺสาติ วุตฺตํฯ ‘‘โทส วตฺถุตฺตาภาวโต จา’’ติ โทสุปฺปตฺติยา วตฺถุ ภาวสฺสกรณ ภาวสฺส อภาวโต จฯ นีลาทีนิ จตฺตาริ กสิณานิ โทส จริตสฺสาติ วุตฺตํฯ กสฺมาปเนตฺถ โทส จริตสฺส อุเปกฺขา สปฺปายการณํ วิสุํ น วุตฺตนฺติฯ อญฺญการณตฺตา น วุตฺตนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เอตฺถ จา’’ติอาทิมาหฯ ‘‘ติสฺโส’’ติ ติสฺโส อปฺปมญฺญาโยฯ ‘‘มนาปิยรูปานี’’ติ มนาปิยวณฺณานิฯ วิกฺขิตฺตจิตฺโต จ โหตีติ อธิกาโรฯ ‘‘ตสฺสา’’ติ ปมาท พหุลสฺส วิกฺขิตฺตจิตฺตสฺส จ ปุคฺคลสฺสฯ วุตฺตํ สิยาฯ วิสุทฺธิ มคฺเค ปน เอวํ วุตฺตํ นตฺถีติ อธิปฺปาโยฯ วิภาวนิปาเฐฯ ‘‘พุทฺธิวิสย ภาเวนา’’ติ วุตฺตํฯ ยทิ พุทฺธิวิสยตฺตา โมหจริตสฺส สปฺปายํฯ พุทฺธิวิสยภูตานิ มรณ อุปสมสญฺญา ววตฺถานานิปิ โมหจริตสฺส สปฺปายานิ สิยุนฺติ วุตฺตํ ‘‘เอวญฺหิสตี’’ติอาทิํฯ ‘‘ภูตกสิณานี’’ติ ปถวีกสิณาทีนิ มหาภูตกสิณานิฯ ‘‘ตตฺถาปี’’ติ วา เตสุ จตฺตาลีส กมฺมฏฺฐาเนสุปิฯ เอวํสติ วณฺณกสิณานํ ปุถุลขุทฺทกตาปิ เอตฺถ สงฺคหิตา โหตีติฯ ‘‘มหนฺตํ’’ติ วิทตฺถิ จตุรงฺคุลโต มหนฺตํฯ ยทิ เอวสทฺโท ยถารุตเมว ยุชฺเชยฺยฯ เอวํสติ ขุทฺทกํ วิตกฺกจริตสฺเสว สปฺปายํ, น พุทฺธิจริตาทีนนฺติ เอวมตฺโถปิ คณฺเหยฺยฯ อถ พุทฺธิจริตสฺส ปน อสปฺปายํ นาม นตฺถีติ อฏฺฐกถาวจเนน วิรุชฺเฌยฺยาติ อิมินา อธิปฺปาเยน ‘‘ขุทฺทกนฺติ ปเทยุชฺชตี’’ติ วุตฺตํฯ อถวา, ปุถุลํ โมหจริตสฺส, ขุทฺทกํ วิตกฺกจริตสฺเสว, นโมหจริตสฺสาติ อตฺเถ สติ, พุทฺธิจริตาทีนํ ปน ปุถุลํปิ ขุทฺทกํปิ อนุญฺญาตํ โหตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ ‘‘สพฺพญฺเจตํ’’ติ สพฺพญฺจ เอตํจริตวิภาควจนํฯ อุชุวิปจฺจนีกวเสน ตีสุ อกุสล จริเตสุ ปุคฺคเลสุฯ

วิตกฺก จริเต จ อติสปฺปายตาย สทฺธาพุทฺธิ จริเตสูติ อธิปฺปาโยฯ เตนาห ‘‘ราคาทีนํ ปน อวิกฺขมฺภิกา’’ติอาทิํฯ

‘‘พุทฺธธมฺมฯ ลฯ คุณานํ’’ติ เอตฺถ คุณสทฺโท ปุพฺพปเทสุ โยเชตพฺโพ พุทฺธคุณานญฺจ ธมฺมคุณานญฺจาติอาทินาฯ ‘‘ตตฺถา’’ติ ตสฺมิํ คุณปเทฯ น ตปฺเปตีติ อตปฺปนีโยฯ ตปฺปนํ สนฺตุฏฺฐิํ น ชเนตีติ อตฺโถฯ สํเวชนํ สํเวคํ ชเนตีติ สํเวชนิโยฯ ‘‘ธมฺโม’’ติ สภาโวฯ สํเวชนิโย ธมฺโม ยสฺสาติ สํเวชนิย ธมฺมํฯ มรณํฯ ‘‘ปญฺจมชฺฌานสมาธิสฺสา’’ติ รูปาวจร ปญฺจมชฺฌาน สมาธิสฺสฯ ‘‘อุทยมตฺตานี’’ติ วฑฺฒิตมตฺตานิฯ ‘‘ตตฺถา’’ติ ปฏิกูลารมฺมเณสุฯ ‘‘ปุพฺพจฺฉฏฺฏกสฺสา’’ติ ปุราณจฺฉฏฺฏกสฺสฯ คูถมุตฺตวิสฺสชฺชน กสฺสาติ วุตฺตํ โหติฯ เตนาห ‘‘คูถราสิ ทสฺสเน วิยา’’ติฯ น เต กทาจิ โสมนสฺเสน วินา อปฺปนํ ปาปุณนฺติฯ พฺยาปาทวิหิํสา อรตีนํ ทูริภาเวน โสมนสฺสุปฺปตฺติยา อติสุกรตฺตา ปญฺจมชฺฌาเน วิย สุขโสมนสฺสานญฺจ อวิกฺขมฺภนโตฯ ‘‘อุทาสินปกฺเข’’ติ อชฺฌุเปกฺขนปกฺเขฯ ‘‘ทฬฺหํ’’ติ ภุสํฯ ‘‘วิภูตํ’’ติ ปากฏํฯ นิมิตฺตํ ทฬฺหวิภูตํ กตฺวา คหณํ ทฬฺห วิภูตคฺคหณํฯ ‘‘กสฺสจิ อารมฺมณสฺสา’’ติ พุทฺธคุณาทิ อารมฺมณสฺสฯ ‘‘ปฏิภาคนิมิตฺตํ’’ติ เอตฺถ ปฏิภาคสทฺโท ตสฺส ทิเส ปวตฺโตติ อาห ‘‘ตาทิเส’’ติอาทิํฯ ‘‘ตํสณฺฐาเน’’ติ เอเตน ปถวิมณฺฑลาทีสุ วิย สณฺฐานากาเรน ฐิเตสุ สภาว ธมฺม ปุญฺเชสุ เอว ตสฺสทิสํ ปฏิภาคนิมิตฺตํ นาม สิชฺฌตีติ ทสฺเสติฯ ‘‘เอว’’นฺติ สมถสงฺคเห ตาว ทสกสิณานิ, ทสอสุภาติอาทินา วุตฺเตน วจนกฺกเมนฯ ‘‘อุคฺคหโกสลฺลํ’’ติ ภาวนากมฺมํ อารภิตุกาเมน ภิกฺขุนา อาจริยสฺส สนฺติเก สพฺพสฺส กมฺมฏฺฐาน วิธานสฺส อุคฺคหณํ อุคฺคโหฯ ตสฺมิํ โกสลฺลํ อุคฺคหโกสลฺลํฯ อปิเจตฺถฯ สพฺพํ อุคฺคหิตุํ อสกฺโกนฺเตน ยํ อตฺตนา อารภิสฺสติฯ ตสฺส เอกสฺส วิธานํ ปริปุณฺณํ อุคฺคเหตพฺพํฯ ‘‘อุคฺคณฺหนฺตสฺสา’’ติ เอตฺถ อุกาโร อุปริ อตฺโถฯ ‘‘คหณํ’’ติ จ ยถา จิตฺเต อวินสฺสมานํ หุตฺวา ลพฺภติ, ตถา กตฺวา จิตฺเตน คหณนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘อุปรูปรี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

‘‘สมนุปสฺสนฺตสฺสา’’ติ สมฺมา ปุนปฺปุนํ จกฺขุนา ทสฺสนสทิสํ กโรนฺตสฺสฯ ปริโต สมนฺตโต กรณํ ปริกมฺมํฯ ตสฺมิํ นิมิตฺตคฺคหณกมฺเม ยํ ยํ กตฺตพฺพวิธานํ อตฺถิ, ตํ ตํ ปริปุณฺณํ กตฺวา คหณนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ภาวนาติ วฑฺฒนาติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปุนปฺปุน’’นฺติอาทิมาหฯ ‘‘นิรนฺตรํ ปทหนฺตสฺสา’’ติ รตฺติทิวํ นิรนฺตรํ อารภนฺตสฺสฯ อุคฺคห นิมิตฺเต สณฺฐานํ คณฺหนฺโตปิ วณฺณรูปาทินา สภาว ธมฺเมน สเหว คณฺหาติฯ ปฏิภาคนิมิตฺเต ปน สภาวธมฺมํ มุญฺจิตฺวา ตสฺส ทิสํ นิมิตฺต ปญฺญตฺติ สงฺขาตํ สุทฺธสณฺฐานเมว คณฺหาติฯ เอตฺถ สิยา, ปฏิภาคนิมิตฺเตปิ วณฺโณ นาม สนฺทิสฺสติ เยวาติฯ สจฺจํฯ โส ปน ปฏิภาคมตฺตํ โหติฯ น เอกนฺตวณฺโณฯ เตนาห ‘‘ตปฺปฏิภาคํ วตฺถุ ธมฺมวิมุจฺจิตํ’’ติฯ ‘‘สนฺนิสินฺนํ’’ติ อจลํฯ ‘‘ปเวสิตํ’’ติ ภาวนาจิตฺตสฺส อพฺภนฺตเร ปกฺขิตฺตํ วิย โหตีติ อธิปฺปาโยฯ โอภาสตีติ โอภาโสฯ โอภาโส หุตฺวา ชาตนฺติ โอภาสชาตํฯ โอภาสนํ วา โอภาโสฯ ชาโต โอภาโส อสฺสาติ โอภาสชาตํฯ ‘‘ปาเตนฺตี’’ติ ปฏิปาเตนฺติฯ ปุน อุปฺปชฺชนวเสน อุฏฺฐาตุํ น เทนฺติฯ ‘‘เอตายา’’ติ กตฺตุ อตฺเถ กรณวจนํฯ ‘‘นิมิตฺตรกฺขณวิธานํ’’ติ สมุปฺปนฺนสฺส นิมิตฺตสฺส อนสฺสนตฺถาย สตฺตวิเธหิ ปลิโพธ ธมฺเมหิ รกฺขณตฺถํฯ กตเม ปน เตสตฺตวิธา ปลิโพธธมฺมา นามาติฯ อิธ อมฺเหหิ วตฺตพฺพํ นตฺถิฯ วิสุทฺธิ มคฺเค เอว เต วุตฺตาติ ทสฺเสตุํ คาถมาหฯ ‘‘อาวาโส’’ติ อสปฺปายาวาโสฯ ‘‘โคจโร’’ติ อสปฺปายโคจรคาโมฯ ‘‘ภสฺสํ’’ติ อสปฺปายวจนํฯ เอวํ ปุคฺคลาทีสุฯ ‘‘เสเวถา’’ติ เสเวยฺยฯ ‘‘เอวญฺหิปฏิปชฺชโต’’ติ เอวํหิวชฺชิตพฺเพ วชฺชนวเสน เสวิตพฺเพ เสวนวเสน ปฏิปชฺชนฺตสฺสฯ ‘‘กามตณฺหาย วิสยภาวํ อติกฺกมิตฺวา’’ติ เอเตน กามภูมิ กามภวสมติกฺกโม, รูปภูมิรูปภว โอกฺกโม จ วุตฺโตฯ วสนํ วสีฯ สตฺติฯ สามตฺถิยนฺติ อตฺโถฯ วสิํ ภูตํ ปตฺตนฺติ วสิภูตํฯ วสี เอว วสิตาฯ ยถา ปารมิตาติฯ ‘‘ตโต วิจารนฺติ’’ เอตฺถ อิติสทฺโท อาทิอตฺโถฯ เตน ตโต ปีติํติอาทิํ สงฺคณฺหาติฯ อิจฺฉนฺตานํ เตสํ สพฺพญฺญุพุทฺธานํฯ

‘‘ยตฺถา’’ติ เยสุทฺวีสุภวงฺเคสุฯ ‘‘ภวงฺคจาเร’’ติ ภวงฺคปฺปวตฺติยํฯ ‘‘ทนฺธายิตตฺตํ’’ติ ทนฺธํ หุตฺวา อยติ ปวตฺตตีติ ทนฺธายิตํฯ ตสฺส ภาโว ทนฺธายิตตฺตํฯ ‘‘ฐเปตุํ’’ติ อธิฏฺฐานํ กตฺวา ฐเปตุํฯ ตโต อนติกฺกมิตุํฯ ‘‘ยตฺถิจฺฉกํ’’ติอาทีนิ กฺริยาวิเสสนปทานิฯ ‘‘ยตฺถิจฺฉกํ’’ติ ยตฺถ ยตฺถ ฐาเน อิจฺฉานุ รูปํฯ ยทิจฺฉกนฺติยสฺมิํ ยสฺมิํ ขเณ อิจฺฉานุ รูปํฯ ‘‘ยาวติจฺฉกํ’’ติ ยตฺตเกน ปมาเณน อิจฺฉานุ รูปํฯ ‘‘วิตกฺกาทิกํ โอฬาริกงฺคํ ปหานายา’’ติ เอตฺถ กสฺส พเลน ปหานํ โหติฯ ตํ ตํ วิราค ภาวนา พเลน ปหานํ โหติฯ กาจ ตํ ตํ วิราคภาวนา นาม โหติฯ อชฺฌาสย วิเสส ปริคฺคหิตา อุปจารภาวนา เอวาติ อิมมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปถมชฺฌานํ ตาวา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ‘‘อาตาปวีริยํ’’ติ เยนวีริเยน โยคิโน อตฺตานํ วา กิเลส ธมฺเม วา อาตาเปนฺติ ปริตาเปนฺติฯ ตํ อาตาปวีริยํ นามฯ อุคฺฆาฏียมานมฺปิ อากาสเมว โหติฯ ตํ อารพฺภ อุปริฌานนฺตรุปฺปตฺติยา ภาวนํ กโรนฺตสฺสปิ ปุนปฺปุนํ ตเมว ปญฺจมชฺฌานํ อุปฺปชฺชติฯ อารมฺมเณ จ อนติกฺกนฺเต ฌานํปิ อนติกฺกนฺตเมว โหตีติฯ ‘‘ตตฺถา’’ติ ตสฺมิํ อากาสกสิเณฯ ‘‘ตทติกฺกมนสมฺภโว’’ติ กสิณ นิมิตฺตาติกฺกมนสมฺภโวฯ ‘‘ยถาทิฏฺเฐ’’ติ ฌานจกฺขุนา ทิฏฺฐปฺปกาเรฯ ‘‘สมฺภาเวตฺวา’’ติ โถเมตฺวาฯ สมฺมา อนุสฺสรณํ สมนุสฺสรณํฯ ‘‘อิตเรสํปิ วา’’ติ ปุถุชฺชน ปณฺฑิตานํปิ วาฯ มรณ สญฺญา ววตฺถาเนสุ ปริกมฺมญฺจ สมาธิยติ, อุปจาโร จ สมฺปชฺชตีติ โยชนา ติกฺขปญฺญานํ ปน ปุถุชฺชนานํปิ สตํ พุทฺธคุณาทีสุปิ อุปจาร สมฺภโว อฏฺฐกถายํ วุตฺโตเยวฯ ‘‘สมถชฺฌาเนสู’’ติ อิทํ อธิการวเสน วุตฺตํฯ วิปสฺสนา กมฺมํปิ คเหตพฺพเมวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ ปุพฺเพทานํ ทตฺวา อิมินา ปุญฺเญน อายติํ ฌานาภิญฺญาโย วา มคฺคผลานิ วา ปฏิลภิสฺสามีติ ปตฺถนํ กตฺวา อาคโตปิ กตาธิกาโร เอวาติปิ วทนฺติฯ กตโม ปน กตาธิกาโร นามาติ อาห ‘‘อาสนฺนภเว’’ติอาทิํฯ อฏฺฐวิเธสุ จตุกฺกนยวเสน, นววิเธสุ ปญฺจกนยวเสน วุตฺโตติ เตสํ วาทีนํ สาธกวจนํฯ วิจาเรตฺวา ปน คเหตพฺพํฯ

อากาส กสิเณน วินา อรูปชฺฌานานิ ลภิตฺวา ปุน อภิญฺญตฺถาย ปริกมฺเมกเต อากาสกสิเณปิ กตฺตพฺพตฺตา ตสฺส อภิญฺญาปาทกตา สมฺภโว วุตฺโตติ อตฺถสฺส สมฺภวโตฯ ปุพฺเพ อภาวิต ภาวโนติ จ อกตาธิกาโรติ จ อตฺถโต เอกํฯ ‘‘อาทิกมฺมิโก’’ติ อภิญฺญากมฺเม อาทิกมฺมิโกฯ ‘‘ตาทิสานํ’’ติ ปุพฺเพ อกตาธิการานํ อภาวิตภาวนานํ อิทานิ อิทฺธิวิกุพฺพนํ กริสฺสามีติ อารภนฺตานํ อภิญฺญากมฺเม อาทิกมฺมิกกุลปุตฺตานนฺติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘อิทฺธิวิกุพฺพนํ’’ติ จ อุปลกฺขณวจนํฯ ทิพฺพาย โสตธาตุยา สทฺทํ สวนํ กริสฺสามีติอาทิกํปิ คเหตพฺพํฯ อิทญฺจ อาทิกมฺมิกวิธานาธิการตฺตา วุตฺตํฯ อภิญฺญาสุ วสิปตฺตานมฺปิ ตํ ปญฺจมชฺฌานํ ฉสุอารมฺมเณสุ ยถารหํ อปฺเปติเยวฯ ‘‘อธิฏฺฐาตพฺพํ’’ติ ยถิจฺฉิต นิปฺผตฺตตฺถาย สตํ โหตุ สหสฺสํ โหตูติอาทินา จิตฺเตน อภิวิธาตพฺพํฯ อภินีหริตพฺพนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘สตํ โหมิ, สหสฺสํ โหมีติ วา’’ติ อตฺตานํ สตํ วา สหสฺสํ วา นิมฺมินนวเสน วุตฺตํฯ เสสํ ปน อญฺญถานิมฺมินนวเสนฯ โสตุํ วา สทฺทํ, ปสฺสิตุํ วา รูปํ, ชานิตุํ วา ปรจิตฺตํฯ อนุสฺสริตุํ วา ปุพฺเพนิวุตฺถํฯ อฏฺฐกถาปาเฐฯ ‘‘อธิฏฺฐาตี’’ติ อภิญฺญาย อธิฏฺฐาติฯ อภิวิธาติ นิพฺพตฺเตตีติ วุตฺตํ โหติฯ ทุวิธํหิ อธิฏฺฐานํ ปริกมฺเมน อธิฏฺฐานํ อภิญฺญาย อธิฏฺฐานนฺติฯ อิธ ปน อภิญฺญาย อธิฏฺฐานํ วุตฺตํฯ ‘‘อธิฏฺฐาน จิตฺเตนา’’ติ อภิญฺญาจิตฺเตนาติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘ปริกมฺมจิตฺตสฺสา’’ติ ปุพฺพภาเค อาวชฺชน ปริกมฺม อธิฏฺฐานปริกมฺมจิตฺตสฺสฯ ปจฺฉิมํ ปน ปาทกชฺฌาน สมาปชฺชนํฯ ปริกมฺมจิตฺตสฺส สมาธานตฺถายาติ วุตฺตํฯ ปริกมฺมจิตฺเต สมาหิเต กิํ ปโยชนนฺติ อาห ‘‘ตถาหี’’ติอาทิํฯ ‘‘เสสาภิญฺญาสุปิ ยถารหํ วตฺตพฺโพ’’ติ ทิพฺพโสตปริกมฺเม เตเนวปริกมฺม สมาธิญฺญาณโสเตน อาสนฺเน ทิพฺพวิสยํปิ สทฺทํ สุณาตีติอาทินา วตฺตพฺโพฯ ‘‘อิติ กตฺวา’’ติ อิติ มนสิกตฺวาฯ ‘‘ตํ’’ติ ปจฺฉิมํ ปาทกชฺฌาน สมาปชฺชนํฯ ‘‘อิธ นคหิตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ’’ติ เถรสฺส มเตน ทฏฺฐพฺพนฺติ อธิปฺปาโยฯ

อิธ ปน อาทิกมฺมิกวิธานปฺปธานตฺตา ปจฺฉิมํปิ ปาทกชฺฌาน สมาปชฺชนํ วตฺตพฺพเมวาติฯ ‘‘กายคติกํ อธิฏฺฐหิตฺวา’’ติ อยํ กาโย วิย อิทํ จิตฺตํปิ ทนฺธคมนํ โหตูติ เอวํ จิตฺตํ กายคติกํ กรเณน อธิฏฺฐหิตฺวาฯ ‘‘ทิสฺสมาเนน กาเยนา’’ติ ทนฺธคมเนน คจฺฉนฺตตฺตา พหุชนานมฺปิ ทิสฺสมาเนน รูปกาเยนฯ ตพฺพิ ปรีเตน สีฆคมนํ เวทิตพฺพํฯ ‘‘อารมฺมณมตฺตํ โหตี’’ติ อนิปฺผนฺนรูปํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ‘‘อารมฺมณ ปุเรชาตํ’’ติ นิปฺผนฺนรูปํฯ อิตรํ ปน หทย วตฺถุรูปํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ ปรจิตฺต วิชานนฏฺฐาเน อฏฺฐกถาฏีกาจริยานํ วิจารณา อตฺถีติ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘เอตฺถ จ อฏฺฐกถายํ ตาวา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ‘‘อฏฺฐกถายํ’’ติ ธมฺมสงฺคณิ อฏฺฐกถายํปิ วิสุทฺธิมคฺค อฏฺฐกถายํปิฯ ‘‘ขณิกวเสนา’’ติ ขณิกปจฺจุปฺปนฺนวเสนฯ อาวชฺชเน นิรุทฺเธติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘เอกํ จิตฺตํ’’ติ ปรสฺส จิตฺตํฯ ตเทว อตีตํ จิตฺตํ คณฺหนฺติฯ ‘‘ตานี’’ติ ชวนานิฯ ‘‘เตสํ’’ติ ชวนานํฯ ‘‘เตนา’’ติ อาวชฺชเนนฯ ‘‘อิตรถา’’ติ อญฺญถา สนฺตติ อทฺธาวเสน วุตฺตนฺติ คหิเต สติฯ วุตฺโต สิยาฯ กสฺมา, สนฺตติ อทฺธาวเสน ปจฺจุปฺปนฺเน คหิเต สติ, สพฺพาย เอกชวนวีถิยา เอกปจฺจุปฺปนฺนตฺตาฯ ‘‘สพฺพานิ จิตฺตานี’’ติ ชวนจิตฺตานิฯ ‘‘สหุปฺปนฺนานี’’ติ อิทํ สหุปฺปนฺนานํปิ อตฺถิตาย วุตฺตํฯ อาวชฺชนาทีนิ ปน ขณเภทํ นคณฺหนฺติฯ สพฺพํ ปรสฺส จิตฺตํ เอกจิตฺตมิว คณฺหนฺติฯ ตสฺมา กาลเภโทปิ นตฺถีติ ทฏฺฐพฺพํฯ ‘‘นิพฺพานญฺจา’’ติ วุตฺตํ, กถํ นิพฺพานํ ปุพฺเพนิวุตฺถํ นาม สิยาติฯ อตีเต ปรินิพฺพุตานํ มคฺคผลานิ อนุสฺสรณกาเล เตสํ อารมฺมณภูตํ นิพฺพานํปิ อนุสฺสรติเยวฯ ตตฺถ เตสํ มคฺคผลานํ อตีตตฺตา นิพฺพานํปิ ปุพฺเพนิวุตฺถํ นาม โหตีติฯ

‘‘ยํ ยํ อธิฏฺฐาตี’’ติ ยํ ยํ สตาทิกํ สํวิธาติฯ ‘‘ยถา ยถา อธิฏฺฐาตี’’ติ เยน เยน อาวิภาวาทิเกน ปกาเรน สํวิธาติฯ ‘‘ปกติวณฺณํ’’ติ ปกติสณฺฐานํฯ ‘‘ตสฺเสวา’’ติ ปกติวณฺณสฺเสวฯ เทวานํ ปสาทโสตนฺติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘อารมฺมณ สมฺปฏิจฺฉน สมตฺถํ’’ติ อารมฺมณสฺส อุปฏฺฐานํ สมฺปฏิจฺฉน สมตฺถํฯ ตเทว เจโตปริยญาณนฺติปิ วุจฺจตีติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘เจโต’’ติ จิตฺตํฯ

‘‘ปริจฺฉิชฺชา’’ติ อิทํ สราคจิตฺตํ, อิทํ วิราคจิตฺตนฺติอาทินา ปริจฺฉินฺทิตฺวาฯ ‘‘โคจร นิวาสวเสนา’’ติ โคจรํ กตฺวา นิวสนวเสนฯ สพฺพญฺญุตญฺญาณคติกํ สพฺพญฺญุพุทฺธานํ อนาคตํ สญฺญาณนฺติ อธิปฺปาโยฯ อนาคเต สตฺตทิวสโต โอริมา จิตฺตเจตสิก ธมฺมา เจโตปริยญฺญาณสฺส วิสโยติ กตฺวา อนาคเต สตฺตทิวสโตติ วุตฺตํฯ ปฏฺฐาย ปวตฺตมานาติ ปาฐเสโสฯ อิมสฺมิํ ทิวเส จ อนาคตปกฺเข สพฺพํปิ อารมฺมณํ ปกติญาณสฺส วิสโยติ กตฺวา ‘‘ทุตียทิวสโต ปฏฺฐายา’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘เอตํ’’ติ เอตํ อนาคตํ สญฺญาณํฯ ‘‘ยถา เจตํ’’ติ ยถา จ เอตํ อิมสฺมิํ ภเว อนาคต ธมฺเม ชานาติฯ ‘‘อสาธารณกาลวเสนา’’ติ อญฺเญนญาเณน อสาธารณ กาลวเสนฯ ปจฺจุปฺปนฺนภโวหิ อญฺญญฺญาณสาธารโณติฯ

สมถกมฺมฏฺฐานานุทีปนา นิฏฺฐิตาฯ

[171] วิปสฺสนากมฺมฏฺฐาเนฯ ‘‘ยถาทิฏฺฐํ’’ติ สกฺกายทิฏฺฐิยา ยถาทิฏฺฐํฯ นิจฺจนิมิตฺตํ นาม สตฺตปุคฺคลาทินิมิตฺตเมวฯ สตฺตนิมิตฺตญฺหิ ปญฺญตฺติ ธมฺมตฺตา ขเณขเณ ขยวยเภทาภาวโต โส เอวคจฺฉติ โส เอว ติฏฺฐตีติอาทินา นิจฺจาการสณฺฐิตํ โหตีติฯ ‘‘ธุวนิมิตฺตํ’’ติ ถิรนิมิตฺตํฯ อิทมฺปิ โส คจฺฉนฺโตปิ นนสฺสติ, ติฏฺฐนฺโตปิ นนสฺสตีติอาทินา ถิราการสณฺฐิตํ สตฺตนิมิตฺตเมวฯ ‘‘สุขนิมิตฺตํ’’ติ ขเณขเณ ขยวยเภท ทุกฺขานํ อภาวโต สุขิโต นิทฺทุกฺโข นิพฺภโยติอาทินา สุขาการสณฺฐิตํ สตฺตนิมิตฺตเมวฯ ‘‘อตฺตนิมิตฺตํ’’ติ คนฺตุํ อิจฺฉนฺโต คจฺฉติ, ฐาตุํ อิจฺฉนฺโต ติฏฺฐตีติอาทินา วสวตฺตนาการ สณฺฐิตํ สตฺตนิมิตฺตเมวฯ ‘‘กิริยา’’ติ ภาวนากิริยาฯ

วิสุชฺฌตีติ วิสุทฺธิฯ วิโสเธตีติ วา วิสุทฺธิฯ สีลเมว วิสุทฺธิ สีลวิสุทฺธีติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘นิจฺจสีลเมวา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ นิจฺจสีลเมว อุปริฌานาทิวิเสสานํ อธิฏฺฐาน กิจฺจสาธกตฺตา อิธ อธิปฺเปตนฺติ วุตฺตํ ‘‘นิจฺจสีลเมวา’’ติฯ

สมาธิ อธิปฺเปโต ฯ วกฺขติหิ ‘‘ทุวิโธปิ สมาธิ จิตฺตวิสุทฺธิ นามา’’ติฯ เอเตน วิสุชฺฌติ เอตายาติ วิสุทฺธิฯ จิตฺตสฺส วิสุทฺธิ จิตฺตวิสุทฺธิฯ สมาธิ เอวาติปิ ทีเปติฯ วิสุชฺฌนํ วา วิสุทฺธิฯ จิตฺตสฺส วิสุทฺธิ จิตฺตวิสุทฺธิฯ อตฺถโตปน วิสุทฺธจิตฺตเมว วุจฺจตีติปิ ยุชฺชติฯ วิสุทฺธิสทฺท สมฺปนฺเน หิ สติ, จิตฺตวิสุทฺธิ อิจฺเจว วุจฺจติฯ น สมาธิวิสุทฺธีติฯ ‘‘โสฬสวิธํ กงฺขํ’’ติ อโหสิํ นุ โข อห มตีตมทฺธานนฺติอาทินา สุตฺตนฺเตอาคตํ โสฬสวิธํ วิจิกิจฺฉํฯ ‘‘อฏฺฐวิธํ วา กงฺขํ’’ติ สตฺถริกงฺขตีติอาทินา อภิธมฺเม อาคตํ อฏฺฐวิธํ วิจิกิจฺฉํฯ วิสมเหตุทิฏฺฐิ นาม สตฺตานํ อุปฺปตฺติยา อการณเมว การณํ กตฺวา คหณทิฏฺฐิฯ ‘‘มนสิการวิธี’’ติ อนิจฺจลกฺขณาทีสุ มนสิการวิธิฯ อนุปายภูโต มนสิกาโร นาม นิจฺจาทิวเสน มนสิกาโรฯ อธิมานวตฺถุ นาม โอภาสาทีนิฯ ‘‘มคฺคโต’’ติ มคฺคภาเวนฯ ‘‘อมคฺคโต’’ติ อมคฺคภาเวนฯ ‘‘ทสฺสนญฺจา’’ติ เตสํอธิมานวตฺถูนํ อนิจฺจตาทิทสฺสนญฺจฯ ตเมว วิสุทฺธินามาติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘สมฺโมหมลโต’’ติ จตุสจฺจปฺปฏิจฺฉาทก สมฺโมหมลโตฯ นนุ ทสฺสนนฺติ ญาณเมวฯ เอวํสติ, ญาณนฺติ วุตฺเต สิทฺเธ กตฺวา ทสฺสนสทฺเทน สห ญาณทสฺสนนฺติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘เอตฺถจา’’ติอาทิํฯ ‘‘สุตมยาทิวเสนา’’ติ สุตมย จินฺตามยวเสนฯ ตตฺถ ยถาสุตสฺส ปาฬิธมฺมสฺส อตฺถมตฺตชานนํ สุตมยญฺญาณํ นามฯ อตฺถํ ญตฺวา อตฺถานุรูปสฺส สภาวลกฺขณสฺส จินฺตนาวเสน อุปฺปนฺนํ ญาณํ จินฺตามยญฺญาณํ นามฯ ‘‘อนุมานาทิญาณํปี’’ติ นามรูป ธมฺเมสุ สภาวานุมานญฺญาณ สภาวชานนญฺญาณํปิฯ ‘‘อตฺตปจฺจกฺขญฺญาณเมวา’’ติ อตฺตนา ปจฺจกฺขกรณญฺญาณเมวฯ ‘‘สพฺพตฺถา’’ติ มคฺคามคฺคญฺญาณทสฺสนาทีสุ สพฺเพสุ ฐาเนสุฯ เอตฺถ จ ทสสุ วิปสฺสนาญาเณสุปิ วิปสฺสนา วจเนน ปจฺจกฺขทสฺสนเมว อธิปฺเปตนฺติ กตฺวา สพฺพตฺถคฺคหณํ กตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ สมฺมสนญฺญาณโต ปฏฺฐาย หิ ทสฺสนเมว อธิปฺเปตํฯ น สภาวชานนมตฺตํฯ ยโต จกฺขุนา ปสฺสนฺตสฺเสว สุฏฺฐุ ปจฺจกฺขโต ทสฺสนตฺถาย ปุนปฺปุนํ ภาวนา กมฺมํ นาม ตตฺถ อิจฺฉิตพฺพํ โหติฯ

‘‘ธมฺมา’’ติ สงฺขต ธมฺมาฯ อนิจฺจตา เอว ลกฺขณนฺติ อนิจฺจลกฺขณํฯ อนิจฺจานํ วา สงฺขต ธมฺมานํ ลกฺขณนฺติ อนิจฺจลกฺขณนฺติปิ ยุชฺชติฯ ‘‘อภิณฺหสมฺปฏิปฺปีฬนากาโร’’ติ ยถา สีฆโสตายํ นทิยํ นาวาย อุทฺธํ คจฺฉนฺตํ สานาวา อภิสงฺขรณทุกฺเขน อภิณฺหํ สุฏฺฐุ ปฏิปฺปีเฬติฯ กสฺมา, อสติ อภิสงฺขาเร ตงฺขเณ เอว อโธวุยฺหนโตฯ อโธวุยฺหนญฺหิ นาวาย ปกติ กิจฺจํฯ อุทฺธํ อารูหนํ อภิสงฺขาร สิทฺธํฯ เอวเมวํ สีฆโสเต สํสาเร อตฺตภาเวน อุทฺธํ ขณโต ขณํ ทิวสโต ทิวสํ คจฺฉนฺตํ ปุคฺคลํ อยํ อตฺตภาโว อภิสงฺขรณ ทุกฺเขน อภิณฺหํ สุฏฺฐุ ปฏิปฺปีเฬติฯ กสฺมา, อสติ อภิสงฺขาเร, ปจฺจยเวกลฺเล จ สติ, ตงฺขเณ เอว วิปริณมนโตฯ วิปริณมนญฺหิ อตฺตภาวสฺส ปกติ กิจฺจํฯ อุทฺธํคมนํ อภิสงฺขาร สิทฺธํฯ เอวํ อภิณฺห สมฺปฏิปฺปีฬนํ เวทิตพฺพํฯ เอตฺถ จ สํสารสฺส สีฆโสตตา นาม อตฺตภาวปริยาปนฺนานํ นาม รูปธมฺมานํ ปวตฺตินิวตฺติ สีฆตา วุจฺจติฯ เอตฺถ จ มรณํ ทุวิธํ สมฺมุติ มรณญฺจ ปรมตฺถ มรณญฺจฯ ตตฺถ สมฺมุติ มรณํ นาม สมฺมุติ สจฺจภูตสฺส สตฺตสฺส มรณํฯ ตํ เอกภวปริยนฺเต สนฺทิสฺสติฯ ปรมตฺถ มรณํ นาม ปรมตฺถ สจฺจภูตานํ นามรูป ธมฺมานํ มรณํฯ อิทเมว เอกนฺตมรณํ, สจฺจมรณํ, สภาวมรณํ โหติฯ อิมสฺมิํ วิปสฺสนา กมฺเม อิทํ ปรมตฺถ มรณํ เอว อนิจฺจตาติ จ วุจฺจติฯ ธมฺมานํ สุสานกฺเขตฺตนฺติ จ สุสานภูมีติ จ วุจฺจตีติฯ สา จ สุสานภูมินาม สตฺตานํ ปฏิสนฺธิโต ปฏฺฐาย สนฺตานํ อนุพนฺธติเยวฯ อนุพนฺธตฺตา จ สตฺตานํ ปฏิสนฺธิโต ปฏฺฐาย โส นาม สมโย นตฺถิ, ยตฺถ สตฺตา น มรนฺตีติฯ อิทญฺจ อนุพนฺธนํ สตฺตานํ อภิณฺหสมฺปฏิปฺปีฬนเมว โหติฯ เตสํ สพฺพิริยาปเถสุ ชีวิตสฺส จ องฺคปจฺจงฺคานญฺจ กายวจีมโน กมฺมานญฺจ สมฺพาธปตฺติโตฯ อวสวตฺตนากาโร ปน อภิสงฺขาร ทุกฺขํ อภิณฺหํ ปจฺจนุภวนฺตานํ ปากโฏเยวฯ วสวตฺตเนหิ สติ, อภิสงฺขรณ กิจฺจสฺส โอกาโส นตฺถิฯ วสวตฺตเนเนว ยถิจฺฉิ ตสฺส กิจฺจสฺส สมฺปชฺชนโตฯ โลกสฺมิญฺหิ สพฺพํปิ อภิสงฺขาร กิจฺจํ นาม อนฺตมโส อสฺสาสนปสฺสาสน กิจฺจํ อุปาทาย ธมฺมานํ วสวตฺตนาภาวโต กโรนฺตีติฯ

อนิจฺจสฺส ธมฺมสฺส อนุอนุปสฺสนาติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘อนุอนุปสฺสนา’’ติ จ ญาณจกฺขุนา ปุนปฺปุนํ นิชฺฌายนา โอโลกนาฯ ‘‘ธมฺมานํ’’ติ ปญฺจกฺขนฺธ ธมฺมานํฯ ‘‘ยตฺถ ยตฺถา’’ติ ยสฺมิํ ยสฺมิํ สรีรงฺเคฯ ‘‘ปุราณ ธมฺมานํ’’ติ ปุราณานํ ปาตุพฺภูตานํ, วฑฺฒิตานญฺจ ธมฺมโกฏฺฐาสานํ อนฺตรธานํ วโย วุจฺจติฯ วิปสฺสนา กมฺมํ ปตฺวา ขณิกวเสน เอเกกธมฺมวิภาควเสน จ อนุปสฺสนา กิจฺจํ นตฺถีติ อาห ‘‘สมูห สนฺตติวเสน ปนา’’ติฯ เอเกกธมฺมวิภาควเสน อนุปสฺสนาปิ ปน ปกติยา สุปากเฏสุ จิตฺตเวทนาทีสุ อิจฺฉิตพฺพาเยวฯ ‘‘อนิจฺจตาย ปรมาโกฏี’’ติ ตโต อุตฺตริ อนิจฺจตา นาม นตฺถีติ อธิปฺปาโยฯ ธมฺมานํ ตถา ตถา ภายิตพฺพปฺปกาโร นาม ปญฺจกฺขนฺเธ ‘อนิจฺจโต, ทุกฺขโต, โรคโต, คณฺฑโต, สลฺลโต, อฆโต, อาพาธโต, ติอาทินา วุตฺโต ภายิตพฺพปฺปกาโรฯ ตสฺส สมนุปสฺสนาญาณํ ภยญาณํฯ เอเตน อปายทุกฺข สํสาร ทุกฺขภีรุเกหิ ชเนหิ ภายิตพฺพนฺติ ภยํฯ เต วา ภายนฺติ เอตสฺมาติ ภยํฯ ภยสฺส สมนุ ปสฺสนาญาณํ ภยญาณนฺติ อิมมตฺถํ ทสฺเสติฯ ‘‘กิญฺจิภยวตฺถุํ’’ติ สีหพฺยคฺฆาทิกํ ภยวตฺถุํฯ ‘‘ปฏิสฺสรเณ’’ติ คุหาเลณาทิเก ปฏิสฺสรเณฯ ‘‘เตสํ’’ติ ภิชฺชนสภาวานํ ธมฺมานํฯ ‘‘เตหี’’ติ ภิชฺชนสภาเวหิฯ อุกฺกณฺฐตา นาม จิตฺตสฺส วิรุทฺธตา นิกฺขมาภิมุขตาฯ ‘‘จตฺตาลีสาย อากาเรหี’’ติ ปญฺจกฺขนฺเธ ‘อนิจฺจโต, ทุกฺขโต, โรคโต, คณฺฑโต, สลฺลโต, อฆโต, อาพาธโต, ปรโต, ปโลกโต, อีติโต,ฯ อุปทฺทวโต, ภยโต, อุปสคฺคโต, จลโต, ปภงฺคุโต, อทฺธุวโต, อตาณโต, อเลณโต, อสฺสรณโต, ริตฺตโต,ฯ ตุจฺฉโต, สุญฺญโต, อนตฺตโต, อาทีนวโต, วิปริณาม ธมฺมโต, อสารกโต, อฆมูลโต, วธกโต, วิภวโต, สาสวโต,ฯ

สงฺขตโต, มารามิสโต, ชาติธมฺมโต, ชราธมฺมโต, พฺยาธิธมฺมโต, มรณธมฺมโต, โสกปริเทวธมฺมโต, ทุกฺขโทมนสฺส ธมฺมโต, อุปายาส ธมฺมโต, สํกิเลสิก ธมฺมโต, ปสฺสนฺโต สุญฺญโต โลกํ อเวกฺขตีติ เอวํ มหานิทฺเทเส โมฆปญฺหนิทฺเทเส อาคเตหิ จตฺตาลีสาย อากาเรหิฯ ตตฺถ ปญฺจกฺขนฺเธ อนิจฺจโต ปสฺสนฺโตติอาทินา โยเชตพฺพํฯ ‘‘อนิจฺจโต’’ติ จ อนิจฺจภาเวนาติ อตฺโถฯ สพฺเพปิ ปญฺจกฺขนฺธา อนิจฺจา เอวาติ ปสฺสนฺโตติ วุตฺตํ โหติฯ กถํ ปน อนิจฺจโต ปสฺสนฺโต สุญฺญโต โลกํ อเวกฺขตีติฯ นิจฺจคุณ สุญฺญตาย สุญฺญโต ปญฺจกฺขนฺธภูตํ โลกํ อเวกฺขติฯ เสสปเทสุปิ เอเสวนโยฯ ตตฺถ ‘‘อนิจฺจา เอวา’’ติ ปฏิสนฺธิกฺขณโต ปฏฺฐาย ยทากทาจิ มรณ ธมฺมตฺตา อนิจฺจา เอวฯ ‘‘ทุกฺขา เอวา’’ติ อนิจฺจ ธมฺมตฺตาเยว ทุกฺขา เอวฯ ยทนิจฺจํ, ตํ ทุกฺขํติหิ วุตฺตํฯ ทุกฺข สจฺจธมฺมตฺตา วาฯ ‘‘โรคา เอวา’’ติ โรคชาติกตฺตา โรคา เอวฯ เยหิ เกจิ โลเก จกฺขุ โรคาทิกา อเนกสหสฺสา โรคา นาม สนฺทิสฺสนฺติฯ สพฺเพเต อิเมปญฺจกฺขนฺธา เอวฯ อิโต อญฺโญโกจิ โรโค นาม นตฺถิฯ ตสฺมา เต เอกนฺเตน โรคชาติกา เอวาติฯ อปิ จ, ทุกฺขสจฺจ ธมฺมตฺตาตีหิ ทุกฺขตาหิ จตูหิ ทุกฺขฏฺเฐหิ จ อภิณฺหสมฺปฏิปฺปีฬนโต รุชฺชนฏฺเฐน โรคา เอวฯ ตตฺถ ‘‘ตีหิ ทุกฺขตาหี’’ติ ทุกฺขทุกฺขตา สงฺขาร ทุกฺขตา วิปริณาม ทุกฺขตาติ อิมาหิ ตีหิทุกฺขตาหิฯ ‘‘จตูหิ ทุกฺขฏฺเฐหี’’ติ ทุกฺขสฺส ปีฬนฏฺโฐ, สงฺขตฏฺโฐ, สนฺตาปฏฺโฐ, วิปริณามฏฺโฐ,ติ อิเมหิ จตูหิ ทุกฺขฏฺเฐหิฯ ทุกฺข กิจฺเจหีติ อตฺโถฯ เอสนโย คณฺฑาทีสุฯ ตตฺถ คณฺโฑนาม ปีฬกาพาโธฯ สลฺลํ นาม วิชฺฌนฏฺเฐน กิเลส สลฺลญฺจ ทุกฺขสลฺลญฺจฯ อฆนฺติ นิรตฺถกํฯ อิเม จ ขนฺธา วิปตฺติปริโยสานตฺตา นิรตฺถกา เอว โหนฺติฯ สพฺพาสมฺปตฺติโย วิปตฺติปริโยสานาติ หิ วุตฺตํฯ อวิสฺสาสิกฏฺเฐน ปเร เอวฯ น หิ เต เอตํ มม, เอโส หมสฺมิ, เอโส เม อตฺตาติ เอวํ วิสฺสาสํ อรหนฺติฯ ตถา วิสฺสาสํ กโรนฺตสฺส นานาทุกฺเขหิ นิจฺจํ วิหิํสนโตฯ ปฏิสนฺธิโต ปฏฺฐาย ยทากทาจิ ปลุชฺชนธมฺมตฺตา ปโลกธมฺมา เอวฯ ‘‘อีตี’’ติ อนฺตราโย วุจฺจติฯ ขนฺธา อนฺตราย ชาติกา เอวาติ วุตฺตํ โหติฯ อชฺฌตฺตภาวํ อุปคนฺตฺวา ทุตตฺตา วิพาธกตฺตา อุปทฺทวา เอวฯ ภายิตพฺพตฺตา ภยา เอวฯ

อนตฺตา เอว สมานา อชฺฌตฺตภาวํ อุปคนฺตฺวา สชฺชนโต ลคฺคนโต ทุมฺโม จยโต อุปสคฺคา เอวฯ นิจฺจกาลํ โลกธมฺเมหิ จลนตฺตา วิปฺผนฺทนตฺตา จลาเอวฯ นานปฺปกาเรน ภญฺชนธมฺมตฺตา ปภงฺคุโน เอวฯ ขณมตฺตมฺปิ อถิรตฺตา อทฺธุวา เอวฯ ชรามรณาทิโต อปายวินิปตนาทิโต ภยโต ตายติ รกฺขตีติ ตาณํฯ เต จ ขนฺธา กสฺสจิตาณา น โหนฺติฯ เตสญฺจ กิญฺจิตาณํ นาม นตฺถิฯ ตสฺมา อตาณา เอวฯ ภยโต ภีรุกา ชนา ลียนฺติ นิลียนฺติ เอตฺถาติ เลณํฯ เต จ กสฺสจิเลณา น โหนฺติฯ เตสญฺจ กิญฺจิเลณํ นาม นตฺถิฯ ตสฺมา อเลณา เอวฯ ภยํ สรติหิํสตีติ สรณํฯ เต จ กสฺสจิสรณํ น โหนฺติฯ เตสญฺจ กิญฺจิสรณํ นาม นตฺถิฯ ตสฺมา อสฺสรณา เอวฯ นิจฺจตาทีหิ สพฺเพหิ โสภณคุเณหิ สพฺพโส รหิตตฺตา ตุจฺฉตฺตา สุญฺญตฺตาริตฺตา เอวฯ ตุจฺฉา เอวฯ สุญฺญา เอวฯ อตฺตา วุจฺจติ ยสฺสกสฺสจิ โกจิ สารภูโต ปฏิสฺสรโณฯ เต สยญฺจ กสฺสจิ อตฺตาน โหนฺติฯ อตฺตโน จ โกจิ อตฺตานาม นตฺถิฯ ตสฺมา อนตฺตา เอวฯ อนิจฺจตาทีหิ อาทีนเวหิ โทเสหิ สมฺปุณฺณตฺตา อาทีนวา เอวฯ วิปริณาม สภาวตฺตา วิปริณามา เอวฯ สารภูตสฺส กสฺสจิ อธิฏฺฐานสฺส อภาวา อสาราเอวฯ อฆสฺส สพฺพนิรตฺถกสฺส ปติฏฺฐานตฺตา อฆมูลา เอวฯ เต สยํ มรณ ธมฺมสมงฺคีโน หุตฺวา เตน มรณสตฺเถน มรณาวุเธน สํสาเร สตฺตานํ นิจฺจํ มารกตฺตา ชีวิตินฺทฺริยุปจฺเฉทกตฺตา วธกา เอวฯ นิจฺจสุขหิต วุฑฺฒิวิคตตฺตา วิภวา เอวฯ อาสเวหิ ปริคฺคหิตตฺตา สาสวา เอวฯ นิจฺจกาลํ ปจฺจยายตฺตวุตฺติกตฺตา สงฺขตา เอวฯ กิเลสมารมจฺจุมารานํ อามิสาหารตฺตา มารามิสา เอวฯ อนิจฺฉนฺตสฺเสว สโต จกฺขุโรคาทิภาเวน อปายภวาทิภาเวน ชาตสภาวตฺตา ชาติธมฺมา เอวฯ อนิจฺฉนฺตสฺเสว สโต หายนมรณสภาวตฺตา ชรามรณ ธมฺมา เอวฯ โสกาทีนํ วตฺถุภาเวน ธารณตฺตา โสกาทิ ธมฺมา เอวฯ ตณฺหา สํกิเลส ทิฏฺฐิสํกิเลส ทุจฺจริต สํกิเลเสหิ นิยุตฺตตฺตา สํกิเลสิก ธมฺมา เอวาติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘จตฺตาลีสาย อากาเรหี’’ติฯ

‘‘ปฏิสงฺขานวเสนา’’ติ ปริวีมํสนวเสน ฯ‘‘นิกนฺติยา’’ติ นิกนฺติตณฺหายฯ ‘‘ปริยาทินฺนายา’’ติ สุกฺขภาวปตฺตายฯ ‘‘ภยญฺจา’’ติ ภยญาณวเสน อุปฺปนฺนํ โอตฺตปฺปภยญฺจฯ

โลเก อตฺตชีวา นาม สตฺตานํ อชฺฌตฺต ธมฺเมสุ สารธมฺมา โหนฺติฯ เตสุ วิคเตสุ เสสธมฺมา นิสฺสตฺต นิชฺชีวภาวํ ปตฺวา เผคฺคุภูตา กจวรภูตาติ โลกสฺส อภิมาโนฯ เต จ อตฺตชีวา นาม สพฺพโส นตฺถีติ ทิฏฺเฐ ขนฺเธสุ กจวรภาวทสฺสนํ อตฺตชีว สุญฺญตา ทสฺสนํ นามฯ ‘‘วิมุจฺจมาโน’’ติ เอเตน วิมุจฺจตีติ วิโมกฺโขติ อตฺถํ ทสฺเสติฯ วิมุจฺจนฺติ เอเตนาติ วิโมกฺโขติปิ ยุชฺชติฯ ‘‘นิมิตฺตานี’’ติ วิปลฺลาสธมฺเมหิ นิมฺมิตานิ นิจฺจนิมิตฺต สุขนิมิตฺต อตฺตนิมิตฺต ชีวนิมิตฺตานิฯ สตฺต ปุคฺคล อิตฺถิ ปุริส หตฺถ ปาท สีส คีวาทีนิ นิมิตฺตานิ จฯ ตตฺถ สงฺขารานํ ขณิก ธมฺมตฺตา อนิจฺจานํเยว สตํ สนฺตติ ฆเนน ปฏิจฺฉนฺนตฺตา หิยฺโยปิ โส เอว, อชฺชปิ โส เอวาติอาทินา นิจฺจากาเรน อุปฏฺฐานํ นิจฺจนิมิตฺตํ นามฯ กิเลสมเลหิ ปริคฺคหิตตฺตา อสุภานํเยว สตํ อวิชฺชาย ปฏิจฺฉนฺนตฺตา อิทํ อิฏฺฐํ, กนฺตํ, มนาปํ, ปิยรูป, นฺติอาทินา สุภากาเรน อุปฏฺฐานํ สุภนิมิตฺตํ นามฯ ภยฏฺเฐน อเขมฏฺเฐน ทุกฺขานํปิ สตํ ตาเยว ปฏิจฺฉนฺนตฺตา อิทํ สุขํ, นิพฺภยํ, เขมํ, สาตรูป, นฺติอาทินา สุขากาเรน อุปฏฺฐานํ สุขนิมิตฺตํ นามฯ ปจฺจยา ยตฺตวุตฺติกตฺตา ปจฺจเยน วินา เกวลํ อตฺตโน วสายตฺตวุตฺติตา ภาวโต อนตฺตานํเยว สตํ อตฺตโน อิจฺฉาวเสน กโรติ, กเถติ, จินฺเตติ, คนฺตุํ อิจฺฉนฺโต คจฺฉติ, ฐาตุํ อิจฺฉนฺโต ติฏฺฐตี, ติอาทินา วสวตฺตนากาเรน อุปฏฺฐานํ อตฺตนิมิตฺตํ นามฯ ตถา สตฺโตนาม สตฺตาหํปิ ชีวติ, มาสํปิ ชีวติ, สํวจฺฉรํปิ ชีวตีติอาทินา ชีวากาเรน อุปฏฺฐานํ ชีวนิมิตฺตํ นามฯ นนุ เจตฺถ อตฺตโน อิจฺฉาวเสน กโรตีติอาทีสุ อิจฺฉานาม ตณฺหาวาฉนฺโท วาฯ ตทุภยมฺปิ จิตฺตสมฺปยุตฺตํฯ กรณญฺจ นาม กายิกกฺริยาภูตานํ จิตฺตชรูปกลาปานํ ปวตฺติวิเสโสฯ เอวญฺจสติ เตสํ จิตฺตวเสน ปวตฺตตฺตา อตฺตโน อิจฺฉาวเสน กโรตีติ อิทํ อภิธมฺมวิรุทฺธํ น โหตีติฯ น น โหติฯ

อตฺตโนติ จ กโรตีติ จ วุตฺตตฺตาฯ น หิ อตฺตานาม อตฺถิ, โย อตฺตโนติ วุจฺเจยฺยฯ น จ กตฺตานาม อตฺถิ, โย กโรตีติ วุจฺเจยฺยฯ อิธ ปน ตสฺมิํ สมเย ปวตฺตํ ขนฺธปญฺจกเมว อตฺตาติ จ กตฺตาติ จ คเหตฺวา อตฺตโนติ จ กโรตีติ จ วุตฺตํฯ ‘‘อวสฺสโย โหตี’’ติ ปติฏฺฐา โหติฯ ‘‘วิธมิตฺวา’’ติ ญาเณน อนฺตรธาเปตฺวาฯ สภาวโต วิชฺชมานานิ น โหนฺตีติ ทสฺสนญาเณน วินิจฺฉยํ ปาเปตฺวาติ วุตฺตํ โหติฯ ภาวทสฺสนํ นาม โสกทุกฺขาทีนํ อภาวทสฺสนํฯ

‘‘ตํ ตํ ฆนวินิพฺภุชฺชนวเสนา’’ติ สมูหสนฺตติ ฆนาทีนํ ภินฺทน ฉินฺทนวเสนฯ ตตฺถ สมูหฆนภินฺทนํ อาทิโต ธมฺมววตฺถานญาณกิจฺจํฯ ตทา อตฺตทิฏฺฐิ วิกฺขมฺภิตา โหติฯ ชีวทิฏฺฐิ จ นาม สุขุมตรา อตฺตทิฏฺฐิ เอว วุจฺจติฯ มคฺคกฺขณํ ปตฺวา เอว ตทุภยํปิ สพฺพโส สมุจฺฉินฺทตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ ‘‘ปณิหิตคุณสฺสา’’ติ ปตฺถิตคุณสฺสฯ

‘‘ปาติโมกฺข’’นฺติ เอตฺถ ‘‘ปตี’’ติ เชฏฺฐโก วุจฺจติฯ ‘‘มุขํ’’ติ มูลการณํฯ ปติ จ โส มุขญฺจาติ ปติมุขํฯ ปติมุขเมว ปาติโมกฺขนฺติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตํ หี’’ติอาทิมาหฯ สพฺพโลกิยสีลานิ นาม จตุปาริสุทฺธิสีลานิฯ เตสํ มชฺเฌฯ ‘‘เชฏฺฐกตฺตา’’ติ เชฏฺฐกสีลตฺตาฯ ‘‘ตเมวา’’ติ วินยปญฺญตฺติสีลเมว ฯ ‘‘เยสํ ธมฺมานํ’’ติ อุทฺธจฺจ มุฏฺฐสฺสจฺจาทิ ธมฺมานํฯ ‘‘วิปฺผนฺทิตานิ นามา’’ติ วิปฺปกิณฺณานิ นามาติ อธิปฺปาโยฯ เตนาห ‘‘โลลานิ นามา’’ติฯ ‘‘ตทนุพนฺธา’’ติ ตานิวิปฺผนฺทิตานิ อินฺทฺริยานิ อนุคตาฯ ‘‘พุทฺธปฺปฏิกุฏฺเฐหี’’ติ พุทฺเธนภควตา ปฏิกฺโกสิเตหิ นีวาริเตหิฯ ‘‘มิจฺฉาปโยเคหี’’ติ อฏฺฐกุลทูสนกมฺเมหิ เจว เอกวีสติอเนสนกมฺเมหิ จฯ ‘‘ติวิธกุหนวตฺถูหี’’ติ ปจฺจยปฺปฏิเสวนญฺจ, สามนฺตชปฺปนญฺจ, อิริยา ปถ สนฺนิสฺสิตญฺจาติ อิเมหิ ติวิเธหิ กุหนวตฺถูหิฯ ติวิเธหิ อจฺฉริย กมฺมวิธาเนหีติ วุตฺตํ โหติฯ ปริสุชฺฌตีติ ปริสุทฺธิฯ ปริสุทฺธิ เอว ปาริสุทฺธิฯ ‘‘สมฺโมหสฺสา’’ติ ธาตุมนสิการาทีสุ สมฺมุยฺหนสฺสฯ ‘‘เคธสฺสา’’ติ สมฺโมหตฺตาเยว ปจฺจเยสุ ภตฺตนิกฺขิตฺตกา กสฺสวิย เคธสฺส, อภิกงฺขสฺสฯ

‘‘มทสฺสา’’ติ ลาภสกฺการา ทิมูลกสฺส มานมทสฺสฯ ‘‘ปมาทสฺสา’’ติ กุสเลสุ ธมฺเมสุ ปมาทสฺส มุฏฺฐสฺสจฺจสฺสฯ ตํ ตํ ปโยชน มริยาโท นาม จีวรปจฺจเย ตาว สีตปฺปฏิฆาตาทิโก ปโยชนมริยาโทฯ ‘‘มริยาโท’’ติ จ ยาวเทวาติ ปเทน ทสฺสิโต สีตปฺปฏิฆาตาทิโก จีวรปฺปโยชน ปริจฺเฉโทฯ โส จ จีวรปจฺจเย สมฺโมหาทิเก สาวชฺชปกฺเข อปตนตฺถาย ฐปิโตฯ เตน วุตฺตํ ‘‘สมฺโมหสฺส เคธสฺส มทสฺส ปมาทสฺส ปหานตฺถํ’’ติฯ เอสนโย ปิณฺฑปาตปจฺจยาทีสุปิฯ เอเตน ปจฺจเวกฺขนาปาเฐสุ อยมตฺโถ ทสฺสิโตฯ อิธ ภิกฺขุ จีวรํ ปฏิเสวติ ยาวเทว สีตสฺส ปฏิฆาตาย อุณฺหสฺส ปฏิฆาตายาติอาทีสุ ยาวเทว สีตสฺส ปฏิฆาตาย ปฏิเสวติฯ น ตโต อุตฺตริ สมฺโมหตฺถาย เคธตฺถาย มทตฺถาย ปมาทตฺถาย ปฏิเสวตีติอาทิฯ เอวญฺจสติ, ยํ จีวรํ ปฏิเสวนฺตสฺส สมฺโมหเคธมทปฺปมาทา อุปฺปชฺชนฺติฯ ตํ น เสวิตพฺพํฯ อิตรํ เสวิตพฺพนฺติ ทสฺสิตํ โหตีติฯ

‘‘ปจฺจตฺตสภาโว’’ติ ปจฺเจกสภาโวฯ ‘‘การิยสงฺขาตํ’’ติ กาตพฺพํ อภินิปฺผาเทตพฺพนฺติ การิยํฯ อาสนฺนปฺผลํฯ เตนาห ‘‘อคฺคิสฺสธูโมวิยา’’ติฯ อาสนฺนการณํ ปทฏฺฐานํ นาม อคฺคิการโก วิยฯ ปชฺชติ คจฺฉติ ปวตฺตติ ผลํ เอเตนาติ ปทํฯ ติฏฺฐติ ผลํ เอตฺถาติ ฐานํฯ อุภยํปิ การณ ปริยาโย เอวฯ เตน อติสฺสยตฺโถปิ สิชฺฌตีติ อาห ‘‘อาสนฺนการณํ’’ติฯ ‘‘สทฺธิํ สญฺญา จิตฺต วิปลฺลาเสหี’’ติ ทิฏฺฐิสมฺปยุตฺเตหีติ อธิปฺปาโยฯ ทิฏฺฐิวิปฺปยุตฺตา ปน สญฺญา จิตฺต วิปลฺลาสา วิกฺขมฺภิตุํ สกฺโกตีติ น วตฺตพฺพาฯ ‘‘สาสน ธมฺเม’’ติ อนตฺตลกฺขณ สุตฺตนฺตาทิเก สุญฺญต ธมฺมปฺปฏิสํยุตฺเต เทสนาธมฺเมฯ ‘‘ทิฏฺฐิวิปลฺลาโส วิกฺขมฺภิโต’’ติ ตาทิสํ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา เทสเก สตฺถริ จ เทสิเต ธมฺเม จ สทฺธํ ปฏิลภิตฺวา สจฺจเมว ภควา อาห, อหํ ปน เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา,ติ คณฺหามิ, มิจฺฉาวตายํ มมคาโหติ เอวํ วิกฺขมฺภิโต โหติฯ ตโต ปฏฺฐาย เอโส เม อตฺตาติ วทนฺโตปิ ทิฏฺฐิสมฺปยุตฺตจิตฺเตน น วทติฯ ทิฏฺฐิวิปฺปยุตฺตจิตฺเตน เอว วทตีติ อธิปฺปาโยฯ

อิทมฺปน ทฬฺหคฺคาห วิกฺขมฺภนมตฺตํ เอว ฯ น อตฺตทสฺสน วิกฺขมฺภนํฯ ตํ ปน ธมฺมววตฺถานญฺญาเณ สิทฺเธ เอว สิชฺฌตีติปิ วทนฺติฯ จตุนฺนํ อาหารานํ วเสน จตุธา นามรูปํ ปริคฺคเหตพฺพเมวฯ กสฺมา, จตฺตาโร อาหาเร ปริคฺคเหตฺวา เตสฺเวว ลกฺขณตฺตยํ สมนุปสฺสนฺตสฺส อนฺเต โลกุตฺตรญฺญาณทสฺสนปฺปฏิลาภกิจฺจสฺส สิทฺธตฺตาติ อธิปฺปาโยฯ ปญฺจธาติอาทีสุ เอสนโยฯ อาทิกมฺมิกานํ อวิสโย, วิสุํ วิสุํ ลกฺขณ รสาทีหิ ปริคฺคเหตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตาฯ ปริคฺคหเณ สกฺโกนฺตสฺสปิ วิปสฺสนา กมฺเม วิสุํ วิสุํ ปสฺสิตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา จฯ ตถาหิ วกฺขติ ‘‘กลาปวเสน สํขิปิตฺวา’’ติฯ ‘‘อญฺญสฺส กสฺสจี’’ติ อตฺตชีวาทิกสฺสฯ โส กโรติ กุสลากุสลํ กมฺมํฯ โส ปฏิสํเวเทติ ภวนฺตรํ ปตฺวา ตพฺพิปากํฯ สํสรติ ภวโต ภวํฯ สนฺธาวติ กมฺมเวเคน ขิตฺโตฯ สุทฺเธ นาเม เอว วา รูเป เอว วา อีหาพฺยาปารานํ อภาวทสฺสนโตติ โยชนาฯ ปุคฺคลสตฺตานํ กฺริยาโยติ สญฺญิตาติ วิคฺคโหฯ ‘‘อตฺตาติ ปวตฺตา ทิฏฺฐี’’ติ การก ทิฏฺฐิฯ ‘‘ตทตฺถา ภินิเวสวเสนา’’ติ สตฺโต, ปุคฺคโล, ติอาทิ โวหารสฺส สพฺภาวโต ตสฺส อตฺถภูโต สตฺตปุคฺคลาทิโกปิ สภาวโต อตฺถิเยวฯ โน นตฺถีติ เอวํ ทฬฺหํ หทเย สนฺนิธานกรณ วเสนฯ ‘‘อติธาวนญฺจา’’ติ โวหาร ปญฺญตฺติมตฺเต อฏฺฐตฺวา ตํ อติกฺกมิตฺวา ปญฺจกฺขนฺเธ สตฺตาทิภาเวน คหณญฺจาติ อธิปฺปาโยฯ

‘‘กมฺมจิตฺโตตุกาหารวเสนา’’ติ เอตฺถ กกาโร สนฺธิ วเสน อาคโมฯ กมฺมวเสน จิตฺตวเสน อุตุวเสน อาหารวเสนาติ อตฺโถฯ อนุรูปานํ ปจฺจยานํ สามคฺคีติ วิคฺคโหฯ ‘‘อญฺญถา ปวตฺติยา’’ติ อญฺเญน ปกาเรน ปวตฺตนสฺสฯ ‘‘เหตุสมฺภารปจฺจเยหี’’ติ เหตุปจฺจย สมฺภารปจฺจเยหิฯ ชนก ปจฺจยา เหตุปจฺจยา นามฯ ปริวารปจฺจยา สมฺภารปจฺจยา นามฯ ‘‘กมฺมปฺปวตฺติยา’’ติ กมฺมปฺปวตฺติโตฯ ‘‘วิปากปฺปวตฺติยา’’ติ วิปากปฺปวตฺติโตฯ เอกสฺส สตฺตสฺส อนมตคฺเค สํสาเร สํสรนฺตสฺส รูปกาโยปิ อตฺถิ นามกาโยปิ อตฺถิฯ

ตโต อญฺโญ โกจิสภาโว นาม นตฺถิฯ ทฺเว จ กายา ปญฺจโวกาเร สํสรนฺตสฺส เอกโต ปวตฺตนฺติฯ อสญฺญสตฺเต สํสรนฺตสฺส รูปกาโย เอว ปวตฺตติฯ โส เอว ตตฺถ เอโกสตฺโตติ สงฺขฺยํ คจฺฉติฯ อรูเป สํสรนฺตสฺส นาม กาโย เอว ปวตฺตติฯ โส เอว ตตฺถ เอโก สตฺโตติ สงฺขฺยํ คจฺฉติฯ ‘‘สงฺขฺยํ คจฺฉตี’’ติ จ ปญฺญตฺติมตฺตํ คจฺฉตีติ อธิปฺปาโยฯ เตสุ จ กาเยสุ รูปกาเย จุติ ปฏิสนฺธีนํ อญฺญมญฺญํ อนนฺตร ปจฺจยตา นาม นตฺถิฯ เอกเมกสฺมิํ ภเว เอกเมโก หุตฺวา จุติกาเล ภิชฺชติฯ รูปสนฺตติ ฉิชฺชติฯ ปฏิสนฺธิรูเปน สห ปจฺจย ปจฺจยุปฺปนฺนตา ปพนฺโธ นปฺปวตฺตติฯ นาม กาเย ปน จุติ ปฏิสนฺธีนํ อญฺญมญฺญํ อนนฺตรปจฺจยตา อตฺถิฯ จุติกาเลปิ นามสนฺตติ น ฉิชฺชติฯ ปฏิสนฺธิ นาเมน สห ปจฺจย ปจฺจยุปฺปนฺนตา ปพนฺโธ ปวตฺตติเยวฯ ตตฺถ ปฏิจฺจสมุปฺปาท กุสโล ภิกฺขุ ปฏิจฺจสมุปฺปาทญฺญาเณ ฐตฺวา เอกสฺมิํภเว เอกสฺส สตฺตสฺส ปวตฺติํ ปสฺสนฺโต สตฺตํ นาม น ปสฺสติฯ ปุคฺคลํ นาม น ปสฺสติฯ อหนฺติปิ น ปสฺสติฯ ปโรติปิ น ปสฺสติฯ อหํ อตีเตสุ ภเวสุ อโหสินฺติปิ น ปสฺสติฯ อิมสฺมิํภเว อสฺมีติปิ น ปสฺสติฯ อนาคเตสุ ภวิสฺสามีติปิ น ปสฺสติฯ อถ โข อวิชฺชา ปจฺจยา สงฺขารา ปวตฺตนฺติฯ สงฺขาร ปจฺจยา ภวนฺตเร วิญฺญาณํ ปวตฺตตีติอาทินา นเยน นามรูป ธมฺมานํ เหตุผล ปรมฺปราวเสน อวิจฺเฉทปฺปวตฺติเมว ปสฺสติฯ เอกสฺมิํภเว ปวตฺติํ ปสฺสนฺเต สติ, อนมตคฺเคสํสาเร อนนฺเตสุ ภเวสุ ตสฺส สตฺตสฺส ปวตฺติ ทิฏฺฐา เอว โหติ ตตฺถปิ เอวเมว, ตตฺถปิ เอวเมวาติฯ ตทา ตสฺส โสฬสวิธา กงฺขา ปหียตีติ อิมมตฺถํ ‘‘ทสฺเสนฺโต อนมตคฺเค สํสาเร’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ กตมา โสฬสวิธา กงฺขาติฯ อโหสิํ นุ โข อหํ อตีตมทฺธานํฯ น นุ โข อโหสิํฯ กิํ นุ โข อโหสิํฯ กถํ นุ โข อโหสิํฯ กิํ หุตฺวา กิํ อโหสิํ นุ โข อหํ อตีตมทฺธานนฺติ เอวํ ปุพฺพนฺเต ปญฺจวิธา กงฺขาวุตฺตาฯ ภวิสฺสามิ นุ โข อหํ อนาคตมทฺธานํฯ น นุ โข ภวิสฺสามิฯ กิํ นุ โข ภวิสฺสามิฯ กถํ นุ โข ภวิสฺสามิฯ

กิํ หุตฺวา กิํ ภวิสฺสามิ นุ โข อหํ อนาคตมทฺธานนฺติ เอวํ อปรนฺเต ปญฺจวิธา กงฺขา วุตฺตา ฯ อหํ นุ โข สฺมิฯ โน นุ โข สฺมิฯ กินฺนุ โข สฺมิฯ กถํ นุ โข สฺมิฯ อหํ นุ โข สตฺโต กุโต อาคโตฯ โส กุหิํ คามี ภวิสฺสามีติ เอวํ ปจฺจุปฺปนฺเน ฉพฺพิธา กงฺขา วุตฺตาฯ อิมา โสฬสวิธา กงฺขาติฯ ตตฺถ อโหสิํ นุ โข, น นุ โข อโหสินฺติ อิมินา ปททฺวเยน อตีตกาเล อตฺตโน อตฺถิ นตฺถิภาเว กงฺขติฯ สเจ อตฺถิ, กิํ นุ โข อโหสินฺติ กงฺขติฯ เกนจิ เหตุนา ปจฺจเยน วา อโหสิํฯ เกนจิ อิทฺธิมนฺเตน วา นิมฺมิโต อโหสิํฯ อเหตุ อปจฺจยา วา อนิมฺมิโต วา สยํชาโต อโหสินฺติ อตฺโถฯ ยทิ เตสุปกาเรสุ อญฺญตเรน อโหสิํฯ กถํ นุ โข อโหสิํฯ อปาทโกวา อโหสิํฯ ทฺวิปาทโก วาฯ จตุปฺปาทโกวาฯ พหุปฺปาทโกวาฯ รูปีวาฯ อรูปีวาฯ สญฺญีวาฯ อสญฺญีวา อิจฺจาทิฯ อถ เตสุ อปาทกาทีสุ อญฺญตโร อหํ อโหสิํฯ กิํ หุตฺวา กิํ อโหสิํฯ ปถมภเว กิํ หุตฺวา ทุตีย ภวาทีสุ กิํ อโหสินฺติ อิทํ ภวปรมฺปราวเสน วุตฺตํฯ เอสนโย อปรนฺเตปิฯ ปจฺจุปฺปนฺเน ‘‘อหํ นุ โข สฺมิ, โน นุ โข สฺมี’’ติ ยถา ขุทฺทกวตฺถุ วิภงฺเค อฏฺฐสตตณฺหาวิจริเตสุฯ สตสฺมีติ โหติฯ สีตสฺมีติ โหตีติ วุตฺตํฯ ตตฺถ ‘‘สตสฺมี’’ติ อหํ สสฺสโต วา ภวามิฯ ‘‘สีตสฺมี’’ติ อหํ อุจฺฉินฺโนวา ภวามีติ อตฺโถฯ ยถา จฯ อตฺถีติ โข เอโก อนฺโตฯ นตฺถีติ โข ทุตีโย อนฺโตติ วุตฺตํฯ ตตฺถ ‘‘อตฺถี’’ติ อตฺตานาม ภวาภเวสุ นิจฺจกาลํ อตฺถิฯ ‘‘นตฺถี’’ติ ตถา นตฺถิ, อุจฺฉิชฺชติฯ น โหติ ปรมฺมรณาติ อตฺโถฯ ตถา อิธาปิ อหํ นุ โข สฺมิฯ โน นุ โข สฺมีติ กงฺขติฯ ตตฺถ ‘‘อหํ นุ โขสฺมี’’ติ อยํ อหํ นาม ภวาภเวสุ นิจฺจกาลํ อสฺมิ นุ โข, มม อตฺตานาม สสฺสโต หุตฺวา สพฺพกาลํ อตฺถิ นุ โขติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘โน นุ โข สฺมี’’ติ ตถา โน อสฺมิ นุ โขฯ มม อตฺตา ตถา นตฺถิ นุ โขติ อตฺโถฯ เอตฺถ จ ‘‘ภวาภเวสู’’ติ ปวตฺเตปิ ปจฺจุปฺปนฺเน วตฺตมานํ อตฺตานํ คเหตฺวา ปวตฺตา ปจฺจุปฺปนฺเน สงฺคหิตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ ‘‘กิํ นุ โข สฺมี’’ติ อหํ นาม สนฺโต ชาโต กิํ นุ โข อสฺมิฯ เกนจิ เหตุนา ปจฺจเยน วา อสฺมิ นุ โขฯ เกนจิ อิทฺธิมนฺเตน วา นิมฺมิโต ภวามิ นุ โขฯ

อุทาหุ อเหตุ อปจฺจยา วา เกนจิ อนิมฺมิโต วา สยํ นุ โข ภวามิ นุ โขติ อตฺโถฯ ‘‘กถํ นุ โข สฺมี’’ติ เอตฺถ ปน อปทาทีหิ อโยเชตฺวา อหํ นุ โข กิํ โคตฺโต ภวามิฯ โคตมโคตฺโต วา วาเสฏฺฐ โคตฺโต วา ติอาทินา โยเชตพฺพํฯ อาทิ กปฺปกาเล ตานิ โคตฺตานิ เอตรหิ สมฺเภทํ คจฺฉนฺติฯ ตสฺมา เตสุ กงฺขนฺโต กงฺขติเยวฯ ‘‘อหํ กุโต อาคโต’’ติ อหํ อตีเต กุโตภวโต อาคโต อสฺมิฯ ‘‘โสกุหิํคามี ภวิสฺสามี’’ติ โส อหํ อายติํ ภเว กุหิํ คามิโก ภวิสฺสามีติ กงฺขติฯ ‘‘กงฺขาย อติกฺกโม’’ติ โส ภิกฺขุ ปฏิจฺจสมุปฺปาเท อวิชฺชาทิกํ อตีตเหตุ ปญฺจกํ ปสฺสนฺโต ตสฺมิํภเว สพฺพํปิ ปฏิจฺจสมุปฺปาทํ ปสฺสติเยวฯ เอวํ ปสฺสนฺโต น ตตฺถ อหํ นาม โกจิ อตฺถิ, ยํ ปฏิจฺจ อตีต วิสยา ปญฺจวิธา กงฺขา อุปฺปชฺชติฯ ธมฺม มตฺตเมว ตตฺถ อตฺถีติ เอวํ อตีเต กงฺขา วตฺถุสฺส อภาวทสฺสเนน ปญฺจวิธาย กงฺขาย อติกฺกโม โหติฯ นนุ ตถา ปสฺสนฺตสฺสปิ กถํ นุ โข สฺมิ, กิํ หุตฺวา กิํ อโหสิํ นุ โขติ อยํ กงฺขา อตฺถิเยวฯ ตถา ปสฺสนฺโตปิ หิ วินา ปุพฺเพนิวาสญฺญาเณน อตีเต ภเว อหํ ทฺวิปาทโก อโหสินฺติวา จตุปฺปาทโก อโหสินฺติ วา ตโต จุโต อสุกภเว อุปฺปนฺโนติ วา น ชานาติ น ปสฺสตีติฯ วุจฺจเตฯ สา ปน กงฺขา ธมฺม มตฺตปฺปวตฺติ ทสฺสนโต ปฏฺฐาย อนฺตรายิก กงฺขา น โหติฯ วิจิกิจฺฉา ปฏิรูปิกา เอวฯ สา หิ อริยานํปิ ลพฺภติ เยวาติฯ ตถา อนาคเต ผลปญฺจกํ ปสฺสนฺโต อปรนฺเต ปญฺจวิธํ กงฺขํ อติกฺกมติฯ ปจฺจุปฺปนฺเน ผลปญฺจกญฺจ เหตุปญฺจกญฺจ ปสฺสนฺโต ปจฺจุปฺปนฺเน กงฺขา ฉกฺกํ อติกฺกมติฯ เสสํ สพฺพํ ปุพฺพนฺเต วุตฺตนยเมวาติฯ อฏฺฐวิธาย กงฺขาย อติกฺกมเน ปน ปฏิจฺจสมุปฺปาทํ อนุโลมปฺปฏิโลมํ ปสฺสนฺโต เทสนา ธมฺเม จ โลกุตฺตร ธมฺเมสุ จ กงฺขํ อติกฺกมติฯ ธมฺเม กงฺขาติกฺกมเนน สเหว เทเสนฺเต สตฺถริ จ, ยถานุสิฏฺฐํ ปฏิปนฺเน สงฺเฆ จ, ตีสุ สิกฺขาสุ จ, ยถาวุตฺเต ปุพฺพนฺเต จ, อปรนฺเต จ, ปุพฺพนฺตา ปรนฺเตสุ จ, ปฏิจฺจสมุปฺปาเทน สห ปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ จ สพฺพํ กงฺขํ อติกฺกมติเยวฯ

เตนาห ‘‘สภาว ธมฺมปฺปวตฺติยา’’ติอาทิํฯ ตตฺถ ‘‘สภาวธมฺมปฺปวตฺติยา จา’’ติ ปจฺจยปรมฺปราวเสน สภาวธมฺมานํ ปรมฺปรปฺปวตฺติยา จฯ ธมฺมสุ ธมฺมตา นาม เทสนา ธมฺมสฺส สฺวากฺขาตตาทิภาเวน สุนฺทร ธมฺมตาฯ อนวชฺชธมฺมตาฯ พุทฺธสุพุทฺธตา นาม ตํ ธมฺมํ เทเสนฺตสฺส พุทฺธสฺส สพฺพญฺญุพุทฺธตาฯ

ปริยุฏฺฐิตานํ ทิฏฺฐิวิจิกิจฺฉานํ วิกฺขมฺภนํ นาม เหฏฺฐา ธมฺมววตฺถาน วเสน ปจฺจยปริคฺคหวเสน จ สิชฺฌติฯ วิปสฺสนา กมฺมํ ปน อนุสยภูตานํ ทิฏฺฐิวิจิกิจฺฉานํ สลฺลิขนตฺถาย กรียตีติ วุตฺตํ ‘‘อนุสย สมูหนนตฺถญฺจา’’ติอาทิฯ ‘‘ตตฺถ ปนา’’ติ ตสฺมิํ ปฏิสมฺภิทา มคฺเค ปนฯ วิภตฺเตสูติ ปาฐเสโสฯ ‘‘ยสฺสา’’ติ โยคี ปุคฺคลสฺสฯ ‘‘ยํ ทูเร สนฺติเกวา’’ติ ยํ ทูเร ปวตฺตํ รูปํ วา, สนฺติเก ปวตฺตํ รูปํวาติ ปาฐเสโสฯ ‘‘ตทตฺถสฺส ปนา’’ติ สมฺมสิตธมฺมุทฺธารตฺถสฺสฯ ‘‘ญาเณน ทฬฺหํ คเหตฺวา’’ติ ธมฺมววตฺถานญฺญาเณน สุฏฺฐุวิภูตํ กตฺวาติ อธิปฺปาโยฯ อิทานิ ยํ ยํ ทฬฺหํ คเหตพฺพํฯ ตํ ตํ สรูปโต ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิมาหฯ ปุน ทฬฺหํ คหิตสฺส รูปสฺส อนิจฺจลกฺขณํ ทสฺเสตุํ ‘‘สา จ กฺริยา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ‘‘นสฺสนฺตี’’ติ ภิชฺชนฺติฯ อนิจฺจตํ คจฺฉนฺติฯ ‘‘วิตฺถมฺภน กฺริยา’’ติ เอตฺถ วิวิเธน ถมฺภนํ วิตฺถมฺภนํฯ นานาทิสาภิมุขวเสน ถมฺภนํ วหนนฺติ อตฺโถฯ ‘‘อิมาสญฺจา’’ติ จตุนฺนํ มหาภูตานญฺจฯ วิสุํ วิสุนฺติ วุตฺตตฺตา ตาสํ อญฺญมญฺญญฺจ สหชาเตสุ คหณํ สมฺภวตีติ วุตฺตํ ‘‘อาปาทีนํ’’ติฯ อาปาทีนํ เสสมหาภูตานญฺจาติ อตฺโถฯ สนฺตติยา สรีรานิ สนฺตติ สรีรานิฯ ‘‘ตถา ตถา กปฺเปตฺวา’’ติ รูปธมฺมานํ สนฺตติ ปริวตฺติ นาม อภิกฺกมนฺตสฺส เอวํ ภเวยฺย, ปฏิกฺกมนฺตสฺส เอวํ ภเวยฺย, ตถา สมิญฺชนฺตสฺส ปสาเรนฺตสฺสาติอาทินา ปริกปฺเปตฺวาฯ ‘‘เสสขนฺเธสุปิ ตํ ตํ สนฺตติ นานตฺตํ’’ติ เวทนากฺขนฺเธ ตาว กาเย กายิกสุขสนฺตติ ทุกฺขสนฺตตีนํ นานตฺตํฯ จิตฺเต โสมนสฺส โทมนสฺส สนฺตตีนํฯ อุเปกฺขา สนฺตติ ปน อวิภูตา โหติฯ กปฺเปตฺวา คเหตพฺพาฯ

ยทา จิตฺเต โสมนสฺส โทมนสฺสานิ น สนฺทิสฺสนฺติ, ตทา อิทานิ อุเปกฺขา เม เวทนา ปวตฺตตีติ วา, ยทา ตานิ สนฺทิสฺสนฺติ , ตทา สา นิรุชฺฌตีติ วา เอวํ ตกฺเกตฺวา สมฺมสิตพฺพาติ วุตฺตํ โหติฯ สญฺญากฺขนฺเธ รูปสญฺญาสทฺทสญฺญาทีนํ วเสนฯ สงฺขารกฺขนฺเธ รูปสญฺเจตนา สทฺทสญฺเจตนาทีนํ วเสน, นานาวิตกฺก วิจาราทีนํ วเสน, โลภาโลภ โทสาโทส โมหาโมหาทีนํ วเสน จฯ วิญฺญาณกฺขนฺเธ จกฺขุวิญฺญาณาทีนํ, กุสลา กุสลวิญฺญาณาทีนญฺจ วเสน สนฺตติ นานตฺตํ เวทิตพฺพํฯ วิสฺสาสํ กโรตีติ วตฺวา ตทตฺถํ วิวรติ ‘‘เอตํ เม’’ติอาทินาฯ ตตฺถ ตโยวิสฺสาสา ตณฺหาวิสฺสาโส, มานวิสฺสาโส, ทิฏฺฐิวิสฺสาโสฯ ตตฺถ เอตํ มมาติ ตณฺหาวิสฺสาโสฯ เอโสหมสฺมีติ มานวิสฺสาโสฯ เอโส เม อตฺตาติ ทิฏฺฐิวิสฺสาโสฯ ‘‘ปริหรตี’’ติ ภวาภเวสุ ปริคฺคเหตฺวา หรติ วหติฯ ‘‘ปรมชฺฌตฺตภาเวนา’’ติ ปธานอชฺฌตฺตภาเวนฯ อชฺฌตฺตสารภาเวนาติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘ปริคฺคหิโต’’ติ เอโส เม อตฺตาติ ทิฏฺฐิปริคฺคเหน ปริคฺคหิโตฯ ตโย หิ ปริคฺคหา ตณฺหา ปริคฺคโห, มานปริคฺคโห, ทิฏฺฐิปริคฺคโหติฯ วเส สพฺพโส วตฺตนฺโต นาม เกวลํ วสายตฺตวุตฺติโก เอว สิยา, น ปจฺจยายตฺตวุตฺติโกติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยถาวุตฺเตหี’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ‘‘ยถาวุตฺเตหี’’ติ สพฺพสงฺคเห วุตฺตปฺปกาเรหิ กมฺมาภิสงฺขรณาทีหิฯ ‘‘ตถาปริคฺคเหตพฺโพ’’ติ เอโส เม อตฺตาติ เอวํ ปรมชฺฌตฺตภาเวน ปริคฺคเหตพฺโพฯ ตถา หิ โย อตฺตโน วเสน วตฺตติ, ตสฺมิํ อตฺตโน สามิภาโว นตฺถิฯ ยสฺมิญฺจ สามิภาโว นตฺถิ, ตสฺมิํ รูปาทิเก ธมฺเม อตฺตานํ สามิกํ กตฺวา เอโส มม อตฺตาติ ปริคฺคโห นาม มิจฺฉา เอวฯ ตถา โย จ ขณิก ธมฺโม โหติ, ขเณ ขเณ ภิชฺชติ, ตํ รูปาทิกํ ขนฺธปญฺจกํ อตฺตโน สารํ กตฺวา ตถา ปริคฺคโหปิ มิจฺฉา เอวฯ เอตฺถ จ ‘‘มิจฺฉา เอวา’’ติ ปรมตฺถ สจฺจํ ปตฺวา มิจฺฉา เอวฯ วิปลฺลาโส เอวาติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘สุขํ วิทฺธํเสตี’’ติ กายิกสุขญฺจ เจตสิก สุขญฺจ วิทฺธํเสติฯ วินาเสติฯ ‘‘นานาทุกฺขํ ชเนตี’’ติ กายิกทุกฺขญฺจ เจตสิก ทุกฺขญฺจ ชเนติ อุปฺปาเทติฯ ‘‘อิทญฺจ รูปํ เอทิสเมว โหตี’’ติ กถํ โหติฯ

มนุสฺสตฺตภาเว ฐิตานํ สตฺตานํ ยถาปวตฺตํ มนุสฺส สุขํ วิทฺธํเสติ, ชิณฺณภินฺนภาวํ ปาเปติ, นานาทุกฺขํ ชเนติฯ สยํ อปายตฺตภาวํ คเหตฺวา เตสํ นานาอปาย ทุกฺขํ ชเนติฯ ตถา เทวตฺตภาเว สกฺกตฺตภาเว พฺรหฺมตฺตภาเว ฐิตานนฺติอาทินา วตฺตพฺพํฯ ตถา มนุสฺสตฺตภาเว ฐิตานํ นานาวิปริณาม กิจฺเจหิ ยถาปวตฺตํ สุขํ วิทฺธํเสติ, นานาปจฺจยาภิสงฺขรณกิจฺเจหิ นานาทุกฺขํ ชเนติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อิทญฺจ รูปํ เอทิสเมวา’’ติฯ ‘‘สาโรนาม ถามพลวิเสโส วุจฺจตี’’ติ เอเตน ถามพลวิเสเสน สมฺปนฺนํ วตฺถุํปิ สงฺคณฺหาติฯ ‘‘อสารกฏฺเฐนา’’ติ เอตฺถ สาโร เอว สารกํ, น สารกํ อสารกนฺติ อิมมตฺถํ สนฺธาย ‘‘รูปํ ปน สยํปิ เอวรูโป สาโร น โหตี’’ติ วุตฺตํฯ สตฺตานํ อตฺตสาโร ชีวสาโร น โหตีติ อตฺโถฯ นตฺถิ สาโร เอตสฺสาติ อสารกนฺติ อิมมตฺถํ สนฺธาย ‘‘น จ เอวรูเปน สาเรน ยุตฺตํ’’ติ วุตฺตํฯ อตฺตสาเรน ชีวสาเรน สํยุตฺตํ โหตีติ อตฺโถฯ ตตฺถ ปุริโม อตฺโถ รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสตีติ อิทํ สนฺธาย วุตฺโตฯ ปจฺฉิโม รูปวนฺตํ วา อตฺตานํ, อตฺตนิ วา รูปํ, รูปสฺมิํ วา อตฺตานํติ อิมานิ สนฺธาย วุตฺโตฯ เอเตน อสารกฏฺเฐนาติ อสารภาเวน, อสารยุตฺตภาเวน วาติ จฯ อนตฺตาติ เอตฺถปิ น อตฺตา อนตฺตา, นตฺถิ อตฺตา เอตสฺสาติ วา อนตฺตาติ จ ทฺวิธา อตฺโถ สิชฺฌติฯ ‘‘ยญฺจา’’ติ ยญฺจ รูปํฯ ‘‘ปีเฬตี’’ติ ตํ สมงฺคี ปุคฺคลํ ปีเฬติฯ เอเตน อนตฺตภาเว สิทฺเธ ทุกฺขภาโวปิ สิทฺโธติ ทสฺเสติฯ ‘‘ติณฺณํ วยานํ วเสน อทฺธาเภโท โยเชตพฺโพ’’ติ ปถมวเย ปวตฺตํ รูปํ ทุตียวยํ น ปาปุณาติ, ปถมวเย เอว นิรุชฺฌตีติอาทินา อทฺธาปจฺจุปฺปนฺเน อนฺโตคธเภโท โยเชตพฺโพฯ ‘‘สภาเคกสนฺตานวเสนา’’ติ สภาคานํ ธมฺมานํ สภาคฏฺเฐน เอกีภูตา สนฺตติ สภาเคกสนฺตติฯ ‘‘สภาคานํ ธมฺมานํ’’ติ จ จิตฺตเชสุตาว นิรนฺตรปฺปวตฺเตน โลภสมฺปยุตฺตจิตฺเตน สหชาตา รูปธมฺมา สภาครูปธมฺมา นามฯ ตถา นาม ธมฺมา จฯ เอวํ โทสสมฺปยุตฺตาทีสุปิฯ อุตุเชสุ นิรนฺตรปฺปวตฺเตน สีตอุตุนา สมุฏฺฐิตา รูปธมฺมา สภาครูป ธมฺมา นามฯ ตถา อุณฺหอุตุนา สมุฏฺฐิตาฯ

เอสนโย อาหารเชสุปีติ เอวํ สภาเคกสนฺตติวเสนฯ ‘‘สมฺปาปุณิตุํ’’ติ ญาเณน สมฺปาปุณิตุํฯ ‘‘อทฺธาสนฺตติวเสนา’’ติ เอตฺถ สนฺตติวเสน สมฺมสนํ วิเสสโต อธิปฺเปตํฯ เอวญฺจ กตฺวา เหฏฺฐา อนิจฺจํ ขยฏฺเฐนาติ ปเท จตุนฺนํ มหาภูตานํ สนฺตติ วิภาคนโย สุฏฺฐุ ทสฺสิโตติฯ ‘‘อนิจฺจลกฺขณ ทสฺสนเมว ปธานํ’’ติ อิมสฺมิํ ญาเณปิ อุทยพฺพยญฺญาเณปิ ภงฺคญฺญาเณปิ อนิจฺจลกฺขณ ทสฺสนเมว ปธานํฯ ภยญฺญาเณ จ อาทีนวญฺญาเณ จ นิพฺพิทาญาเณ จ ทุกฺขลกฺขณ ทสฺสนํ ปธานํฯ อุปริ จตูสุ ญาเณสุ อนตฺตลกฺขณ ทสฺสนํ ปธานนฺติฯ ‘‘สมุทิเตสู’’ติ อญฺญมญฺญํ อวินาภาวสหายภาเวน สมุปฺปนฺเนสุฯ อิทญฺจ อวิชฺชาสมุทยา รูปสมุทโยฯ ตณฺหาสมุทยา อุปาทาน สมุทโยฯ อาหาร สมุทยา รูปสมุทโยติ ปาฬิวเสน วุตฺตํฯ อปฺปหีน วเสนาติ ปาฬิปเท ปน อวิชฺชา ตณฺหา ทิฏฺฐานุสยานํ อปฺปหีนฏฺเฐน สนฺตาเน วิชฺชมานตา เอว ปมาณนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ ‘‘สมุเทนฺตี’’ติ ปฏิสนฺธิโต ปฏฺฐาย เอกโต อุเทนฺติฯ อุปรูปริ เอนฺติฯ อาคจฺฉนฺตีติ อตฺโถฯ เอกภวภาเวน ปาตุพฺภวนฺตีติ อธิปฺปาโยฯ เตนาห ‘‘ยาวมรณกาลา’’ติอาทิํฯ ‘‘ปสวนฺตี’’ติ ปวฑฺฒมานา สวนฺติ, ปวตฺตนฺติ, สนฺทนฺติฯ ‘‘เตสุ ปนา’’ติ อวิชฺชา ตณฺหุปาทาน กมฺเมสุฯ ‘‘นิรุชฺฌนฺตี’’ติ ตสฺมิํภเว เอว นิรุชฺฌนฺติฯ ตสฺมิํ ภเว นิโรโธ นาม ภวนฺตเร ปุน อนุปฺปาโท เยวาติ วุตฺตํ ‘‘ภวนฺตเร’’ติอาทิฯ ‘‘ตํ สนฺตติยํ’’ติ ตสฺมิํ ปจฺจุปฺปนฺน ภเวติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘ปุน อนุปฺปาทสงฺขาตํ นิโรธํ’’ติ สนฺตติ นิโรโธ นาม วุตฺโตฯ น นิพฺพาน นิโรโธฯ เอตาหิ ปจฺจเย สติ, ภวนฺตเร อุปฺปชฺชีสฺสนฺติ เยวาติฯ อิทานิ ยถาปวตฺต สนฺตตีสุ ปริยาปนฺนานํ สพฺพปจฺฉิมานํ นามรูปานํ ขณิกนิโรธวเสน อตฺถํ วทนฺโต ‘‘ยถาปวตฺต สนฺตติโย วา ฉิชฺชนฺติ ภิชฺชนฺตี’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘อุทยพฺพยํ สมนุปสฺสนฺตสฺส จา’’ติ เอตฺถ กตโม อุทโย นาม, กตโม วโย นาม, กถญฺจ ตทุภยํ สมนุปสฺสตีติ อาห ‘‘อุทยพฺพยํ ปสฺสนฺตสฺสาติ เอตฺถ ยถา นามา’’ติอาทิํฯ ตตฺถ ‘‘ตโม ขนฺโธ’’ติ ตโมราสิฯ ‘‘เวตี’’ติ วิคจฺฉติฯ

อนฺตร ธายติ ฯ‘‘อุทโย’’ติ อุปฺปาโท เจว วฑฺฒิ จฯ ‘‘วโย’’ติ วิคมนํ, อนฺตรธานํฯ ‘‘นานาปโยควเสนวา’’ติ สมิญฺชนปฺปสารณาทิ นานาปโยควเสน วาฯ อุทยปกฺขานํ นานาสนฺตตีนํ อุทยญฺจ อุทยโตฯ วยปกฺขานํ นานาสนฺตตีนํ วยญฺจ วยโตติ โยชนาฯ

โพชฺฌงฺค ธมฺเมหิ สมฺปนฺนตฺตา อาราเธติ อตฺตโน จิตฺตํติ อารทฺโธฯ ตุฏฺฐจิตฺโตติ อตฺโถฯ วิปสฺสตีติ วิปสฺสโกฯ อารทฺโธ หุตฺวา วิปสฺสโก อารทฺธวิปสฺสโกฯ ทุวิโธหิ วิปสฺสโก ตรุณ วิปสฺสโก จ อารทฺธ วิปสฺสโก จฯ ตตฺถ ขนฺธานํ อุทยพฺพยํ สุฏฺฐุ อปสฺสนฺโต ทุพฺพลวิปสฺสโก ตรุณ วิปสฺสโก นามฯ ขนฺธานํ อุทยพฺพยํ สุฏฺฐุ ปสฺสนฺโต วิปสฺสนา กมฺเม อาราธิต จิตฺโต พลววิปสฺสโก อารทฺธวิปสฺสโก นามฯ ยํ สนฺธาย วุตฺตํฯ

[ก]

‘สุญฺญาคาเร ปวิฏฺฐสฺส, สนฺตจิตฺตสฺส ภิกฺขุโน;

อมานุสี รตี โหติ, สมฺม ธมฺมํ วิปสฺสโต,ติ จฯ

[ข]

‘โย จ วสฺสสตํ ชีเว, อปสฺสํ อุทยพฺพยํ;

เอกาหํ ชีวิตํ เสยฺโย, ปสฺสโต อุทยพฺพยํ,ติ จฯ

อยมิธ อธิปฺเปโตฯ วิปสฺสนํ อุเปจฺจ กิเลเสนฺติ, มลีนภาวํ คเมนฺตีติ วิปสฺสนุปกฺกิเลสาฯ ปริพนฺธนฺติ นีวาเรนฺตีติ ปริพนฺธกาติ เหฏฺฐา วุตฺตเมว อนฺตรายิก ธมฺมานํ นามํฯ ‘‘สรีโรภาโส’’ติ สกลสรีรโต นิกฺขนฺโต โอภาโสฯ ‘‘ปญฺจวิธา ปีตี’’ติ ขุทฺทิกา ปีติ, ขณิกา ปีติ, โอกฺกนฺติกา ปีติ, อุพฺเพคา ปีติ, ผรณา ปีตีติฯ ‘‘ทุวิธา ปสฺสทฺธี’’ติ อติพลวนฺตี กายปสฺสทฺธิเจว จิตฺตปสฺสทฺธิ จฯ วิปสฺสนา กมฺเม โอกปฺปนาการปฺปวตฺตา สทฺธาเอว อธิมุจฺจนฏฺเฐน อธิโมกฺโข สทฺธาธิโมกฺโขฯ ‘‘วีริยํ’’ติ ตสฺมิํ กมฺเม อนิกฺขิตฺตธุรํ ปคฺคหิตสีสํ วีริยํฯ ‘‘สุขํ’’ติ จิตฺตสุขํฯ เตนาห ‘‘โสมนสฺสํ’’ติฯ ‘‘วิปสฺสนาญาณํ’’ติ อินฺทวิสฺสฏฺฐวชิรสทิสํ พลววิปสฺสนาญาณํฯ ‘‘สตี’’ติ ตสฺมิํ กมฺเม อปฺปมุฏฺฐา สติฯ

‘‘ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขา’’ติ จิตฺตสฺส ลีนุทฺธจฺจาทีหิ วิสมนฺเตหิ วิมุตฺตา ตตฺรมชฺฌตฺตตาสงฺขาตา อุเปกฺขาฯ ‘‘อาวชฺชนุเปกฺขา’’ติ วสิภาวปตฺตา อาวชฺชนสงฺขาตา อุเปกฺขาฯ ‘‘อาลยํ’’ติ ตณฺหาลยํฯ ‘‘กุรุมานา’’ติ กโรนฺตีฯ ‘‘สุขุมา ตณฺหา’’ติ กุสเลหิ มิสฺสกตฺตา อิทํ อกุสลนฺติปิ ชานิตุํ อสกฺกุเณยฺยา สุขุมตณฺหาฯ ‘‘น วตเม’’ติ มม น อุปฺปนฺนปุพฺโพวตาติ โยชนาฯ ‘‘อสฺสาทสหิตา’’ติ โอภาสาทีสุ อสฺสาทตณฺหา สหิตาฯ ‘‘อธิมาน วเสนา’’ติ อธิกตรํ มญฺญนาวเสนฯ ‘‘ตาวเทวา’’ติ นิกนฺติยา อุปฺปตฺติกฺขเณเยวฯ ‘‘นิกามนากาโร’’ติ อิจฺฉนากาโรฯ อสฺสาทนากาโรฯ ‘‘นิกามนสฺสวตฺถู’’ติ นิกนฺติยา วตฺถุฯ ‘‘อทฺธา’’ติ เอกนฺเตนฯ ‘‘หนฺทา’’ติ จิตฺตวิสฺสฏฺฐกรเณ นิปาตปทํฯ อิทาเนว นํ วิโสเธมิ, น จิรํ ปวตฺติตุํ ทสฺสามีติ อิมมตฺถํ ทีเปติฯ ‘‘เตสฺเววา’’ติ เตสุโอภาสาทีสุ เอวฯ อฏฺฐกถาย น สเมติฯ อฏฺฐกถายํ นิกนฺติ วิกฺขมฺภนสฺส วิสุํ วุตฺตตฺตาติ อธิปฺปาโยฯ วิปสฺสนาปริปาโก นาม วิเสสนฺตรปฺปวตฺเตน ปากโฏติ ทสฺเสตุํ ‘‘สงฺขารุเปกฺขาภาวํ ปตฺตา’’ติอาทิมาหฯ วุฏฺฐานคามินิ วิปสฺสนาภาวปตฺเตนาติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘ทฺเว วิปสฺสนา จิตฺตานี’’ติ อุปจารานุโลมจิตฺตานิฯ โส หิ วุฏฺฐานนฺติ วุจฺจตีติ สมฺพนฺโธฯ สงฺขาร นิมิตฺตโต วา วุฏฺฐาติฯ นิพฺพานํ อารพฺภ ปวตฺติโตฯ ยทิ เอวํ โคตฺรภุปิ วุฏฺฐานํ นาม สิยาติฯ น สิยาฯ มคฺคสฺส อาวชฺชนมตฺเต ฐิตตฺตาฯ ปฏิเวธกิจฺจสฺสจ สมฺโมห สมุจฺเฉทกิจฺจสฺส อภาวโตฯ ‘‘สยํ’’ติ มคฺคสงฺขาโต สยํฯ ‘‘ตํ สมงฺคีปุคฺคลํ วา’’ติ เตน มคฺเคน สมงฺคีปุคฺคลํ วาฯ ‘‘วฏฺฏปฺปวตฺตโต จา’’ติ อายติํ ภเวสุ อปายวฏฺฏปฺปวตฺตโต วา, อฏฺฐม ภวโต ปฏฺฐาย กามสุคติ วฏฺฏปฺปวตฺตโต วาฯ อวสฺสํ วุฏฺฐานํ คเมติ สมฺปาเปตีติ วุฏฺฐานคามินีติ วจนตฺโถฯ ‘‘อวสฺสํ วุฏฺฐานํ คจฺฉนฺตี’’ติ อิธ ฐิตานํ วุฏฺฐานโต นิวตฺติ นาม นตฺถีติ อธิปฺปาโยฯ อิทญฺจ ปจฺเจกพุทฺธานํ พุทฺธสาวกานญฺจ วเสน ทฏฺฐพฺพํฯ

สพฺพญฺญุ โพธิสตฺตา ปน ปุพฺพพุทฺธานํ สาสเน ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนา กมฺมํ อารภนฺตา อนุโลมญฺญาณํ อาหจฺจ ฐเปนฺตีติ อฏฺฐก ถาสุ วุตฺตํฯ ตตฺถ ‘‘อาหจฺจา’’ติ อิทํ สงฺขารุเปกฺขาญาณสฺส มตฺถกปตฺติทสฺสนตฺถํ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ ‘‘อาวชฺชนฏฺฐานิยํ’’ติ ตโต ปุพฺพภาเค เกนจิ จิตฺเตน อคฺคหิเต นิพฺพานา รมฺมเณ อาวชฺชนฏฺฐานิยํฯ ‘‘ตํ’’ติ โคตฺรภุญฺญาณํฯ โคตฺตํ ภวติ อภิภวติ ฉินฺทตีติ โคตฺรภุฯ โคตฺตํ วา อภิสมฺภุณาติ ปาปุณาตีติ โคตฺรภูติ วจนตฺโถฯ กถํ ปน โคตฺรภุ จิตฺตํ โคตฺรภุญฺญาณํ ปุถุชฺชนโคตฺตํ ฉินฺทติ, อริยโคตฺตํ ปาปุณาตีติ ยุชฺเชยฺย, โสหิ ปุคฺคโล ตสฺมิํขเณ ปุถุชฺชนโคตฺตปริยาปนฺโนเอวาติฯ สจฺจํฯ อตฺตนิ ปน ฉินฺนตฺตา สยํ ฉินฺทติ นามฯ นิพฺพานสฺส จ อริยโคจรตฺตา ตํ อารมฺมณ กรณวเสน อริยโคตฺตํ ปาปุณาติ นามาติ ทฏฺฐพฺพํฯ ปจฺจยสตฺติวิเสเสน อตฺตโน อนนฺตเร อริยโคตฺตํ ภาเวติ, ปาตุภาเวตีติ โคตฺรภูติปิ ยุชฺชติฯ ‘‘ปริจฺฉิชฺชา’’ติ ปริจฺฉินฺทิตฺวาฯ ทิฏฺฐิวิจิกิจฺฉาทีหิ สพฺพวิปฺผนฺทเนหิ มุญฺจิตฺวาติ วุตฺตํ โหติฯ สมฺโมหสฺส ปหานเมว ทฏฺฐพฺพํฯ น เต ธมฺเม อารมฺมณ กรณ วเสน ชานนํฯ กถํ เต ธมฺเม อารมฺมณํ อกโรนฺโต มคฺโค เต ธมฺเม ปริชานาติ นามาติฯ กิจฺจสิทฺธิ วเสนฯ โส หิ สมฺโมหํ ปชหนฺโต อารมฺมณํ กโรนฺตานิปิ หิ ปุพฺพภาคญฺญาณานิ ตปฺปหานกิจฺจสฺส อสาธกตฺตา ทุกฺข สจฺจํ ปริชานนฺตานีติ น วุจฺจนฺติฯ มคฺโค ปน อารมฺมณํ อกโรนฺโตปิ ตปฺปหานกิจฺจสฺส สาธกตฺตาตํ สจฺจํ ปริชานาตีติ วุจฺจติฯ กสฺมาฯ ตโต ปฏฺฐาย ตสฺสปุคฺคลสฺส สพฺพกาลํ ตสฺมิํสจฺเจ ปริชานน กิจฺจสฺส สิทฺธตฺตาฯ ยถาหิ เอโก ปุริโส จกฺขุมฺหิ ปิตฺตเสมฺหาทิโทเสหิ ปลิพุทฺธตฺตา อนฺโธ โหติฯ น กิญฺจิ ปสฺสติฯ ยทา ปน โส เอกํ เตชวนฺตํ อญฺชนํ ลภิตฺวา จกฺขุํ อญฺชยนฺโต สพฺพรตฺติํ นิทฺทายติฯ ตสฺส นิทฺทายนฺตสฺเสว จกฺขุมฺหิ สพฺพโทสา นสฺสนฺติฯ จกฺขุ วิปฺปสนฺนํ โหติฯ ตงฺขณโต ปฏฺฐาย โส นิทฺทายนฺโตปิ รูปานิ ปสฺสตีติ วุจฺจติฯ กสฺมา, อนฺธภาววิคเมน ทสฺสนกิจฺจสฺส สิทฺธตฺตาฯ เอวเมวมิทํ ทฏฺฐพฺพนฺติฯ เอกเทเสน วา เหฏฺฐิมมคฺเคสุ, อนวเสเสน วา อรหตฺตมคฺเคฯ ‘‘อปจฺฉาวตฺติกํ’’ติ เอตฺถ ปจฺฉโต อาวตฺตนํ ปจฺฉาวตฺตํฯ

นตฺถิ ปจฺฉาวตฺตํ อสฺสาติ อปจฺฉาวตฺติกนฺติ วิคฺคโหฯ ‘‘ปุน อนุปฺปาทธมฺมตาปตฺติวเสน นิโรธสงฺขาตํ’’ติ มคฺคกฺขเณ เอว ตานิวฏฺฏานิ ปุน อนุปฺปาทสภาวํ อาปชฺชนฺติ, นิรุชฺฌนฺติฯ ตถา นิโรธสงฺขาตํฯ ‘‘อุปฺปาทนสงฺขาตาย ภาวนายา’’ติ เอเตน มคฺคสฺส เอกจิตฺตกฺขณิกตฺตา วฑฺฒนสงฺขาตาย ภาวนาย โอกาโส นตฺถีติ กตฺวา วุตฺตํฯ อริยมคฺคํ ปฏิลาภตฺถาย ปน ปวตฺติตา ปุพฺพภาคภาวนาปิ มคฺคภาวนา เอวฯ สา จ อริยมคฺคํ ปตฺวา มตฺถกปตฺตา โหติฯ ตสฺมา อริยมคฺโค เอว มตฺถกปตฺโต ภาวนานุตฺตโร โหตีติ อิมินาปริยาเยน วฑฺฒน สงฺขาตาย ภาวนายาติปิ ยุชฺชติเยวฯ อตฺตโน อนนฺตเร ปวตฺตํ อานนฺตริกํฯ อานนฺตริกํ ผลํ เอตสฺสาติ วิคฺคโหฯ ตสฺส จ ตโตปรํ ทฺเว วา ตีณิ วา ผลจิตฺตานิ ปวตฺตนฺตีติ อิมินา สมฺพนฺโธฯ อปนีโต อคฺคิ เอตสฺมาติ อปนีตคฺคิโกฯ ‘‘นิพฺพาเปนฺโต วิยา’’ติ เอเตน ปฏิปฺปสฺสมฺภนปฺปหานกิจฺเจน มคฺคานุกุลปฺปวตฺติํ ทสฺเสติฯ ‘‘เตสํ’’ติ เตสํ จกฺขูนํฯ ตํ รูปํ ตสฺส ปากฏํ น ตาว โหตีติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘ตสฺสา’’ติ ตสฺส ปุคฺคลสฺสฯ ‘‘ปจฺจเวกฺขนวาเรสู’’ติ เอตฺถ ปสาทจกฺขุนา ทิฏฺเฐ ปวตฺตา อนุพนฺธก วีถิโยปิ สงฺคยฺหนฺติฯ

อุปริมคฺเคหิ วธิตพฺพา มาเรตพฺพาติ อุปริมคฺควชฺฌาฯ ‘‘กิเลสวิภาเคสู’’ติ อสุกมคฺเคน อสุกากิเลสา ปหียนฺตีติ เอวํ กิเลสวิภาเคสุฯ ‘‘ปาฬิยํ’’ติ ปฏิสมฺภิทา มคฺคปาฬิยํฯ วุจฺจมาเน ปน วตฺตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธฯ มคฺคงฺคโพชฺฌงฺคาทีนํ ปจฺจเวกฺขนํ นาม มคฺคปจฺจเวกฺขนเมวฯ ตถา ปจฺฉา วา ปวตฺตตีติ สิทฺธํฯ ‘‘อวิรุทฺธา โหตี’’ติ วิสุทฺธิมคฺเคน อสเมนฺตาปิ ปจฺจเวกฺขนฺตานํ อิจฺฉานุรูปสมฺภวโตติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘อธิมานนิทฺเทส อฏฺฐกถาสู’’ติ วินเย จตุตฺถปาราชิเก อธิมานปทนิทฺเทส อฏฺฐกถาสุฯ ‘‘โส’’ติ อริยภูโต ภิกฺขุฯ ‘‘โน ลทฺธุํ น วฏฺฏตี’’ติ อลทฺธุํ น วฏฺฏตีติ อตฺโถฯ ลทฺธุํ โน น วฏฺฏตีติ วา โยชนาฯ จตุพฺพิธํ มคฺคญฺญาณํ คหิตํฯ ญาณทสฺสนวิสุทฺธิ นามาติ วุตฺตตฺตาฯ

‘‘อภินิวิสนํ’’ติ อชฺฌตฺตํ ทฬฺหตรํ ปติฏฺฐานํฯ ‘‘นิขาตสิเนรุปา ทสฺสวิยา’’ติ ตสฺส ปวตฺตนํ วิยฯ ‘‘เกวลํ ปจฺจยายตฺต วุตฺติตาย อทิฏฺฐตฺตา’’ติ เอเตน เอโส เม อตฺตา, น ปรสฺส อตฺตาติ เอวํ อตฺตานํ อตฺตสฺส สามิกํ กตฺวา คหณการณํ วทติฯ ตตฺถ เกวลสทฺเทน ปรมตฺถ สจฺจํ ปตฺวา อตฺตสฺเสว อภาวโต ขนฺธปญฺจกสฺส อตฺตโนวสายตฺต วุตฺติตํ นิวตฺเตติฯ สมฺมุติ สจฺจํ ปน ปตฺวา อตฺตสฺส วิชฺชมานตฺตา มหาชโน อตฺตโน ขนฺธปญฺจกํ อตฺตโน วสายตฺต วุตฺติํ มญฺญมาโน เอโส เม อตฺตาติ คณฺหาติฯ ‘‘ขณภงฺคสฺส จ อทิฏฺฐตฺตา’’ติ เอเตน เอโส เม สารฏฺเฐน อตฺตาฯ เอโส มม สาโรฯ เอตํ มม สรีรํฯ ยาว วสฺสสตํปิ วสฺสสหสฺสมฺปิ เอตํ ขนฺธปญฺจกํ น ภิชฺชติ, น วินสฺสติฯ ตาว อหํ น มรามิฯ ยทา เอตํ ภิชฺชติ, วินสฺสติฯ ตทา อหํ มรามิฯ อหญฺจ มม ขนฺธปญฺจกญฺจ อทฺวยํ อนานตฺตนฺติ เอวํ คหณการณํ วทติฯ ตตฺถ ‘‘ขณภงฺคสฺสา’’ติ นามรูปธมฺมานํ ขเณ ขเณ ภญฺชนสฺส ภิชฺชนสฺส มรณสฺสฯ อิทมฺปนมรณํ สมฺมุติ สจฺเจ นตฺถิฯ ปรมตฺถ สจฺเจ เอว อตฺถิฯ ตสฺมา ตํ อปสฺสนฺโต มหาชโน อตฺตโน ขนฺธปญฺจกํ อตฺตโนสารํ มญฺญมาโน เอโส เม อตฺตาติ คณฺหาตีติฯ ‘‘ตํ ทฺวยํ สุทิฏฺฐํ กตฺวา’’ติ ขนฺธปญฺจกสฺส เกวลํ ปจฺจยายตฺต วุตฺติตญฺจ ขณภงฺคญฺจ ญาณ จกฺขุนา สุฏฺฐุทิฏฺฐํ กตฺวาฯ ตตฺถ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทํ สุฏฺฐุปสฺสนฺโต เกวลํ ปจฺจยายตฺต วุตฺติตญฺจ อวสายตฺต วุตฺติตญฺจ สุฏฺฐุ ปสฺสติฯ โย จ อตฺตโน วสายตฺตวุตฺติ น โหติฯ โส ปรมตฺถสจฺจํ ปตฺวา เอโส มม สนฺตกนฺติปิ วตฺตุํ นารหติฯ กุโต มม อตฺตาติฯ อปิ จ, สตฺโต นาม สภาวโต นตฺถิฯ ปญฺญตฺติมตฺตํ โหติฯ โย ‘อหนฺติ วา, เมติ วา, มมาติ วา, คยฺเหยฺยฯ อสนฺเต จ อตฺตสฺมิํ โก มม อตฺตา นาม ภเวยฺยาติฯ ขณภงฺโค โหติฯ ขเณ ขเณ ภิชฺชติฯ สตฺโต จ นาม เอกสฺมิํภเว อาทิมฺหิ สกิํ เอว ชายติฯ อนฺเต สกิํ เอว มรติฯ อนฺตรา วสฺสสตํปิ วสฺสสหสฺสํปิ มรณํ นาม นตฺถิฯ อญฺญาหิ ขณิกธมฺมานํ คติฯ อญฺญา สตฺตสฺสฯ เอวํสนฺเต กถํ ขณิกธมฺมา สตฺตสฺส สารฏฺเฐน อตฺตานาม ภเวยฺยุนฺติฯ ตสฺมา เต อวสวตฺตนฏฺเฐน อสารกฏฺเฐน จ อนตฺตา เอวฯ

อปิจ ‘‘อวสวตฺตนฏฺเฐนา’’ติ เอตฺถ วโส นาม สตฺตสนฺตาเน เอโก ปธานธมฺโมฯ สเจ อตฺตานาม อตฺถิฯ โส เอว ปธานภูตสฺส วสสฺสปิ อตฺตา ภเวยฺยฯ เอวํสติ, โย วโส, โส อตฺตาฯ โย อตฺตา, โส วโสติ ภเวยฺยฯ ตถา จ สติ, รูปํ อตฺตาติ คณฺหนฺโต รูปญฺจ วสญฺจ อตฺตานญฺจ เอกตฺตํ กตฺวา คณฺหาติ นามฯ ตถา เวทนํ อตฺตาติฯ สญฺญํ, สงฺขาเร, วิญฺญาณํ อตฺตาติ คณฺหนฺเตปิฯ เอวญฺจสติ, สตฺโต จ ขนฺธปญฺจกญฺจ วโส จ อตฺตา จ สพฺพเมตํ เอกตฺตํ คจฺฉติ, เอโก สตฺโตติ สงฺขฺยํ คจฺฉติฯ น หิ อิมสฺมิํ วสวตฺตนฏฺเฐ เอกสฺสสตฺตสฺส ทฺเว อตฺตา ตโย อตฺตา พหูอตฺตาติ สกฺกา ภวิตุํฯ อถ ยถา ยถา สตฺตสฺส วโส วตฺตติ, อิจฺฉา ปวตฺตติฯ ตถา ตถา ขนฺธปญฺจกมฺปิ นิจฺจกาลํ สตฺตสฺสวสํ อนุคจฺเฉยฺยฯ กสฺมา, สตฺตสฺส จ ขนฺธปญฺจกสฺส จ วสสฺส จ นานตฺตาภาวโตฯ เอวํ อนุคจฺฉนฺเต สติฯ รูปํ เม อตฺตา, เวทนา เม อตฺตาติอาทิคฺคหณํ วฏฺเฏยฺยฯ สภาวโต อวิรุทฺธํ ภเวยฺยฯ น ปน ตถา อนุคจฺฉติฯ น หิ ทุพฺพณฺโณ ทุรูโป ปุริโส อตฺตโน รูปกายํ อตฺตโน วเสเนว สุวณฺณํ สุรูปํ กาตุํ สกฺโกติฯ ตถา ทุสฺสทฺโทวา สุสทฺทํ, ทุคฺคนฺโธวา สุคนฺธํฯ น จ อนฺโธวา อนนฺธํฯ พธิโรวา อพธิรํฯ โรคีวา อโรคํฯ กุฏฺฐีวา อกุฏฺฐํฯ คณฺฑีวา อคณฺฑํฯ ชิณฺโณวา ตรุณํฯ อชรํ วา อมรณํ วา กาตุํ สกฺโกติฯ นาปิ อปาเยสุ จ อปตนฺตํฯ ปติตฺวา วา ตโต วิมุตฺตํ กาตุํ สกฺโกติฯ ตถา เทโว วา เทวตฺตา อจาเวตุํฯ สกฺโกวา สกฺกตฺตา, มาโร วา มารตฺตา, พฺรหฺมา วา พฺรหฺมตฺตาติฯ เอสนโย เสสขนฺเธสุปิฯ ตถา ปน อวสานุคมนโต ปรมตฺถ สจฺจํ ปตฺวา ขนฺธปญฺจเก อตฺตโน สามิกิจฺจํ อิสฺสรกิจฺจํ นาม นตฺถิฯ อสามิกเมว ตํ โหติ, อนิสฺสรํฯ ตถา จ สติ, อตฺตานํ ตสฺส สามิํ อิสฺสรํ กตฺวา รูปํ เม อตฺตาติ คหณํ มิจฺฉาคหณํ นาม โหตีติฯ โลเก ปน มหาชโน ธมฺมานํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทํ น ชานนฺติ, น ปสฺสนฺติ, น ปฏิวิชฺฌนฺติฯ เตสํ ปรมฺปร ปจฺจยวเสน ปวตฺตมาเน ขนฺธสนฺตาเน สมฺมุติ สจฺจวเสน นานาวสวตฺตนาการา นาม สนฺติฯ นานาสามิ อิสฺสราธิปติโวหารา จ โลเก สนฺทิสฺสนฺติฯ

เต สมฺมุติ สจฺจวเสน อุปฺปนฺเนสุ เตสุ สามิอิสฺสราธิปติ โวหาเรสุ โวหารมตฺเต อฐตฺวา สภาวสจฺจํ มญฺญนฺตา มิจฺฉาคหณํ คณฺหนฺติฯ เอตฺถ สิยาฯ น นุ วโสนาม อิจฺฉาฯ สตฺโต จ คนฺตุํ อิจฺฉนฺโต คจฺฉติฯ ฐาตุํ อิจฺฉนฺโต ติฏฺฐติฯ เอวํสติฯ ตสฺส ขนฺธปญฺจกํ ตสฺส วสายตฺต วุตฺติ เอว โหตีติฯ น โหติฯ กสฺมา, ปจฺจยายตฺต วุตฺติตฺตา เอวฯ ตถาหิ คนฺตุํ อิจฺฉานาม พหิทฺธา ธนเหตุวา อุปฺปชฺเชยฺยฯ นานาโภคเหตุ วาฯ อญฺเญน วา นานาการเณนฯ ตตฺถ เยสํ ธเน อสติ, ยํ ยํ ทุกฺขํ อาคจฺเฉยฺย กายิกํ วา เจตสิกํ วาฯ เตสํ ตํ ตํ ทุกฺขปจฺจยา ธนิจฺฉา นาม อุปฺปชฺชติฯ ธนิจฺฉา ปจฺจยา คนฺติจฺฉาทโย อุปฺปชฺชนฺติฯ ตถา นานาโภคิจฺฉา นานากมฺมิจฺฉาสุ จาติฯ นานาทุกฺขภยุปทฺทวมูลิกาสุ อิจฺฉาสุ วตฺตพฺพ เมว นตฺถิฯ ตถา นานารมฺมณานํ ปโลภน ทุกฺขมูลิกาสุ จ นานาวิตกฺกานํ วิปฺผนฺทนมูลิกาสุ จ อิจฺฉาสุฯ เอวํ วโสปิ ปจฺจยายตฺต วุตฺติโก เอว โหติฯ ‘‘คมนํ’’ติ คมนากาเรน ปวตฺตํ ขนฺธปญฺจกํฯ เยนเยนธนาทิเหตุนา โส โส วโส อุปฺปชฺชติฯ คมนมฺปิ เตน เตเนว อุปฺปชฺชติ อาหารุปตฺถมฺภนาทิปจฺจเยน จฯ วโส ปน คมนสฺส ปจฺจเยก เทสมตฺตํ โหติฯ โส หิ ตทญฺญปจฺจเยหิ วินา สยํ อุปฺปชฺชิตุํ น สกฺโกติฯ กุโต คมนํ อุปฺปาเทตุํฯ เอวํ ฐานาทีสุฯ เอวญฺจ สติ, อิทํ ขนฺธปญฺจกํ ปจฺจยายตฺต วุตฺติกนฺติจฺเจว วตฺตุํ อรหติฯ โน วสายตฺต วุตฺติกนฺติฯ อปิ จ คนฺตุํ อิจฺฉนฺโต คจฺฉตีติ ปญฺญตฺติ มตฺตภูโต สตฺโต คจฺฉติฯ ขนฺธปญฺจกํ ปน ขณิก ธมฺมตฺตา น คจฺฉติฯ อุปฺปนฺนุปฺปนฺนํ ตตฺถ ตตฺเถว ภิชฺชติฯ สนฺตติ วเสน คมนาการ นิมิตฺตํ ปญฺญายติฯ เอวํ อวสวตฺตนํ โหตีติฯ โหตุ ตตฺถ ตตฺเถว ภิชฺชนํฯ อวิจฺเฉทปฺปวตฺติยา สติ, คมนํ สมฺปชฺชติเยวฯ คมเน จ สมฺปชฺชมาเน ขณิกภิชฺชเนน โทโส นตฺถีติ เจฯ อตฺถิฯ ขณิกมรณญฺหิ สตฺตสฺส สุสานภูมิ นาม โหติฯ อนฺตราเยวา อาคเต ปกฺขลนฺเต วา สติ, คจฺฉนฺโต สตฺโต ยทา กทาจิ มรณํ วา นิคจฺฉติ มรณ มตฺตํ วา ทุกฺขนฺติฯ กิเลเส นิมินาติ ปวตฺเตตีติ นิมิตฺตนฺติ วจนตฺโถฯ ‘‘วิปลฺลาสนิมิตฺตํ’’ติ จ วิปลฺลาส ธมฺมานํ วเสน อุปฏฺฐิตํ กิจฺจ นิมิตฺตํฯ

ตณฺหา เอว ปณิธีติ สมฺพนฺโธฯ มหนฺตานํ อาทีนวานํ ราสิ มหาอาทีนวราสิฯ ขนฺเธสุ สุญฺญตลกฺขณํ นาม อติ คมฺภีรํ โหติฯ ญาณสฺเสว วิสยภูตํฯ สุญฺญต ทสฺสนญฺจ ทิฏฺฐิยา อุชุปฺปฏิปกฺขนฺติ อาห ‘‘สงฺขาเรสุ สุญฺญตทสฺสนวเสนา’’ติอาทิํฯ ตตฺถ ‘‘อตฺถ สิทฺธิ นามา’’ติ มคฺคผลปฺปฏิลาภสงฺขาตสฺส อตฺถสฺส สิทฺธิ นามฯ อตฺตาติ อภินิเวโส อตฺตาภินิเวโสฯ คณฺหาตีติ คาโหฯ อุปาทียตีติ อตฺโถฯ ทิฏฺฐิสงฺขาโต คาโห ทิฏฺฐิคฺคาโหฯ อตฺถาภินิเวโส จ โส ทิฏฺฐิคฺคาโห จาติ วิคฺคโหฯ ตสฺส ปฏิปกฺขํ อนตฺตานุปสฺสนาญาณํฯ อนุ อนุ ภวนํ อานุภาโวฯ ปรมฺปรโต วฑฺฒนนฺติ อตฺโถฯ ‘‘ตถา สมนุปสฺสิตฺวา’’ติ สุญฺญตา กาเรน สมนุปสฺสิตฺวาฯ วิมุญฺจนฺตสฺส อริยปุคฺคลสฺสฯ ‘‘อนิจฺจลกฺขณํ นาม นาติ คมฺภีรํ โหติฯ สทฺธายปิ วิสยภูตํฯ อุนฺนติลกฺขโณ จ อหํ มาโน ขนฺเธสุ นิจฺจธุววิปลฺลาสมูลโก สทฺธาย จ ปฏิปกฺโขติ อาห ‘‘อนิจฺจทสฺสนวเสนา’’ติอาทิํฯ ‘‘นิมิตฺตาภินิเวสภูตสฺสา’’ติ นิจฺจธุวนิมิตฺตาภินิเวสภูตสฺสฯ ‘‘มานคฺคาหสฺสา’’ติ มานสงฺขาตสฺส คาหสฺสฯ ‘‘สทฺธาย ปี’’ติปิสทฺเทน ญาณํ สมฺปิณฺเฑติฯ ทุกฺขลกฺขณํ นาม ภยสํเวค ชนกํ โหติฯ อารมฺมเณสุ ตณฺหาโลลสฺส ตณฺหาวิปฺผนฺทนสฺส ปฏิปกฺขํฯ วิเสสโต สมาธิสฺส อนุรูปนฺติ อาห ‘‘ทุกฺขทสฺสน วเสนา’’ติอาทิํฯ ‘‘ติณฺณํ ธมฺมานํ’’ติ ปญฺญินฺทฺริย สทฺธินฺทฺริย สมาธินฺทฺริย สงฺขาตานํ ติณฺณํ อินฺทฺริย ธมฺมานํฯ ‘‘วิปสฺสนา คมนวเสเน วา’’ติ วุฏฺฐานคามินิ วิปสฺสนา สงฺขาตสฺส อาคมน การณสฺส วเสเนวฯ

อิทานิ ปุพฺเพ ยํ วุตฺตํ ‘สตฺตอริย ปุคฺคลวิภาคสฺส ปจฺจยภาวปตฺติยา จา’ติฯ ตตฺถ สตฺต อริยปุคฺคลวิภาคํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ธมฺมานุสารี นามาติ เอตฺถ ‘‘ธมฺโม’’ติ ปญฺญา วุจฺจติ ‘สจฺจํ, ธมฺโม, ธีติ, จาโค,ติ เอตฺถ วิยฯ ติกฺขตรํ ธมฺมํ อนุสฺสรตีติ ธมฺมานุสารีฯ ปญฺญาพลานุสาเรน อาทิมฺหิ มคฺคํ ลภตีติ วุตฺตํ โหติฯ อถวาฯ ‘‘ธมฺโม’’ติ นิสฺสตฺตนิชฺชีวฏฺเฐน สงฺขาร ธมฺโม วุจฺจติฯ สุญฺญตทสฺสนญฺจ นาม วิเสสโต สุทฺธธมฺม ทสฺสนํ นามฯ

อิติ สุทฺธธมฺมํ อนุสฺสรติ, ญาณคติยา อนุคจฺฉตีติ ธมฺมานุสารีฯ ทิฏฺฐิปตฺโตติ เอตฺถ ทิฏฺฐินาม ทสฺสนญฺญาณํ วุจฺจติฯ อาทิโต ปฏฺฐาย ปริสุทฺธ ทสฺสนสมฺปนฺนตฺตา ทิฏฺฐิพเลเนว สุเขน ตํ ตํ มคฺคผลํ ปตฺโตติ ทิฏฺฐิปตฺโตฯ เตเนว ทสฺสน ปญฺญาพเลน กิเลสพนฺธนโต วิมุตฺโตติ ปญฺญาวิมุตฺโตฯ สงฺขาร ธมฺมานํ ขณิก ธมฺมภาเว สุฏฺฐุ สทฺทหนํ อเวจฺจปฺปสาโท สทฺธา นามฯ ตตฺถ ‘‘อเวจฺจปฺปสาโท’’ติ ญาณสมฺปยุตฺตปฺปสาโทฯ ‘‘ญาณํ’’ติ จ สงฺขาร ธมฺมานํ ขณิกภาวนิมิตฺตานํ ทสฺสนญฺญาณํฯ ตาทิเส หิ ญาเณ สติ, ตตฺถ อเวจฺจปฺปสาโท นาม ชายติ, โน อญฺญถาติฯ สทฺธํ อนุสฺสรตีติ สทฺธานุสารีฯ สทฺธาพเลเนว อาทิมฺหิ อริยมคฺคํ ปาปุณาตีติ วุตฺตํ โหติฯ สทฺธาพเลน วิมุตฺโตติ สทฺธาวิมุตฺโตฯ ‘‘กายสกฺขิ นามา’’ติ เอตฺถ สกฺขํติ สนฺทิฏฺฐํฯ ยํ สาธกนฺติปิ วุจฺจติฯ อตฺตโน กาเย เอว ลทฺธํ สกฺขํ ยสฺสาติ กายสกฺขีฯ ทุกฺขานุ ปสฺสี ปุคฺคโล หิ สํเวค พหุโล โหติฯ สํเวโค จ ปธาน วีริยสฺส ปทฏฺฐานํฯ สํวิคฺโค โยนิโส ปทหตีติ หิ วุตฺตํฯ ตสฺมา โส สํเวควเสน ภาวนํ อนุยุญฺชนฺโต ยํ ยํ ปุริสถาเมน ปตฺตพฺพํ โหติฯ ตํ ตํ ปาปุณาติฯ ปาปุณนฺโต จ อตฺตโน กาเย เอว สกฺขํ ลภติฯ สนฺทิฏฺฐํ ฌานสุขํ วา มคฺคผลสุขํ วา ลภตีติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘อุภโตภาค วิมุตฺโต’’ติ อรูปชฺฌาเนหิ รูปกายโต อรหตฺตมคฺคผเลหิ นามกายโตติ เอวํ อุโภหิ กายภาเคหิ วิมุตฺโตฯ เอตฺถ จ ตโย อริยปุคฺคลา ปญฺญาธิโก จ สทฺธาธิโก จ วีริยาธิโก จฯ ตตฺถ ธมฺมานุสารี จ ทิฏฺฐิปตฺโต จ ปญฺญาวิมุตฺโต จ ปญฺญาธิโก นามฯ สทฺธานุสารี จ สทฺธาวิมุตฺโต จ สทฺธาธิโก นามฯ กายสกฺขี จ อุภโตภาควิมุตฺโต จ วีริยาธิโก นามาติ ทฏฺฐพฺพํฯ อยญฺจ ปุคฺคลวิภาคนโย ปฏิสมฺภิทามคฺคนเยน วุตฺโตฯ อภิธมฺเม ปน ปุคฺคล ปญฺญตฺติยํ สทฺธาวิมุตฺโต จ กายสกฺขี จ ทฺเวปุคฺคลา เสกฺเขสุ เอว วุตฺตาฯ อรหตฺตํ ปตฺตา ปน เอเต ทฺเวปิ ปญฺญาวิมุตฺตา เอวาติ ทฏฺฐพฺพาฯ เอตฺถ สิยา, สงฺขาร ธมฺมานํ ขณิก ธมฺมภาเว สุฏฺฐุ สทฺทหนํ อเวจฺจปฺปสาโท สทฺธา นามาติ วุตฺตํฯ

กิํ ปน ตาทิเสน สทฺธามตฺเตน โสตาปตฺติ มคฺคํ ปาปุณาตีติฯ เอตฺถ อมฺเหหิ วตฺตพฺพํ นตฺถิฯ ภควตา เอว วุตฺตํฯ ยถาห มหาวคฺเค โอกฺกนฺต สํยุตฺเต จกฺขุ ภิกฺขเว อนิจฺจํ วิปริณามี อญฺญถาภาวี, โย เอวํ สทฺทหติ, เอวํ อธิมุจฺจติฯ อยํ วุจฺจติ สทฺธานุสารีฯ โอกฺกนฺโต อริยภูมิํฯ อติกฺกนฺโต ปุถุชฺชนภูมิํฯ โส เยนกมฺเมน อปายํ ทุคฺคติํ วินิปาตํ อุปฺปชฺเชยฺยฯ น ตํ กมฺมํ กโรตีติฯ โสตํ ภิกฺขเว อนิจฺจํฯ วิปริณามี อญฺญถาภาวีติอาทินา ทฺวาทสายตนานิ วิตฺถาเร ตพฺพานิฯ ตตฺถ ‘‘วิปริณามี’’ติ วิปริณาโม ยสฺส อตฺถีติ วิปริณามีฯ วิปริณาโมติ จ ขเณ ขเณ ชีรณตา ภิชฺชนตา วุจฺจติฯ ‘‘อญฺญถาภาวี’’ติ ตสฺเสว เววจนํฯ ‘‘เอวํ อธิมุจฺจตี’’ติ เอเตน ญาณสมฺปยุตฺตสทฺธํ ทีเปติฯ สา เอว โสตาปตฺติยงฺเคสุ พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต, ธมฺเม, สงฺเฆ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโตติ วุตฺตาฯ ตตฺถ ญาณสมฺปยุตฺตสทฺธา นาม จกฺขาทีนํ อนิจฺจนิมิตฺต ทสฺสนญฺญาเณน สมฺปยุตฺตา โอกปฺปนสทฺธาฯ อนิจฺจนิมิตฺตญฺจ นาม รูปํ อนิจฺจํ ขยฏฺเฐนาติปเท วุตฺตนเยน จกฺขาทินิสฺสยานํ มหาภูตานํ สนฺตติ ปริวตฺตนาทิกํ วุจฺจติฯ ตญฺหิ ปสฺสนฺโต จกฺขาทีนํ อนิจฺจภาเว สทฺทหติ, อธิมุจฺจติฯ ตานิปิ ขเณ ขเณ เอกนฺเตน ภิชฺชติ เยวาติ สทฺธาธิโมกฺขํ สทฺธาวินิจฺฉยํ ปฏิลภตีติ อตฺโถฯ ‘‘พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทนา’’ติ เอตฺถ ปน อรหตา สมฺมาสมฺพุทฺธตาทีนํ พุทฺธคุณาทีนํ ทสฺสนญฺญาเณน สมฺปยุตฺโต ปสาโท อเวจฺจปฺปสาโท นามฯ อริยภูมิ นาม ทิฏฺฐานุสย วิจิกิจฺฉานุสเยหิ ปริสุทฺธา อวตฺถาภูมิ วุจฺจติฯ เตหิ สหิตา อวตฺถาภูมิ ปุถุชฺชนภูมิ นามฯ กถํ ปน ตสฺส ปุคฺคลสฺส ปุถุชฺชนภูมิํ อติกฺกนฺตตา อริยภูมิํ โอกฺกนฺตตา จ วิญฺญายตีติ อาห ‘‘โส เยนา’’ติอาทิํฯ โย อตฺตโน ชีวิตเหตุปิ กิญฺจิ กมฺมปถปตฺตํ อปายคามิ กมฺมํ น กโรติฯ โส เอกนฺเตน ปุถุชฺชนภูมิํ อติกฺกนฺโต, อริยภูมิํ โอกฺกนฺโตติ วิญฺญายตีติ วุตฺตํ โหติฯ อิทํ สทฺธานุสาริสุตฺตํฯ อปรํปิ วุตฺตํ จกฺขุ ภิกฺขเว วิปริณามี อญฺญถาภาวีฯ ยสฺส เอวํ มตฺตโส นิชฺฌานํ ขมติฯ อยํ วุจฺจติ ธมฺมานุสารี ติอาทิฯ

ตตฺถ ‘‘มตฺตโส นิชฺฌานํ ขมตี’’ติ สทฺธานุสารีวิย สทฺทหนมตฺเต อฏฺฐตฺวา จกฺขาทีนํ ตาทิสํ อนิจฺจตํ สมนุปสฺสนฺโต โถกํ โถกํ ทสฺสนํ ลภติเยวฯ เอวํสติ, จกฺขาทีนิ ตสฺส ปุคฺคลสฺส นิชฺฌานํ โอโลกนํ มตฺตโส ขมนฺติ นามฯ อิทํ ธมฺมานุสาริสุตฺตํฯ อปรํปิ วุตฺตํ จกฺขุ ภิกฺขเว อนิจฺจํ วิปริณามี อญฺญถาภาวีฯ โย เอวํ ปชานาติ ปสฺสติฯ อยํ วุจฺจติ โสตาปนฺโน ติอาทิฯ ตตฺถ ‘‘ปชานาติ ปสฺสตี’’ติ ธมฺมานุสารีวิย มตฺตโส นิชฺฌานกฺขมมตฺเต อฏฺฐตฺวา ปญฺญาย ปชานาติ, ญาณจกฺขุโน ปจฺจกฺขโต ปสฺสตีติ อตฺโถฯ อิทํ ทิฏฺฐิปตฺตาทีนํ สุตฺตํฯ

‘‘ยถา สกํ ผลํ’’ติ เอตฺถ สสฺส อตฺตโน อิทํ สกํฯ ยํ ยํ สกํ ยถาสกนฺติ อตฺถํ ทสฺเสติ โสตาปนฺนสฺสาติอาทินาฯ ผลสมาปตฺติ วีถิยํ ปน อนุโลมชวนานิ เอว ผลานํ อาสนฺนการณานิ, น มคฺคชวนานีติ อาห ‘‘น มคฺคาคมนวเสนา’’ติฯ ‘‘โส’’ติ มคฺโคฯ สนฺโต สํวิชฺชมาโน สพฺภาโวฯ ‘‘อสฺสา’’ติ มคฺคสฺสฯ

อนิจฺจานุปสฺสนา กิจฺจโต อนิมิตฺตา โหติฯ สภาวโต สนิมิตฺตาเอวฯ นิจฺจนิมิตฺตสหิตาเอวฯ ยโต สา เอโสหมสฺมีติคฺคหณํ ลภติฯ อิทํปิ วิปสฺสนาญาณํ อนิจฺจํ ขยฏฺเฐนาติ สมนุปสฺสิตพฺพา จ โหตีติฯ ตตฺถ จ อภิธมฺมํ ปตฺวา สภาวปฺปธานํ โหติ, น กิจฺจปฺปธานํฯ ตสฺมา อภิธมฺม นเยน วิปสฺสนา อตฺตโน นิมิตฺต นามํ มคฺคสฺส ทาตุํ น สกฺโกติฯ อยํ อฏฺฐกถาย อธิปฺปาโยฯ กิเลส ธมฺมา นาม ยสฺส อุปฺปชฺชนฺติ, ตํ ปุคฺคลํ ปลิพุนฺธนฺติฯ สมฺพาธํ กโรนฺติฯ ตสฺมา ปลิโพธกรานามฯ ตํ ปุคฺคลํ นิจฺจนิมิตฺต สุภนิมิตฺต สุขนิมิตฺต อตฺตนิมิตฺตานิ คาเหนฺติฯ ตสฺมา นิมิตฺตกรานามฯ ตํ ปุคฺคลํ อารมฺมเณสุ ภุสํ นิหิตํ นิวิฏฺฐํ กโรนฺติฯ ตสฺมา ปณิธิกรานามฯ เต จ มคฺคผลานิ อารมฺมณํ น กโรนฺติฯ มคฺคผเลหิ จ สมฺปโยคํ น คจฺฉนฺติฯ เอวํ อารมฺมณกรณา ทิวเสน มคฺคผเลสุ เตสํ อภาโวฯ

อภาวตฺตาเอว จ ตานิ มคฺคผลานิ อตฺตโน ธมฺมตาย ตีณินามานิ ลภนฺตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘อารมฺมณ กรณวเสนวา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ‘‘อตฺตโน สภาเวนา’’ติ อตฺตโน ธมฺมตายฯ

‘‘อตฺตทิฏฺฐิยา อุปฺปนฺนาย อุปฺปชฺชนฺตี’’ติ อิทํ ตาสํ ทิฏฺฐิวิจิกิจฺฉานํ อตฺตทิฏฺฐิยา อวินาภาวํ ทีเปติฯ น ปน อตฺตทิฏฺฐิยา ตาหิ อวินาภาวนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ วิปจฺจนฺตีติ อปาเยสุ วิปจฺจนฺติฯ อปายปฏิสนฺธิํ ชเนนฺติฯ ทิฏฺฐสจฺจานญฺจ อริยปุคฺคลานํฯ ทิฏฺฐิวิจิกิจฺฉาสมฺปยุตฺตา อกุสลธมฺมา ทิฏฺฐิวิจิกิจฺฉาคฺคหเณน คหิตาติ อาห ‘‘ทิฏฺฐิวิจิกิจฺฉา วิปฺปยุตฺตา’’ติฯ ‘‘อกุสลธมฺมาเจ วา’’ติ ปจฺจุปฺปนฺนภูตา ทสากุสลกมฺมปถ ธมฺมา เจวฯ ‘‘สตฺตหิ ภเวหี’’ติ กฺริยาปวคฺเค กรณวจนํฯ ยถา สตฺตหิ มาเสหิ วิหารํ นิฏฺฐาเปตีติฯ กฺริยาปวคฺโคติจ กฺริยายสีฆตรํ นิฏฺฐาปนํ วุจฺจติฯ ‘‘สตฺตกฺขตฺตุํ’’ติ สตฺตวาราฯ ตีณิ สํโยชนานินาม ‘สกฺกายทิฏฺฐิ, วิจิกิจฺฉา, สีลพฺพตปรามาสสํโยชนานิ,ฯ ‘‘อวินิปาต ธมฺโม’’ติ วิรูปํ หุตฺวา ปตนํ วินิปาโตฯ อปายนิปาโตติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘ธมฺโม’’ติ สภาโวฯ นตฺถิ วินิปาโต ธมฺโม ยสฺสาติ วิคฺคโหฯ ‘‘นิยโต’’ติ สุคติภเวสุ นิยต คติโกฯ สมฺมา พุชฺฌตีติ สมฺโพธิฯ มคฺคญฺญาณํฯ ‘‘ปรายนํ’’ติ ปรภาเค คนฺตพฺพฏฺฐานํ วุจฺจติฯ สมฺโพธิสงฺขาตํ ปรายนํ อสฺสาติ สมฺโพธิปรายโนฯ ‘‘อนิยมตฺโถ’’ติ วาสทฺทตฺโถติ วุตฺตํ โหติฯ วา สทฺทตฺเถสุ จ อนิยมตฺโถฯ น วิกปฺปตฺโถฯ วิกปฺปตฺเถหิ สติ ทฺเว เอว สตฺตกฺขตฺตุปรมา ลพฺภนฺติฯ มิสฺสกภโวน ลพฺภติฯ อนิยมตฺเถ ตโยปิ ลพฺภนฺติฯ อฏฺฐกถายํ ปน สมุจฺจยตฺถสฺส คหิตตฺตา เอโก มิสฺสกภโว เอว ลพฺภติฯ นนุ จ สทฺโท นาม สมุจฺจยตฺเถ ปากโฏ, น อนิยมตฺเถฯ ตสฺมา สมุจฺจยตฺโถว อิธ ยุตฺโตติ เจฯ น ยุตฺโตฯ กสฺมาฯ ทฺวินฺนํ อสงฺคหิตตฺตาฯ อฏฺฐกถายํ ปน สมุจฺจยตฺถํ คเหตฺวา เต ทฺเว ปุคฺคลา อิมสฺมิํ ปาเฐ อสงฺคหิตาติ วุตฺตํฯ ยทิ เต อิมสฺมิํ ปาเฐ อสงฺคหิตาฯ กตฺถเต สงฺคหิตา ภเวยฺยุํฯ น หิ โกจิ สตฺตกฺขตฺตุ ปรโม นาม อิธ อสงฺคหิโตติ ยุตฺโตติฯ ‘‘อสฺสา’’ติ ตสฺสปาฬิปาฐสฺสฯ ‘‘เอตฺถ จ ยสฺมาฯ ลฯ

ปรโม นาม วุตฺโต’’ติ อิทํ อุปริ ‘เย กามภเว เยวา’ติอาทินา ‘เยทิฏฺฐ ธมฺเม วา’ติอาทินา จ โยเชตพฺพํฯ โส จ สุกฺขวิปสฺสโก วา ปริหีนชฺฌาโน วา ทฏฺฐพฺโพติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘ปาฬิยํ’’ติ ปุคฺคลปญฺญตฺติ ปาฬิยํฯ ‘‘อิธ นิฏฺฐา’’ติ อิมสฺมิํ กามโลเก อาสวกฺขยํ ปตฺวา ขนฺธปรินิพฺพานปตฺติ วเสน นิฏฺฐาฯ นิฏฺฐานํ ปริโยสานนฺติ อตฺโถฯ กุลโต กุลํ คจฺฉตีติ โกลํโกโลฯ ภวโต ภวํ คจฺฉตีติ อตฺโถฯ เอกเมว ปฏิสนฺธิสงฺขาตํ ภวพีชํ อสฺส อตฺถีติ เอกพีชีฯ โย จ ทิฏฺเฐว ธมฺเม อรหาฯ ตสฺส จ อิธ นิฏฺฐาติ โยชนาฯ เกน ปน ติณฺณํ โสตาปนฺนานํ วิเสโส กโตติฯ สตฺตกฺขตฺตุ ปรโม ตาว เกวลํ ปถมมคฺค สมฺปยุตฺเตหิ อินฺทฺริเยหิ กโตฯ อิตเร ทฺเว อุปริมคฺคตฺถาย ปวตฺติเตหิ วิปสฺสนินฺทฺริเยหิ กโตติฯ ตตฺถ สตฺตกฺขตฺตุ ปรโม สพฺพมุทุโก โหติฯ ตโต โกลํโกโล ติกฺโขฯ โส ปน ฉ ภวิโก, ปญฺจภวิโก, จตุภวิโก, ติภวิโก, ทฺวิภวิโกติ ปญฺจวิโธฯ ตตฺถ ปญฺจภวิโก ติกฺโขฯ เสสา อนุกฺกเมน ติกฺขตราติ ทฏฺฐพฺพาฯ เอกพีชี ปน เอกภวิโก สพฺพติกฺโขฯ ตตฺถ สตฺตกฺขตฺตุ ปรโม เกวเลน ปถมมคฺคานุภาเวน สิทฺธตฺตา สพฺพมุทุโก โหติฯ อิตเร ทฺเวปกติยา สตฺตกฺขตฺตุ ปรมภาเว ฐตฺวา อุปริมคฺคตฺถาย วิปสฺสนา กมฺมํ ปฏฺฐเปนฺติฯ ตทา เตสํ อินฺทฺริยานิ ปุน วิเสส ปตฺตานิ โหนฺติ, ติกฺขานิฯ ตสฺมา เต สตฺตกฺขตฺตุ ปรมโต ติกฺขานาม โหนฺตีติฯ ‘‘สตฺตวารโต โอรํ วา’’ติ อิทํ โกลํโกล เอกพีชิโน สนฺธาย วุตฺตํฯ ‘‘อุปริ ติณฺณํ มคฺคานํ วิปสฺสนา นิยาเมตี’’ติ อิทํ อุปริเม ทฺเวโสตาปนฺเน สนฺธาย วุตฺตํฯ สตฺตกฺขตฺตุ ปรโมปน ปถมมคฺเคเนว นิยมิโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ ตถาหิ โสเยว สงฺคหปาเฐ สรูปโต อาคโต โสตาปตฺติ มคฺคํ ภาเวตฺวา ทิฏฺฐิวิจิกิจฺฉาปหาเนน ปหีนาปายคมโน สตฺตกฺขตฺตุ ปรโม โสตาปนฺโน นาม โหตีติฯ อิตเร ปน ทฺเว ปาฬิยํ โสตาปนฺน ปุคฺคลวิภาคฏฺฐาเนสฺเวว อาคตาติฯ ‘‘เย ปนา’’ติ เย โสตาปนฺน ปุคฺคลาปนฯ คาถายํ ‘‘อิโตสตฺตา’’ติ อิมสฺมิํ มนุสฺสโลเก สตฺต สํสรานิฯ

‘‘ตโตสตฺตา’’ติ ตสฺมิํ เทวโลเก สตฺตาติ อตฺโถฯ องฺคุตฺตรปาเฐ ‘‘เตนจิตฺตปฺปสาเทนา’’ติ มหาสหสฺสิโลกธาตุํ สเรน วิญฺญาเปตุํ สมตฺถสฺส สตฺถุคุเณ จิตฺตปฺปสาโท ชายติฯ เตน จิตฺตปฺปสาเทนฯ ‘‘เตน ปริยาเยนา’’ติ สเจ โส เทเวสุ เอว สํสรติฯ สตฺตกฺขตฺตุํ โอปปาติก ปฏิสนฺธิโย คณฺหิตฺวา ตตฺเถว ปรินิพฺพายิสฺสติฯ ยทิ มนุสฺเสสุ เอว สํสรติฯ สตฺตคพฺภเสยฺยก ปฏิสนฺธิโย คณฺหิตฺวา เอตฺเถว ปรินิพฺพายิสฺสติฯ เอวํ เทสนา วาเรน จุทฺทส กตฺวา เทสิเตน ปริยาเยนาติ อตฺโถฯ ‘‘ตํ วีมํสิตพฺพํ’’ติ วทนฺเตน ฏีกาจริเยน สยํ จุทฺทสปฏิสนฺธิโยว อิจฺฉตีติ ทีเปติฯ อิทานิ ตํ จุทฺทสปฏิสนฺธิวาทํ ปฏิกฺขิปนฺโต ‘‘วิภงฺเค ปนา’’ติอาทิมาหฯ ‘‘วิภงฺเค’’ติ อภิธมฺเม ญาณวิภงฺเคฯ นตฺถิ ฐานมสฺสาติ อฏฺฐานํฯ ‘‘ฐานํ’’ติ มูลการณํฯ นตฺถิ อวกาโส อสฺสาติ อนวกาโสฯ ‘‘อวกาโส’’ติ ปจฺจยการณํฯ ‘‘ยํ’’ติ กฺริยาปรามสนํฯ ยํ นิพฺพตฺเตยฺย, ตํ นิพฺพตฺตนํ อฏฺฐานํฯ โส นิพฺพตฺตน ธมฺโม อนวกาโสติ โยชนาฯ ‘‘อภิสงฺขาร วิญฺญาณสฺสา’’ติ สตฺตภวโต อุทฺธํ กามภเว ปฏิสนฺธิชนกสฺส กุสลา กุสลกมฺม วิญฺญาณสฺสฯ ‘‘นิโรเธนา’’ติ โสตาปตฺติ มคฺคกฺขเณ เอว นิโรธเนนฯ นิรุชฺฌนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘นามญฺจ รูปญฺจา’’ติ เย นาม รูปธมฺมา อุปฺปชฺเชยฺยุํฯ เอเต นาม รูปธมฺมา เอตฺถ เอตสฺมิํ อภิสงฺขาร วิญฺญาณ นิโรธกฺขเณ นิรุชฺฌนฺตีติ โยชนาฯ ‘‘ยถาวุตฺตนเยเนวา’’ติ เตน ปริยาเยนาติ วุตฺตปฺปการนเยเนวฯ ‘‘ตเทกฏฺฐโมหสฺสา’’ติ เตน ราเคน เตน โทเสน เอกสฺมิํ จิตฺเต เอกโต ฐิตสฺส โมหสฺสฯ น ทิฏฺฐิวิจิกิจฺฉา สมฺปยุตฺตสฺส โมหสฺสฯ ตสฺส ปถมมคฺเค เอว ปหีนตฺตาฯ นาปิ อุทฺธจฺจจิตฺตสมฺปยุตฺตสฺส โมหสฺสฯ ตสฺส จตุตฺถมคฺเค เอว ปหาตพฺพตฺตาฯ อุปฺปชฺชนฺตา ราคโทสโมหาฯ ‘‘ธมฺมิเกสู’’ติ ธมฺเมน สเมน อุปฺปนฺเนสุฯ ‘‘ยโต’’ติ ยํการณาฯ พลวนฺตการณาติ อตฺโถฯ ‘‘เตสํ’’ติ โสตาปนฺนานํฯ ‘‘สลฺลิขน วเสนา’’ติ พหลปกฺขํ ถูลภาคํ สุฏฺฐุลิขนวเสนฯ

อธิจฺจุปฺปตฺติ นาม ปุพฺเพ ยถาปวตฺตํ กาลํ อธิจฺจ อติกฺกมฺม อุปฺปตฺติ ฯ อุปฺปชฺชนฺตานมฺปิ ราคโทสโมหานํฯ ‘‘เตสํ ปี’’ติ สกทาคามีนมฺปิฯ ‘‘เมถุนวตฺถุ สมาโยโค อิจฺฉิโต’’ติ ชายมฺปตีนํ เมถุนกมฺมสมาโยโค นาม สกทาคามีนํ อตฺถีติ อิจฺฉิโตฯ เถโรหิ อธิจฺจุปฺปตฺติมตฺตํ อิจฺฉติฯ ปริยุฏฺฐานมนฺทตํ น อิจฺฉติฯ สกทาคามีนํ ปุตฺตธีตโรปิ สนฺทิสฺสนฺตีติ วทติฯ ‘‘มหาอฏฺฐกถายํ ปฏิกฺขิตฺโต’’ติ เถรสฺส มโนรถมตฺตํติ วตฺวา ปฏิกฺขิตฺโตฯ อิทํ สพฺพํ อฏฺฐสาลินิยํ วุตฺตํฯ ‘‘ฉกฺกนิปาเต’’ติ องฺคุตฺตเร ฉกฺกนิปาเตฯ ‘‘มิคาสาฬวตฺถุมฺหี’’ติ มิคาสาฬนามิกาย อุปาสิกาย วตฺถุมฺหิฯ เกจิ อิมํ วตฺถุํ ทิสฺวา มหาอฏฺฐกถาวาทํ น โรเจนฺติฯ มหาสิวตฺเถรวาทํ โรเจนฺติฯ ‘‘อพฺรหฺมจาริโน’’ติ เมถุน ธมฺมา อปฺปฏิวิรตสฺสฯ ‘‘สกทาคามิตฺตํ พฺยากตํ’’ติ ตสฺมิํ กาลงฺกเต โส พฺราหฺมโณ อิธ สกทาคามิภาวํ ปตฺวา ตุสิตากายํ อุปปนฺโนติ เอวํ ตสฺส ยํ สกทาคามิตฺตํ ภควตา พฺยากตํฯ ‘‘อธิคมวเสนา’’ติ สกทาคามิภาวํ ปฏิลาภวเสนฯ น ปน อพฺรหฺมจาริโน สโต อธิคมวเสนาติ อธิปฺปาโยฯ มรณาสนฺนกาเลปิ หิ สิกฺขาปทาธิฏฺฐาเนน สห อุปริมคฺคผลาธิคมนํ นาม ติกฺขปญฺญสฺส อริยสาวกสฺส น ทุกฺกรนฺติฯ เอเตน เกสญฺจิ เถรวาทโรจนํ ปฏิกฺขิตฺตํ โหติฯ ‘‘สกิํเทว อิมํโลกํ อาคนฺตฺวา’’ติ เอเตน อิโต ปรโลกํ คมนสฺส จ ตโต ปุน อิธาคมนสฺส จ สิทฺธตฺตา อยํ ปุคฺคโล สุทฺเธน มคฺคนิยาเมน กามภเว ทฺวิกฺขตฺตุ ปรโมนาม โหตีติ สิทฺโธฯ กถํฯ อิธ ปตฺวา ตตฺถ นิพฺพตฺติตฺวา อิธ ปรินิพฺพายี, ตตฺถ ปตฺวา อิธ นิพฺพตฺติตฺวา ตตฺถ ปรินิพฺพายีติฯ เสสาปน จตฺตาโร วิปสฺสนานิยาเมน สิทฺธา โหนฺตีติ วิญฺญายติฯ กตเม จตฺตาโรฯ อิธ ปตฺวา อิธ ปรินิพฺพายีฯ ตตฺถ ปตฺวา ตตฺถ ปรินิพฺพายีฯ อิธ ปตฺวา ตตฺถ ปรินิพฺพายีฯ ตตฺถ ปตฺวา อิธ ปรินิพฺพายีติฯ เอตฺถ จ ตีสุ โสตาปนฺเนสุ เอโกสตฺตกฺขตฺตุ ปรโม เอว มคฺคนิยาเมน สิทฺโธฯ เสสา ปน ทฺเว โสตาปนฺนา วิปสฺสนานิยาเมน สิทฺธาฯ ฉ สกทาคามีสุ ทฺเว เอว มคฺคนิยาเมน สิทฺธาฯ เสสา ปน จตฺตาโร วิปสฺสนานิยาเมน สิทฺธาฯ

ตตฺถ มคฺคสิทฺเธสุ โสตาปนฺน สกทาคามีสุ สงฺกโร นตฺถิฯ วิปสฺสนาสิทฺเธสุ ปน สงฺกโร อตฺถิฯ อตฺถโต อวิรุทฺเธ สติ, โวหารมตฺเตน สงฺกเร โทโส นตฺถีติ ทฏฺฐพฺพํฯ อาคนฺตฺวาติ ปาฐวเสน อาคมนโตติ วุตฺตํฯ อาคนฺตาติ ปน ปาโฐ ยุตฺโตฯ อาคมนสีโล อาคมน ธมฺโม หุตฺวา สกทาคามี นามาติ อตฺโถฯ อนาคนฺตฺวา อิตฺถตฺตนฺติ เอตฺถปิ เอเสวนโยฯ อรหโต ภาโว อรหตฺตํฯ อรหตฺต มคฺคํฯ ทกฺขิณาย วิปตฺติกรานาม อปฺปปฺผล อปฺปานิสํสกราฯ สมฺปตฺติกรา นาม มหปฺผล มหานิสํสกราฯ สีลกฺขนฺธาทิคุณา นาม สีลกฺขนฺธ สมาธิกฺขนฺธ ปญฺญากฺขนฺธ วิมุตฺติกฺขนฺธ วิมุตฺติญฺญาณ ทสฺสนกฺขนฺธคุณาฯ ‘‘ทกฺขิเณยฺเยสู’’ติ ทกฺขิณารห ปุคฺคเลสุฯ ‘‘ธุรํ’’ติ ปธานสีสฏฺฐานิยํ วุจฺจติฯ สทฺธา เอว ธุรํ อสฺสาติ สทฺธาธุโรฯ เอวํ ปญฺญาธุโรฯ กสฺมา ปเนตฺถ วีริยธุโร น คหิโตติฯ ปาฬิยํ สทฺธาวาหี มคฺคํ ภาเวติ, ปญฺญาวาหี มคฺคํ ภาเวตีติ วุตฺตํฯ น ปน วุตฺตํ วีริยวาหี มคฺคํ ภาเวตีติฯ ตสฺมา น คหิโตติฯ กสฺมา ปน วีริยวาหี มคฺคํ ภาเวตีติ น วุตฺตนฺติฯ วุจฺจเตฯ มคฺคํ ภาเวนฺตสฺส นาม อาทิมฺหิ ทิฏฺฐิวิจิกิจฺฉานํ ปหานาย กมฺมํ มหนฺตํ โหติฯ กสฺมา, อปายมูลกตฺตาฯ ตตฺถ สทฺธา จ วิจิกิจฺฉา จ ทฺเว อุชุปฺปฏิปกฺขา โหนฺติฯ ยสฺมิํ อารมฺมเณ สทฺธา นิวิสติ, ตสฺมิํ วิจิกิจฺฉา นตฺถิฯ ยสฺมิํ วิจิกิจฺฉา นิวิสติ, ตสฺมิํ สทฺธา นตฺถิฯ ตถา ปญฺญาทิฏฺฐิโย จ อุชุปฺปฏิปกฺขาฯ ยตฺถ ปญฺญา, น ตตฺถ ทิฏฺฐิฯ ยตฺถ ทิฏฺฐิ, น ตตฺถ ปญฺญาติฯ อปิ จ สทฺธา อตฺตโน วิสเย ทิฏฺฐิํ วิธมติเยวฯ ปญฺญาย วิจิกิจฺฉาวิธมเน วตฺตพฺพเมว นตฺถิฯ ตสฺมา อารทฺธ วิปสฺสโก อนิจฺจาทีสุ อเวจฺจปฺปสาทมตฺเตนปิ ทิฏฺฐิวิจิกิจฺฉาโย ปชหิตฺวา สทฺธานุสาริภาวญฺจ สุฏฺฐุตรํ ปสีทิตฺวา สทฺธาวิมุตฺตภาวญฺจ ปาปุณาติฯ ปญฺญาย อนิจฺจาทีนิ นิชฺฌานกฺขมํ กตฺวา ธมฺมานุสาริภาวญฺจ สุฏฺฐุตรํ ปสฺสิตฺวา ทิฏฺฐิปตฺตปญฺญา วิมุตฺตภาวญฺจ ปาปุณาติฯ วีริยํ ปน ทิฏฺฐิวิจิกิจฺฉานํ ปฏิปกฺขมตฺตมฺปิ น โหติฯ อถ โข ตาสํ สหาโยปิ โหติ, ธุรภูตญฺจฯ ปคฺคหลกฺขณญฺหิ วีริยํฯ ตํ สทฺธํปิ ปคฺคณฺหาติ, ปญฺญํปิ ปคฺคณฺหาติ, ทิฏฺฐิํปิ ปคฺคณฺหาติ, วิจิกิจฺฉมฺปิ ปคฺคณฺหาติเยวฯ

กุโตปน อตฺตโน สภาเวน ทิฏฺฐิวิจิกิจฺฉาโย ปชหิตุํ สกฺขิสฺสติฯ ตสฺมา อิมสฺมิํ ฐาเน วีริยวาหีติ จ วีริยธุโรติ จ น วุตฺโตติฯ กายสกฺขิมฺหิ ปน สทฺธา จ ปญฺญา จ สมพลา โหนฺติฯ วีริยญฺจ สยํ สมฺมปฺปธานฏฺฐาเน ฐตฺวา ตทุภยํ อุปพฺรูเหติฯ โส จ ปุคฺคโล ตทุภยพเลน ทิฏฺฐิวิจิกิจฺฉาทโย ปชหิตฺวา กายสกฺขิภาวํ ปาปุณาติฯ อฏฺฐวิโมกฺเข วา อุปฺปาเทตฺวา อุภโตภาค วิมุตฺตภาวํ ปาปุณาติฯ อิเมสุ ปน ทฺวีสุ ปุคฺคเลสุ วีริยสฺส ถาโม สุฏฺฐุ ปากโฏฯ ตสฺมา อิเม ทฺเว วีริยาธิกาตฺเวว วตฺตพฺพาฯ น วีริยธุโรติฯ จตุปฺปฏิปทา นาม ทุกฺขาปฏิปทา ทนฺธาภิญฺญาฯ ทุกฺขาปฏิปทา ขิปฺปาภิญฺญาฯ สุขาปฏิปทา ทนฺธาภิญฺญาฯ สุขาปฏิปทา ขิปฺปาภิญฺญาฯ ติวิธวิโมกฺโข นาม สุญฺญโต วิโมกฺโขฯ อนิมิตฺโต วิโมกฺโขฯ อปฺปณิหิโต วิโมกฺโขฯ ‘‘ตโย อนฺตรา ปรินิพฺพายิโน’’ติ เอตฺถ อายุกปฺปสฺส ปริยนฺตํ อปตฺวา อนฺตรา เอว กิเลสปรินิพฺพานปตฺตา อนฺตราปรินิพฺพายี นามฯ โส ติวิโธฯ อายุกปฺปสฺส ปถมภาเค ปรินิพฺพายี, ทุตียภาเค, ตตียภาเคติฯ อิเม ตโย อนฺตรา ปรินิพฺพายิโน นามฯ อุปหจฺจปรินิพฺพายี นาม อายุกปฺป ปริยนฺเต ปรินิพฺพายีฯ อุทฺธํ มุโข วฏฺฏโสโต เอตสฺสาติ อุทฺธํโสโตฯ อกนิฏฺฐํ อวสฺสํ คมิสฺสตีติ อกนิฏฺฐคามีฯ วิปสฺสนา กมฺมํ สสงฺขารํ สปฺปโยคํ กตฺวา ปรินิพฺพายี สสงฺขาร ปรินิพฺพายีฯ สงฺขารรหิเตน สุเขน วิปสฺสนา กมฺเมน ปรินิพฺพายี อสงฺขาร ปรินิพฺพายีฯ ‘‘ทฺวาทส โสตาปนฺนา’’ติ เอกพีชิกา ตโยฯ เต เอว จตูหิ ปฏิปทาหิ คุณิตา ทฺวาทสฯ ทฺวาทส สกทาคามิโน ปุพฺเพ วุตฺตนยา เอวฯ

เอกจฺจานํ เอว อนาคามิ อรหนฺตานํ เอวฯ ‘‘อชฺโฌสิตสฺสา’’ติ อธิโอสิตสฺสฯ มเมวิทนฺติ นิฏฺฐานํ กตฺวา ฐปิตสฺสฯ คิลิตฺวา ฐปิตสฺสาติ วุตฺตํ โหติฯ พหเลน ถูเลน กามราเคน วิมุตฺตา พหลราควิมุตฺตาฯ อารุปฺเปสุ จ ตสฺโส อรูปสมาปตฺติโย เอว อตฺถิฯ น จตสฺโส รูปสมาปตฺติโยฯ ตสฺมา ตตฺถ อนุปุพฺพนิโรโธ น ลพฺภติฯ ‘‘อาทิโต ปฏฺฐายา’’ติ อฏฺฐสุ สมาปตฺตีสุ ปถมชฺฌาน สมาปตฺติอาทิฯ ตโต ปฏฺฐายฯ

อนุปุพฺพนิโรโธ นาม ปถมชฺฌาเน ปฏิฆสญฺญานานตฺตสญฺญานํ นิโรโธฯ ปฏิฆสญฺญา นาม ปญฺจวิญฺญาณสญฺญาฯ นานตฺตสญฺญา นาม กสิณ นิมิตฺตโต อญฺเญสุ นานารมฺมเณสุ ปวตฺตมโนวิญฺญาณ สญฺญาฯ ทุตียชฺฌาเน วิตกฺก วิจารานํ นิโรโธติอาทินา อนุปุพฺพ นิโรโธฯ ‘‘ตโต ปญฺจมชฺฌานํ’’ติ ปญฺจกนเยน วุตฺตํฯ อฏฺฐสมาปตฺติ วจนํ ปน จตุกฺกนเยน วุตฺตํฯ ตทุภยํปิ ปุคฺคลานุรูปํ ลพฺภติเยวฯ ยุคนนฺธํ นาม ทฺวนฺทพนฺธนํ, สมถวิปสฺสนานํ ยุคนนฺธนฺติ วิคฺคโหฯ ‘‘สมาปชฺชน วุฏฺฐาน วิปสฺสนาวเสนา’’ติ เอตฺถ วสิภาวปตฺตํ สมาปชฺชนญฺจ วุฏฺฐานญฺจ คเหตพฺพํฯ อตฺตโน สรีรา พทฺเธสุ ปริกฺขาเรสุ สมาปตฺติพเลเนว อนฺตรายาภาวโต วิสุํ อธิฏฺฐาตพฺพ กิจฺจํ นตฺถีติ วุตฺตํ ‘‘อตฺตโน สรีราพทฺเธ ปริกฺขาเร ฐเปตฺวา’’ติฯ ‘‘นานาพทฺธานี’’ติ นานาฐาเนหิ อาพทฺธานิฯ นานาฐาเนสุ ฐปิตานีติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘ปริสฺสเยนา’’ติ อนฺตราเยนฯ มาวินสฺสนฺตูติ วา นานาพทฺธ อวิโกปนํ อธิฏฺฐาตพฺพํฯ ตทา วุฏฺฐหามีติวา สงฺฆปฺปติมานนํ อธิฏฺฐาตพฺพํฯ เอวํ สตฺถุปกฺโกสนํปิฯ ‘‘อทฺธานปริจฺเฉโท’’ติ อตฺตโน ชีวิตกาลสฺส อุปปริกฺขณํฯ มรณญฺหิ นาม สมาปตฺติพเลนปิ ปฏิพาหิตุํ น สกฺกาโหติฯ อนฺโต สมาปตฺติยญฺจ มรเณ สติ สพฺรหฺมจารีสุ กตฺตพฺพวตฺตํ น กเรยฺยฯ เอตญฺหิ วตฺตํ ยํ อริยสาวกานํ มรณาสนฺเน สพฺรหฺมจารีนํ วา อุปฏฺฐากานํ วา อปฺปมาทกถานุ สาสนิกมฺมํฯ สมาปตฺติยํ วา อญฺญติตฺถิยานํ ครหา วิวชฺชนตฺถํฯ เอวญฺหิ เต ครเหยฺยุํฯ โคตมสาวกานํ นิโรธสมาปตฺติ นาม เอกํ มรณมุขํฯ ยํ สมาปชฺชนฺโต อสุโก ภิกฺขุ มรณํ คจฺฉติฯ อนริย กมฺมํ เหตนฺติฯ

‘‘ยทตฺถํ’’ติ ปฏิปตฺติ รสสฺสาทตฺถํฯ ‘‘ตทตฺเถ’’ติ ตสฺมิํ อตฺเถฯ นิรามิส สุขํ นาม อามิสรหิต สุขํฯ ทุวิธญฺหิ สุขํ สามิสสุขญฺจ นิรามิสสุขญฺจฯ ตตฺถ เย โลเก อิฏฺฐ กนฺต มนาปิยา ปญฺจกามคุณา นาม อตฺถิฯ เต กิเลเสหิ อามสิตพฺพตฺตา อามิสา นามฯ ยญฺจสุขํ เต อามิเส ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ, ตํ สามิสสุขํ นามฯ ยํ โลเก ทิพฺพํ สุขํ มานุสกํ สุขนฺติ มมายนฺติฯ

ยญฺจ อนุภวนฺตํ มหาชนํ สพฺพานิ อปายภย วฏฺฏภยานิ สมฺปริวาเรนฺติฯ ฌานสุข มคฺคสุข ผลสุข นิพฺพานสุขํ ปน นิรามิสสุขํ นามฯ ยํ เนกฺขมฺมสุขนฺติ จ ปวิเวกสุขนฺติ จ อุปสมสุขนฺติ จ สมฺโพธิสุขนฺติ จ วิมุตฺติสุขนฺติ จ อริยสุขนฺติ จ อนวชฺชสุขนฺติ จ วุจฺจติฯ ยญฺจ อนุภวนฺตํ อริยชนํ สพฺพานิ อปายภย วฏฺฏภยานิ สมฺปริวชฺชนฺติฯ ‘‘อสฺสาทิตพฺพฏฺเฐนา’’ติ กิเลสปลิโพเธหิ วิมุตฺตตฺตา วิปุล คมฺภีร สนฺต ปณีตรสตฺตา จ อโหสุขํ อโหสุขนฺติ อุทาหรนฺเตนปิ อสฺสาทิตพฺพฏฺเฐนาติฯ

กมฺมฏฺฐานสงฺคหานุทีปนา นิฏฺฐิตาฯ

นิคมคาถาสุฯ

[262] จริตพฺพนฺติ จาริตฺตํฯ ทสกุสลกมฺมปถธมฺมชาตํฯ ‘‘กุลาจาเรนา’’ติ กุลปรมฺปรโต อาคเตน อาจาเรนฯ ‘‘ญาติ มิตฺต ธน โภคสมฺปตฺติยา’’ติ เหตุอตฺเถ กรณวจนํฯ ‘‘วิสาเล’’ติ วิปุเลฯ ‘‘เตนา’’ติ ตสฺสปทสฺส วิภตฺยนฺต ทสฺสนํฯ ‘‘สทฺธายา’’ติ รตนตฺตเย อเวจฺจปฺปสาทสทฺธาวเสนฯ ‘‘อภิวุฑฺฒานํ’’ติ หานภาคิย ฐิติภาคิยภาวํ อติกฺกมฺมวิเสสภาคิย นิพฺเพธภาคิย ภาวปตฺติวเสน อติสฺสย วุฑฺฒานํฯ ‘‘ปริสุทฺธานญฺจา’’ติ อตฺตุกฺกํสน ปรวมฺภนาทิ โทเสหิ ปริสุทฺธานญฺจฯ นํ นํ ชนํ ปาติรกฺขตีติ นมฺโปฯ ทิฏฺฐทิฏฺเฐสุ เมตฺตาวิหารีติ วุตฺตํ โหติฯ อาวฺหาตพฺโพติ อวฺหโยฯ นามํฯ นมฺโป อิติ อวฺหโย อสฺสาติ นมฺปวฺหโยติ วจนตฺโถฯ ‘‘ปณิธายา’’ติ ปตฺเถตฺวาติ อตฺถํ นิวตฺเตติ ‘‘ภุสํ นิธายา’’ติอาทินาฯ ‘‘อุปาทาย ปฏิจฺจา’’ติ ตสฺส ปทสฺส ปริยายทสฺสนเมตํฯ ‘‘อตฺตโน มนฺทพุทฺธีนํ’’ติ ปจฺจกฺเข ธรมานานนฺติ อธิปฺปาโยฯ เตนาห ‘‘ปจฺฉิม ชนานํ วา’’ติฯ อนุกมฺปนํ อนุกมฺโปฯ กถํ นุ โข อิเม ชนา อภิธมฺมตฺเถสุ สุเขน อาชาเนยฺยุนฺติ เอวํ ปวตฺโต จิตฺตพฺยาปาโรฯ อตฺถโต อนุทยสงฺขาตา กรุณาเยวฯ เตนาห ‘‘อนุทยํ การุญฺญํ’’ติฯ ‘‘ปตฺถิตํ’’ติ วา สาธุวตสฺส ยํ เถโร เอวรูปํ ปกรณํ กเรยฺยาติ เอวํ จิรกาลํ ปตฺถิตํ อาสิํสิตนฺติ อตฺโถฯ ‘‘ขุทฺทสิกฺขาฏีกายํ’’ติ โปราณฏีกํ สนฺธาย วุตฺตํฯ โสมวิหาโรตฺเวว ปญฺญายิตฺถ ตสฺมิํ ทีเปติ อธิปฺปาโยฯ คาถายํ ‘‘อถา’’ติ ตสฺมิํกาเลฯ ‘‘เอตฺถา’’ติ เอตสฺมิํ นคเรฯ ‘‘สทฺโท’’ติ กสฺมา ราชา เอวรูปํ มงฺคลหตฺถิํ พฺราหฺมณานํ อทาสิฯ เนตํ ปติรูปํ ยํ รญฺญา กตนฺติ เอวํ ปวตฺโต อมนาปสทฺโทฯ ‘‘เภรโว’’ติ ภีรุตาชนโก ภยานโกฯ ‘‘สิวีนํ’’ติ สิวิรฏฺฐวาสีนํฯ ‘‘รฏฺฐวฑฺฒเน’’ติ รฏฺฐํ วฑฺเฒตีติ รฏฺฐวฑฺฒโนฯ หตฺถินาโคฯ โส หิ ลกฺขณสมฺปนฺโน อาชานิโย โหติฯ ยสฺมิํ รฏฺเฐ ตํ อภิมงฺคลํ กโรนฺติ, ตสฺมิํ รฏฺเฐ เทโว สมฺมา วสฺสติ, นานาภยุปทฺทวา ตสฺมิํ นุปฺปชฺชนฺตีติ โลกสมฺมโต มงฺคลหตฺถี โหติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘สิวีนํ รฏฺฐวฑฺฒเน’’ติฯ ‘‘วิตฺถิณฺโณ’’ติ วิตฺถาริโตฯ อติวิตฺถาโรติ วุตฺตํ โหติฯ ธนียนฺติ มหาชเนหิ ทฏฺฐุํ ปตฺถียนฺตีติ ธญฺญาฯ มหิทฺธิกาฯ อธิวสนฺติ เอตฺถาติ อธิวาโสฯ ธญฺญานํ อธิวาโสติ สมาโสฯ อชฺฌาวสิํสุ เอตฺถาติ อชฺฌาวุตฺถํฯ กิตฺติคุณวเสน อุเทนฺติ อุคฺคจฺฉนฺตีติ อุทิตาฯ อุทิตานํปิ อุทิโตติ วิคฺคโหฯ เตนาห ‘‘นภมชฺเฌ’’ติอาทิํฯ สารชฺชนํ สารโทฯ วิคโต สารโท ยสฺสาติ วิสารโทฯ วิสารทสฺส ภาโว เวสารชฺชํฯ ปริยตฺติยํ เวสารชฺชํ ปริยตฺติเวสารชฺชํฯ เตปิฏกปริยตฺติยํ เวยฺยตฺติยญฺญาณํฯ ตํ อาทิ เอติสฺสา ปญฺญายาติ ปริยตฺติเวสารชฺชาทิ ปญฺญาฯ ปาปโต ลชฺชนสีลาติ ลชฺชิโนติ อาห ‘‘ปาปครหิโน’’ติฯ ปาปํ ธมฺมํ ครหนฺติอาทีนวํ กถยนฺติ สีเลนาติ ปาปครหิโนฯ ‘‘อนุสฺสรนฺตู’’ติ ปุนปฺปุนํ สรนฺตุฯ วิเสเสน ภวนฺติ เวปุลฺลํ คจฺฉนฺตีติ วิภวาฯ ปุญฺญานิ จ ตานิ วิภวาจาติ ปุญฺญวิภวาฯ วิปุลปุญฺญานีติ ทสฺเสตุํ ‘‘วิปุลานํ’’ติอาทิมาหฯ อนุตฺตริย ธมฺมา นาม ทสฺสนานุตฺตริย สวนานุตฺตริยาทโยฯ โลเก พหูสุ ทสฺสเนสุ อิโต อุตฺตรํ อญฺญํ ทสฺสนํ นาม นตฺถีติ ทสฺสนานุตฺตริยํฯ รตนตฺตยทสฺสนํฯ จตุสจฺจทสฺสนญฺจฯ