8. ปจฺจยสงฺคหอนุทีปนา

[166] เยหิปกาเรหิ ยถาฯ เตสํ วิภาโค ตํ วิภาโคฯ อยญฺจนิทฺเทโส เอกเสสนิทฺเทโส, วิจฺฉาโลปนิทฺเทโสวาติ ทสฺเสตุํ ‘‘เตสํ’’ติอาทิมาหฯ น สเมติฯ คาถายํ ‘เยสํ’ติอาทินา ตีหิ-ย-สทฺเทหิ ทสฺสิตานํ ติณฺณํ อตฺถานํ-ต-สทฺทตฺถ สมฺภวโตฯ ต-สทฺทตฺถานญฺจ อนุสนฺธิยํ ปริปุณฺณํ กตฺวา วตฺตพฺพโตฯ ‘‘สมุปฺปชฺชตี’’ติ สุฏฺฐุ ปริปุณฺณํ กตฺวา อุปฺปชฺชติ, ปาตุภวติฯ ‘‘อวินา’’ติ อวินา หุตฺวาฯ ‘‘สหชาต ธมฺเมหี’’ติ อวิชฺชา ปจฺจยา สงฺขาราติอาทีสุ สงฺขาราทีนํ สหชาต ธมฺเมหิ สเหว อุปฺปชฺชนํฯ ‘‘กลาปวเสนา’’ติ สุทฺธ ธมฺม กลาปวเสนฯ ‘‘สามญฺญ ลกฺขณํ’’ติ สาธารณ ลกฺขณํฯ ‘‘อตฺโถ’’ติ อิทปฺปจฺจยตา สทฺทสฺส อตฺโถฯ ‘‘อยมตฺโถ ปฏิกฺขิตฺโต’’ติ ‘สมุปฺปชฺชนํ สมุปฺปาโท’ติ อยํภาวสาธนตฺโถ ปฏิกฺขิตฺโตฯ ‘‘อยเมวา’’ติ อยํ ภาวสาธนตฺโถ เอวฯ ชรามรณํ สมฺภวตีติ โยชนาฯ ‘‘อุปฺปาทาวา ตถาคตานํ’’ติ สมฺมาสมฺพุทฺธานํ อุปฺปาเทวา สติฯ ‘‘อนุปฺปาทาวา’’ติ อนุปฺปาเทวา สติฯ ‘‘ฐิตาว สาธาตู’’ติ ชาติยา สติ ชรามรณสฺส ปวตฺติสภาโว โลเก ฐิโตเยวฯ กตมา ปน สาธาตูติ อาห ‘‘ธมฺมฏฺฐิตตา’’ติอาทิํฯ ตตฺถ ‘‘ธมฺมฏฺฐิตตา’’ติ เกนจิ อกตา สภาวฏฺฐิตตาฯ ‘‘ธมฺมนิยามตา’’ติ สภาวนิยามตาฯ ‘‘ตตฺร ตถตา’’ติ ตสฺมิํ สามญฺญลกฺขเณ สงฺขต ธมฺมานํ ตถตาฯ สามญฺญ ลกฺขณเมว ปฏิจฺจสมุปฺปาโท นามาติ ทสฺเสติ, น อวิชฺชาทิโก ปจฺจย ธมฺโมฯ กสฺมา, เตหิ วจเนหิ ธมฺมนิยามตา มตฺตสฺส ทสฺสิตตฺตาฯ อวิชฺชาทีนํ ธมฺม สรูปานํ อทสฺสิตตฺตาฯ ‘‘ธมฺมนิยามตามตฺตํ’’ติ จ ยถา วุตฺตสามญฺญ ลกฺขณเมว วุจฺจติฯ ยทิ ภาวสาธนํ อิจฺเฉยฺย, ภาวสาธนํ นาม กตฺตุรหิตํ ภเวยฺยฯ กตฺตุรหิเต จ สติ, กถํ ปฏิจฺจ กฺริยาย สมานกตฺตุกตา ลพฺภติฯ

อลทฺเธ จ สมานกตฺตุกตฺเต กถญฺจ ปุพฺพกาเลตฺวา ปจฺจยสมฺภโวติฯ อยํ ภาวสาธนํ อิจฺฉนฺตสฺส พฺยญฺชนยุตฺติวิโรโธฯ ตํ ปริหรนฺโต น เจตฺถาติอาทิมาหฯ คมฺภีโรจานนฺท ปฏิจฺจสมุปฺปาโท คมฺภีราว ภาโสจาติ ภควตา วุตฺตํฯ ภาวสาธเน จ กเต อุปฺปชฺชน กฺริยามตฺตํ นาม วิสุํ เอโก ธมฺโม น โหตีติ กถํ ตํ คมฺภีรํ สิยาติฯ อยํ ภาวสาธนํ อิจฺฉนฺตสฺส คมฺภีรวจน วิโรโธฯ ตํ ปริหรนฺโต ‘‘สงฺขต ธมฺเมสุ จา’’ติอาทิมาหฯ อปิ จ สงฺขต ลกฺขณํ นาม สงฺขต ธมฺมโตปิ คมฺภีรํ โหติฯ ตถาหิ จิตฺตํ นาม สงฺขต ธมฺโมฯ ตญฺจ อตฺถิ เมจิตฺตํ นามาติ สตฺตานํ ปากฏํ โหติฯ ตสฺส ปน อนิจฺจตา สงฺขาตํ สงฺขต ลกฺขณํ อปากฏํ โหติ สุฏฺฐุ สนฺตติยา ปฏิจฺฉนฺนํฯ ตถา เวทนา นาม สุขาวา ทุกฺขาวา สงฺขต ธมฺโมฯ สา จ อตฺถิ เมเวทนาติ สตฺตานํ ปากฏา โหติฯ ตสฺสา ปน อนิจฺจตา สงฺขาตํ สงฺขต ลกฺขณํ อปากฏํ โหติ สุฏฺฐุ สนฺตติยา ปฏิจฺฉนฺนํฯ เอวํ เสเสสุ นามธมฺเมสุ จ รูปธมฺเมสุ จฯ ยโต สตฺตสุ วิสุทฺธีสุ สงฺขต ธมฺม ววตฺถาน สงฺขาตํ ทิฏฺฐิวิสุทฺธิญาณญฺจ อวิชฺชาทิปจฺจย ปริคฺคห สงฺขาตํ กงฺขาวิตรณ วิสุทฺธิญาณญฺจ ปถมํ สมฺปาเทตฺวา ปจฺฉา ทสวิธานิ สงฺขต ลกฺขณานุปสฺสนา ญาณานิ สมฺปาเทตพฺพานิ โหนฺตีติฯ ยถา จ อนิจฺจตา สงฺขาตํ สงฺขต ลกฺขณํ สงฺขต ธมฺมโต คมฺภีรํ โหติฯ ตถา อิทมฺปิ ปฏิจฺจสมุปฺปาท สงฺขาตํ สงฺขต ลกฺขณํ สงฺขต ธมฺมโต คมฺภีรํ โหตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ

‘‘ตพฺภาวภาวีภาโว’’ติ เอตฺถ ภวติ สํวิชฺชตีติ ภาโวฯ โส โส อวิชฺชาทิโก ภาโว ตพฺภาโวฯ ตพฺภาเว ภวนฺติ สมฺภวนฺติ สีเลนาติ ตพฺภาวภาวิโนฯ สงฺขาราทโยฯ ‘‘ภาโว’’ติ อุปฺปตฺติการณํฯ ตพฺภาวภาวีนํ ภาโวติ ตพฺภาวภาวิ ภาโวติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตสฺมิํ ตสฺมิํ’’ติอาทิมาหฯ อปิ จ ‘‘ภาโว’’ติ วิชฺชมานตา วุจฺจติฯ ตสฺส ตสฺส ปจฺจย ธมฺมสฺส ภาโวติ ตพฺภาโวฯ ตพฺภาเว สติ ภวนฺติ สมฺภวนฺติ ธมฺมตายาติ ตพฺภาวภาวิโนฯ เตสํ ภาโวติปิ ยุชฺชติเยวฯ

‘‘เหตฺวาทิ ปจฺจย สตฺตินิยามํ’’ติ เหตุปจฺจโย, อารมฺมณ ปจฺจโย, ติอาทีสุ เหตุสทฺท อารมฺมณ สทฺทาทโย โลภาทีนํ รูปารมฺมณาทีนญฺจ ธมฺมานํ ตํ ตํ ปจฺจย สตฺติวิเสสํ ทีเปนฺติฯ เตสญฺจ โส โส ปจฺจย สตฺติวิเสโส วิสุํ ธมฺมนิยาโม โหติ, เอวํ เหตฺวาทิ ปจฺจยสตฺตินิยามํ นิวตฺเตติฯ ‘‘ตถา ตถา’’ติ มูลฏฺฐโคจรวิสยฏฺฐาทิเกน เตน เตน ปจฺจยากาเรนฯ โส หิ วุจฺจตีติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘ปจฺจย ธมฺมุทฺธาร มตฺเต อฐตฺวา’’ติ ปจฺจย ธมฺมานํ นาม สญฺญาวเสน อุทฺธรณมตฺตํ อกตฺวาติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘อาหจฺจา’’ติ อาหนิตฺวา ตํ ตํ ปจฺจยสตฺติ วิเสสํ ปาเปตฺวาติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘มตฺถกํ ปาเปตฺวา’’ติฯ ปจฺจยสตฺติ วิเสโส หิ เหตุผลทีปเน ตโต อุตฺตริ วตฺตพฺพ กิจฺจาภาวโต มตฺถกํ นาม โหตีติฯ ‘‘อโนสกฺกมานา’’ติ อนิวตฺตมานาฯ ‘‘เอตายา’’ติ ปจฺจย สตฺติยาฯ ปปญฺเจนฺเต อาจริเยฯ

เอตสฺมา การณา ผลํ เอตเทว ปฏิจฺจ อนาคตปกฺขโต ปจฺจุปฺปนฺนปกฺขํ อาคจฺฉติ ปาตุพฺภวตีติ ปจฺจโยฯ อุปฺปตฺติการณํ ปวตฺติการณญฺจฯ ตตฺถ อุปฺปตฺติการณํ ชนกปจฺจโยฯ ปวตฺติการณํ อุปตฺถมฺภก ปจฺจโยฯ ‘‘เอเตนา’’ติ เหตุนาฯ ‘‘กายวจี มโนกมฺมํ’’ติ เอตฺถ ‘‘กมฺมํ’’ติ กฺริยาวุจฺจติ, คมน ฐาน นิสชฺชสยนาทิกํ กายิก กฺริยญฺจฯ อาลาป สลฺลาป กถน สชฺฌายน คายนาทิกํ วาจสิก กฺริยญฺจฯ วิชานน จินฺตน วีมํสนาทิกํ มานสิก กฺริยญฺจฯ ‘‘อภิสงฺขโรนฺตี’’ติ อภินิปฺผาเทนฺติฯ ‘‘เอเตหี’’ติ เอเตหิ โลกิยกุสลา กุสล เจตนา ธมฺเมหิฯ อปิ จ สงฺขโรนฺติ สตฺตา เอเตหีติ สงฺขาราฯ ‘‘สงฺขโรนฺตี’’ติ กิํ สงฺขโรนฺติฯ อตฺตภาวํ สงฺขโรนฺติฯ ภวาภวํ สงฺขโรนฺติฯ ทิฏฺฐธมฺมิกมฺปิ อตฺถํ วา อนตฺถํ วา สงฺขโรนฺติฯ สมฺปรายิกมฺปิ อตฺถํ วา อนตฺถํ วา สงฺขโรนฺตีติอาทินาฯ จกฺขุมฺปิ สงฺขโรนฺติ, โสตํปิ สงฺขโรนฺตีติอาทินาฯ ทสฺสนมฺปิ สงฺขโรนฺติ, สวนมฺปิ สงฺขโรนฺตีติอาทินา จ วตฺตุํ วฏฺฏติเยวฯ ‘‘วิชานาตี’’ติ วิวิเธน ชานาติฯ ภูเตนปิ ชานาติ, อภูเตนปิ ชานาติฯ ‘‘นมตี’’ติ โคจร วิสยตฺถาย นมติฯ ‘‘รุปฺปตี’’ติ กุปฺปติ, โขภติฯ ‘‘ผุสตี’’ติ สํหนติฯ ‘‘เวทยตี’’ติ วิทิตํ กโรติฯ ตํ ตํ อารมฺมณํ ลคฺคนวเสน ภุสํ นหติ พนฺธติ, มุญฺจิตุํ น เทตีติ ตณฺหาติปิ ยุชฺชติฯ

‘‘อุปาทิยตี’’ติ ทฬฺหํ คณฺหาติฯ เตนาห ‘‘อมุญฺจคฺคาหํ คณฺหาตี’’ติฯ ภวตีติ ภโวฯ อุปปตฺติภโวฯ ภวนฺติ เอเตนาติ ภโวฯ กมฺมภโวฯ ‘‘ชนนํ’’ติ อภินวสฺส ปาตุพฺภวนํฯ ‘‘ชีรณํ’’ติ อภินวภาวโต หายนํฯ ‘‘โสจนํ’’ติ จิตฺตสนฺตาปนํฯ ‘‘ปริเทวนํ’’ติ โรทนํฯ ‘‘ทุกฺขํ’’ติ กายรุชฺชนํฯ ‘‘โทมนสฺสํ’’ติ จิตฺตรุชฺชนํฯ ‘‘วิสีทนํ’’ติ พาฬฺหํ จิตฺตกิลมถภาเวน วิรูปํ หุตฺวา จิตฺตสฺสสีทนํฯ ถามพลขิยฺยนํฯ ยโต อสฺสาสปสฺสาสานํ วิรูปปฺปวตฺติวา ตงฺขเณ สพฺพโส อุปรุชฺฌนํ วา โหตีติฯ ‘‘เกนจิ สุเขนา’’ติ ทุกฺขสจฺจโต วิมุตฺเตน เกนจิ สนฺติสุเขนฯ

‘‘ทุกฺขปฺปฏิจฺฉาทิกา’’ติ ภยฏฺเฐน ทุกฺขภูตานํ เตภูมิก ธมฺมานํ ทุกฺขภาวปฺปฏิจฺฉาทิกาฯ ‘‘สมุทยปฺปฏิจฺฉาทิกา’’ติ ตณฺหาย ทุกฺข สมุทย ภาวปฺปฏิจฺฉาทิกาฯ ‘‘นิโรธปฺปฏิจฺฉาทิกา’’ติ ตณฺหานิโรธสฺเสว ทุกฺขนิโรธ ภาวปฺปฏิจฺฉาทิกาฯ ‘‘มคฺคปฺปฏิจฺฉาทิกา’’ติ อฏฺฐงฺคีก มคฺคสฺเสว ทุกฺขนิโรธ มคฺคภาวปฺปฏิจฺฉาทิกาฯ ปุพฺพนฺโต วุจฺจติ อตีเตกาเล ภวปรมฺปราฯ อปรนฺโต วุจฺจติ อนาคเต ภวปรมฺปราฯ ปุพฺพนฺตา ปรนฺโต วุจฺจติ ตทุภยํฯ ‘‘ปฏิจฺจสมุปฺปาทปฺปฏิจฺฉาทิกา’’ติ ปจฺจุปฺปนฺนภเว ขนฺธานํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทปฺปฏิจฺฉาทิกาฯ ‘‘สุตฺตนฺติกนเยนา’’ติ อภิธมฺเมปิ วิภงฺเค สุตฺตนฺต ภาชนียํ นาม อาคตํฯ เตน สุตฺตนฺต ภาชนียนเยนฯ สาสวา กุสลา กุสล เจตนา สงฺขารา นามาติ โยชนาฯ ‘‘อภิธมฺมนเยนา’’ติ วิภงฺเค อภิธมฺมภาชนียนเยนฯ อฏฺฐกถาปาเฐฯ อวิชฺชา กิริย ธมฺมานํ เนว อุปนิสฺสย ปจฺจยตฺตํ ลภติฯ กุสลา กุสลมูลานิ กิริย ธมฺมานํ น อุปนิสฺสย ปจฺจยตฺตํ ลภนฺตีติ โยชนาฯ กิริย ธมฺมา อวิชฺชาโต จ กุสลา กุสล มูเลหิ จ อุปนิสฺสย ปจฺจยํ น ลภนฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘ปจฺจยากาโร’’ติ ปฏิจฺจ สมุปฺปาโทฯ ‘‘อวิชฺชาวิราคา’’ติ อวิชฺชา วิคมนโตฯ เตสํปิกิริย ธมฺมานํฯ วิญฺญาณาทีสุปิ กิริย วิญฺญาณํ, กิริย นามํ, กิริย มนายตนํ, กิริยผสฺโส, กิริย เวทนาติ อตฺถิตาย ‘‘เอสนโย วิญฺญาณาทีสุปี’’ติ วุตฺตํฯ

‘‘กุสลา กุสล วิปากสมฺปยุตฺตํ’’ติ กุสล วิญฺญาณ สมฺปยุตฺตํ, อกุสลวิญฺญาณสมฺปยุตฺตํ , วิปาก วิญฺญาณ สมฺปยุตฺตํฯ ‘‘ตํ อนุปปนฺนํ’’ติ ปวตฺติวิปากวิญฺญาณ สหคตสฺส ขนฺธตฺตยสฺส ตํ สหชาตสฺส จิตฺตชรูปสฺส จ อวสิฏฺฐตฺตา ตํ น สมฺปนฺนํติ อตฺโถฯ ตตฺถ หิ วิญฺญาณปเท ปวตฺติวเสน ทฺวตฺติํสวิธํ วิปากจิตฺตํ วิญฺญาณํ นามาติ วุตฺตํฯ เอวญฺจสติ, นาม รูปปเทปิ ปวตฺติวเสน ตทุภยํ ปวตฺติวิญฺญาณสหคตํปิ คเหตพฺพเมวาติฯ ‘‘ตํ ตํ วิญฺญาณ สมฺปยุตฺตา’’ติ ปฏิสนฺธิวิญฺญาณ ปวตฺติ วิญฺญาณสมฺปยุตฺตาฯ ‘‘ตณฺหุปาทานานิปากฏานี’’ติ ฉ ตณฺหา รูปตณฺหา สทฺทตณฺหาทิวเสนฯ จตฺตาริ อุปาทานานิ กามุปาทานาทิวเสนาติ เอวํ ปากฏานิเยวฯ ‘‘ลกฺขณมตฺตานี’’ติ สงฺขต ธมฺมานํ สงฺขตภาวสลฺลกฺขณ นิมิตฺตมตฺตานิฯ ‘‘ญาติพฺยสนาทีหี’’ติ ญาติวินาสนาทีหิฯ ‘‘ญาติพฺยสนาทินิมิตฺตํ’’ติ ญาติวินาสนาทิการณาฯ

‘‘ขนฺธทุกฺเข’’ติ ปจฺจกฺขนฺธสงฺขาเต ทุกฺขสจฺเจฯ ขนฺธปฺปวตฺติ มคฺโค นาม ตณฺหาสมุทโย เอวฯ ขนฺธนิโรธ มคฺโค นาม อริยมคฺโคฯ ‘‘ขนฺธ สมุทยภูตา’’ติ ขนฺธปฺปวตฺติยา การณภูตาฯ ‘‘อวิชฺชานิ วุฏานํ’’ติ อวิชฺชายนีวาริตานํ ปิหิตานํฯ ‘‘อปฺปหีน ภวาภิลาสานํ’’ติ มคฺเคน อปฺปหีน ภวปตฺถนานํฯ อปฺปหีนภวตณฺหานนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘วิพนฺโธ’’ติ อนฺตราโยฯ ‘‘อุทยภูตานํ’’ติ วฑฺฒิภูตานํฯ ‘‘อวสฺสโย’’ติ นิสฺสโยฯ สุขเวทนา วิเสสโต ตณฺหาย ปจฺจโย โหตีติ วุตฺตํ ‘‘สุขเวทนาสทิโส’’ติอาทิฯ โทมนสฺสานํ ปน ตสฺสา ปจฺจยภาโว ปรโต ปริเยฏฺฐิตณฺหายํ ปากโฏ ภวิสฺสติฯ อุเปกฺขา เวทนาปิ ทุกฺเขน ปีฬิตสฺส สุขฐาเน ติฏฺฐติฯ สุขํ วิย ตํ ปตฺเถตีติฯ สมุทา จริตฺวา ปริจยิตฺวาฯ ‘‘ตณฺหา เอวา’’ติ กามตณฺหา เอวฯ ‘‘อตฺตนิ จา’’ติ ทิฏฺฐิยญฺจาติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘อตฺตโน อารมฺมเณสู’’ติ อตฺต ชีว โลกาทีสุ ทิฏฺฐิยาคหิตา รมฺมเณสุฯ ‘‘อสฺสาทน ขมนโรจนภูตายา’’ติ สาธุวตายํ มมทสฺสนนฺติ เอวํ รชฺชน ตุสฺสน กนฺติภูตายฯ ‘‘อุปาทานียสฺสา’’ติ ทฬฺหํ คเหตพฺพสฺสฯ ‘‘อตฺถสฺสา’’ติ อตฺตโน อตฺตาทิกสฺส อตฺถสฺสฯ

คาถายํ ฯ‘‘ภวํ โหตี’’ติ ภวนฺโต วฑฺฒนฺโต โหติฯ ‘‘ปราภโว’’ติ วินาสนฺโตฯ

‘‘อทฺธานวนฺเต ธมฺเม’’ติ เตกาลิกสงฺขต ธมฺเมฯ อปตมาเน กตฺวาติ ปาฐเสโสฯ ยถา อุปาทานํติ ทิสฺวา อุปาทารูปํติ ปเท อาทาสทฺโท วิญฺญายติฯ น อุปุพฺพ ปทสทฺโทฯ อิตรถา อุปาทานนฺติ นสิชฺฌติฯ เอวํ อทฺธา, อทฺธาน, ปเทสุปิฯ เตนาห ‘‘อทฺธานํ’’ติ นสิชฺฌตีติฯ สํขิปนฺติ วีสตาการา เอเตสูติ สงฺเขปาฯ สงฺคหาฯ ‘‘วฏฺฏธมฺมา’’ติ สงฺขาราทโย ธมฺมาฯ ‘‘เอตฺถา’’ติ เอตาสุ อวิชฺชาตณฺหาสุฯ กถํ ติฏฺฐนฺตีติ อาห ‘‘ตทายตฺตวุตฺติตายา’’ติฯ ‘‘ปติฏฺฐา’’ติ สุปฺปติฏฺฐิตฏฺฐานานิฯ ‘‘ปภวา’’ติ วฏฺฏธมฺมปรมฺปรปฺปวตฺติยา มูล ปธาน การณานิฯ ตตฺถ เหตุ จ เทเสตพฺโพ โหติฯ อิตรถา อิสฺสรนิมฺมานทิฏฺฐิ อเหตุก ทิฏฺฐีนํ โอกาโส สิยาติฯ ผลญฺจ เทเสตพฺพํ โหติฯ อิตรถา อุจฺเฉททิฏฺฐิยา โอกาโส สิยาติฯ ‘‘อทฺธุโน’’ติ ทีฆกาลสฺสฯ ‘‘นิวตฺเตตี’’ติ สมุจฺฉินฺทติฯ ‘‘อเหตู อปจฺจยา สตฺตา ปวตฺตนฺตี’’ติ ปุพฺพเหตุรหิตา ปุพฺพปจฺจยรหิตา หุตฺวา อิเมสตฺตา ปวตฺตนฺติฯ ‘‘อวิชฺชาทีหิ สาเธตพฺโพ น โหตี’’ติ ภวปรมฺปราสุ นิจฺโจ หุตฺวา สนฺธาวนฺตสฺส อวิชฺชาทีหิ กตฺตพฺพ กิจฺจํ น โหตีติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘เกสญฺจิ น สมฺภวนฺติเยวา’’ติ อนาคามีนํ อรหนฺตานญฺจ น สมฺภวนฺติเยวฯ มหาอาทีนวราสิทสฺสนตฺถํ โสกาทิวจนํ โหตีติ โยชนาฯ ‘‘เตสํ’’ติ อญฺเญสํ ปจฺจยานํฯ ‘‘ลทฺธา’’ติ อตฺถโต ลทฺธาฯ ‘‘ตทวินาภาวิภาวลกฺขเณนา’’ติ เอตฺถ เตน เตน ปจฺจเยน อวินาภาวีนํ ภาโว, โส เอว ลกฺขณนฺติ วิคฺคโหฯ ‘‘ปรตฺถ ปี’’ติ อิโต ปเรสุ ตณฺหุปาทาน ภวคฺคหเณนาติอาทีสุปิฯ ‘‘อาทิโต’’ติอาทิมฺหิฯ วิภาวนิปาเฐฯ ‘‘กิเลสภาวสามญฺญโต’’ติ กิเลสภาเวน สมานตฺตา สทิสตฺตาฯ ‘‘ลกฺขิตพฺพ ธมฺเมหี’’ติ วิญฺญาณาทีหิฯ ‘‘ปถเมน ทุตียสฺสา’’ติ ปถมสงฺเขเปน สทฺธิํ ทุตียสฺส สงฺเขปสฺส เอกา สนฺธีติอาทินา โยเชตพฺพํฯ

‘‘โลกสฺส ปากฏ โวหาเรนา’’ติ กิเลสธมฺมา กมฺมธมฺมา จ โลเก เหตูติ ปากฏา โหนฺติฯ วิปากธมฺมา ปน ผลนฺติ ปากฏาฯ เอวํ โลเก ปากฏ โวหาเรนฯ อิธ ปน กิเลสธมฺมกมฺมธมฺมา วา โหนฺตุ, วิปากธมฺมา วา, โย โย ปจฺจยปกฺเข ฐิโต, โส โส เหตูติปิ วตฺตพฺโพเยวฯ โย โย ปจฺจยุปฺปนฺน ปกฺเข ฐิโต, โส โส ผลนฺติทสฺเสนฺโต ‘‘เหตุผลสทฺทาปนา’’ติอาทิมาหฯ อฏฺฐกถา ปาเฐฯ ‘‘สชฺชนฺตสฺสา’’ติ สํวิทหนฺตสฺสฯ ‘‘อายูหน สงฺขารา นามา’’ติอาทิโต ปฏฺฐาย สมุจฺจยนสงฺขารา นามฯ ‘‘ทกฺขิณํ’’ติ ทานวตฺถุํฯ ทกฺขิโณทกํ วาฯ ‘‘เอตฺถ จา’’ติ อิมสฺมิํ ตตียปญฺจเก จฯ ‘‘วุตฺตนเยเน วา’’ติ ปถมปญฺจเก วุตฺตนเยเนวฯ วิภาวนิปาเฐฯ ‘‘อายติํ ปฏิสนฺธิยา ปจฺจยเจตนา ภโว นามา’’ติ อิทํ อุทฺเทสปาฬิยํ ยถาทิฏฺฐปาฐวเสเนว วุตฺตํฯ ตถา ปุริมกมฺมภวสฺมิํ อิธ ปฏิสนฺธิยา ปจฺจยเจตนา สงฺขารา นามาติ อิทญฺจฯ อิธ ปน ปุพฺเพเยว ทฺวีสุเหตุปญฺจเกสุ ทฺวินฺนํ สงฺขาร กมฺมภวานํ สงฺคหิตตฺตา อฏฺฐกถายํ วุตฺตนเยเนว ทฺวินฺนํ สงฺขาร กมฺมภวานํ วิเสโส ยุตฺโตฯ เตนาห ‘‘ตํ อิธ น ยุชฺชตี’’ติฯ ‘‘สงฺคหิตตฺตา’’ติ ปุพฺเพเยว สงฺคหิตตฺตาฯ ‘‘เอตํ’’ติ วิภาวนิ วจนํฯ ‘‘ธมฺมวิภาครกฺขณตฺถํ’’ติ วิภงฺเค ภวปเท อุปปตฺติภวสฺสปิ วิภตฺตตฺตา เอวํ วิภตฺตสฺส ธมฺมวิภาคสฺส รกฺขณตฺถํฯ ผลปญฺจกโต อนญฺญํปิ อุปปตฺติภวํ อญฺญํวิย กตฺวา ‘อุปปตฺติภวสงฺขาโต ภเวกเทโส’ติ วุตฺตํฯ โส จ อุปปตฺติภโว นาม ปจฺจุปฺปนฺนเหตูหิ นิพฺพตฺตตฺตา จตุตฺเถ ผลปญฺจเก เอว สงฺคหิโตฯ ตสฺมา เตน อุปปตฺติภวสทฺเทน จตุตฺถ ปญฺจกเมว คหิตนฺติ ยุตฺตํฯ อิตรถา ทฺเว ผลปญฺจกานิ วิปากวฏฺฏนฺติ วุตฺเต สิทฺธเมว โหติฯ เอวญฺจสติ อวเสสา จาติ เอตฺถ ทุตียผลปญฺจกเมว อวสิฏฺฐํ โหตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ ‘‘อวิชฺชา นาม โมโห, โส จ อกุสล มูล’’นฺติอาทิ อภิธมฺเม มูลยมเก มูลนาเมน อาคตตฺตา วุตฺตํฯ ทฺวีสุปนภว จกฺเกสุ ปุริมจกฺเก อวิชฺชา อาทิ โหติฯ ปจฺฉิมจกฺเก ตณฺหาฯ

อาทิ จ นาม มูลนฺติ จ สีสนฺติ จ วตฺตุํ วฏฺฏตีติ ปริยายํ ทสฺเสตุํ ‘‘อถวา’’ติอาทิ วุตฺตํ ฯ‘‘อาคมนสมฺภาเรสู’’ติ อตีตภวโต อิมํภวํ อาคมนสมฺภาเรสุฯ ตณฺหา เอว สีสํ กตฺวา วุตฺตาติ โยชนาฯ ‘‘เตสํ อนฺตเร’’ติ อวิชฺชาสงฺขารานํ อนฺตเรฯ ตณฺหาย โอกาโส นตฺถีติ กสฺมา วุตฺตํฯ นนุ อวิชฺชาย สติ, ตณฺหา นาม เอกนฺเตน สมฺภวติเยวฯ สา จ สงฺขารานํ พลวปจฺจโย โหติฯ ตสฺมา สา อวิชฺชา ปจฺจยา ตณฺหา, ตณฺหา ปจฺจยา สงฺขาราติ วตฺตพฺพา สิยาติฯ ตํ ปริหริตุํ ‘‘อยญฺหี’’ติอาทิวุตฺตํฯ ปฏิโลมปฏิจฺจสมุปฺปาโท นาม อวิชฺชานิโรธา สงฺขารนิโรโธติ เอวํ ปวตฺโต ปฏิจฺจสมุปฺปาโทฯ ‘‘ชรามรณมุจฺฉยาติอาทิ นวตฺตพฺพํ สิยา’’ติ ชรามรณมุจฺฉายาติอาทิวจนํ อนุโลมปฏิจฺจสมุปฺปาท สมฺพนฺธ วจนนฺติ กตฺวา วุตฺตํฯ ‘‘อุปริวฏฺฏมูล ธมฺมปฺปฏิปาทกานํ’’ติ อุปริ ทุติยานาคตภาวาทีสุ อวิชฺชาตณฺหา สงฺขาตานํ วฏฺฏมูลธมฺมานํ นิโยชกานํฯ ‘‘เต ปี’’ติ โสกาทโย ทุกฺขธมฺมาปิฯ ‘‘อาสวสมฺภูตา’’ติ อาสเวหิ สมฺภูตา สญฺชาตาฯ ‘‘เตสํ’’ติ โสกาทีนํ ทุกฺขธมฺมานํฯ ‘‘ชรามรณงฺเค คหณํ’’ติ ทฺวาทสสุ องฺเคสุ ชรามรณงฺเค สงฺคหณํฯ ‘‘ปวฑฺฒตี’’ติ ภุสํ วฑฺฒติฯ ‘‘อาสวสมุทยา’’ติ อาสวสมุปฺปาทาฯ ‘‘อวิชฺชาสมุทโย’’ติ อวิชฺชาสมุปฺปาโทฯ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยาสงฺขาราตี’’ติ เอตฺถ อิติสทฺโท อาทิอตฺโถฯ ‘‘นานาพฺยสน ผุฏฺฐสฺสา’’ติ ญาติพฺยสนาทีหิ นานาพฺยสเนหิ ผุฏฺฐสฺส, วิหิํสิตสฺสฯ ‘‘ยโต’’ติ ยํ การณา, อวิชฺชาตณฺหานํ วฑฺฒนการณาฯ ‘‘วฏฺฏํ’’ติ สงฺขาราทิกํ ภวจกฺกํฯ สํมุยฺหนํ สมฺโมโหฯ ปริเยสนํ ปริเยฏฺฐิฯ วิปจฺจตีติ วิปาโกฯ วิปาโก เอว เวปกฺกํฯ สมฺโมโห เวปกฺกํ อสฺสาติ สมฺโมหเวปกฺกํฯ ตถา ปริเยฏฺฐิเว ปกฺกญฺจาติ อิมมตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘ตทุภยํ’’ติอาทินาฯ ตทุภยํ วิปากํ เอตสฺสาติ กตฺวา ทุกฺขํ สมฺโมหเวปกฺกนฺติ จ ปริเยฏฺฐิเวปกฺกนฺติ จ วุจฺจตีติ โยชนาฯ อปิ จ, สมฺโมหํ วิปาเจติ สญฺชเนตีติ สมฺโมห เวปกฺกํฯ เอวํ ปริเยฏฺฐิเวปกฺกนฺติปิ ยุชฺชติฯ ‘‘กิจฺฉํ’’ติ กสิรํ ทุกฺขํ อาปนฺโนฯ ‘‘มิยฺยตี’’ติ มรติฯ ‘‘จ วตี’’ติ สงฺกมติฯ ‘‘อุปปชฺชตี’’ติ ภวนฺตรํ อุเปติฯ

‘‘อถ จ ปนา’’ติ เอวํภูตสฺส สโตฯ ‘‘ชรามรณสฺสา’’ติ ชรามรณ สงฺขาตสฺส อิมสฺส ทุกฺขสฺสาติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘นิสฺสรณํ’’ติ นิคฺคมนํฯ ‘‘นปฺปชานาตี’’ติ อยํ โลโก นปฺปชานาติฯ ‘‘อาคติยา’’ติ อิมสฺมิํ ภเว ปฏิสนฺธิวิญฺญาณุปฺปตฺติวเสน อาคมเนนฯ ‘‘คติยา จา’’ติ อนาคตภเว ชาติปาตุพฺภาววเสน คมเนน จฯ อาทิสงฺขาโต ปุพฺพปริยนฺโต ยสฺส อตฺถีติอาทิมนฺตํฯ น อาทิมนฺตํ อนาทิมนฺตํฯ ‘‘วฏฺฏปฺปวตฺตสฺสา’’ติ ติวิธวฏฺฏสงฺขาตสฺส ปพนฺธปฺปวตฺตสฺสฯ ชาติยา วุตฺตาย สพฺพานิ ตสฺสา นิทานานิ วุตฺตานิ เอว โหนฺตีติ กตฺวา ‘‘ชาติยา เอว วา’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘อิจฺเจวํ’’ติ อิติ เอวํฯ ตตฺถ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาราติอาทินา นเยน ปฏฺฐเปสิ มหามุนีติ สมฺพนฺโธฯ อาจริย วาเทปน ‘‘อิจฺเจวํ’’ติ ชรามรณ มุจฺฉายาติอาทินานเยนฯ อาพนฺธํ อนาทิกนฺติ สมฺพนฺโธฯ อิธปิ ตเมว สมฺพนฺธํ คเหตฺวา โยเชติ ‘‘อิจฺเจวํ อาพนฺธนฺติฯ ลฯ ปุนปฺปุนํ อาพนฺธํ’’ติฯ อวิชฺชา อาทิมฺหิ วุตฺตาฯ ตสฺมา สา สยํ อเหตุ อปจฺจยา หุตฺวา วฏฺฏสฺส อาทิปจฺจยภูตา โหตีติ โจทนาฯ ตํ ปริหรติ ‘‘วฏฺฏสฺสา’’ติอาทินาฯ ‘‘วฏฺฏกถาย สีสภูตตฺตา’’ติ วฏฺฏสฺส อาทินาม นตฺถิฯ ตสฺส ปน ปวตฺติ นิวตฺติโย อตฺถิฯ ชานนฺเตหิ ตาสํ ปกาสนตฺถาย ปฏิจฺจสมุปฺปาทกถานาม วฏฺฏกถา เอกนฺเตน กเถตพฺพา โหติฯ กเถนฺเตหิ จ วฏฺฏธมฺมานํ มชฺเฌ กตมสฺส ธมฺมสฺส กิจฺจํ วฏฺฏปฺปวตฺตตฺถาย ปธานตรํ โหตีติ ชานิตพฺพํ โหติฯ ตทา กิจฺจวเสน ปธานตรํ เอกํ ธมฺมํ มูลํ สีสํ กตฺวา วฏฺฏกถา กเถตพฺพาติฯ อิทํ วฏฺฏกถาย สีสํ นามฯ ตตฺถ อวิชฺชา นาม โมโหฯ โส จ มุยฺหนกิริยาฯ อนฺธภาวกรณญฺจสฺส กิจฺจํฯ น จ ปญฺญา จกฺขุสฺส อนฺธภาวกรณ สทิสํ อญฺญํ วฏฺฏสฺส ปวตฺตตฺถาย ปธานกิจฺจํ นาม อตฺถิฯ ตสฺมา อวิชฺชา เอเวตฺถ สพฺพปฺปธาน กิจฺจตฺตา วฏฺฏกถาย สีสภูตา โหติฯ เอวํ วฏฺฏกถาย สีสภูตตฺตา สา อาทิมฺหิ วุตฺตาติฯ ‘‘อนาทิกภาโว เอว ทสฺสิโต’’ติ อนาทิกภาโว ทสฺสิโต เอวฯ โน น ทสฺสิโตติ อตฺโถฯ อิติ เอตํ อตฺถชาตํ ปจฺจกฺขโต สิทฺธํฯ ‘‘อิธา’’ติ อิมสฺมิํภเวฯ

‘‘ตสฺสา’’ติ อตีต ภวปริยาปนฺนาย อวิชฺชายฯ ‘‘อญฺญาย อวิชฺชาย เอวา’’ติ อตีตภวโตปิ ปุริมภเว สิทฺธาย อญฺญาย อวิชฺชาย เอวฯ ‘‘ตสฺสาปี’’ติ ปุริมตรภเว อวิชฺชายปิฯ ‘‘อตฺตภาโว’’ติ ปุริมตโร อตฺตภาโวฯ ‘‘ปธาน ปจฺจยภูตตฺตา’’ติ ปุพฺเพ วุตฺตนเยน อนฺธภาวกรณ กิจฺจตฺตา วฏฺฏปฺปวตฺติยา ปธาน ปจฺจยภูตา โหติฯ เอวํ ปธานปจฺจยภูตตฺตาฯ ‘‘ตสฺส ตสฺสาติ นิฏฺฐานเมว น ปญฺญาเยยฺยา’’ติ ตสฺส ปจฺจยสฺส ปจฺจโย วตฺตพฺโพฯ ตสฺสปิ ปจฺจยสฺส ปจฺจโย วตฺตพฺโพติ เอวํ วสฺสสตมฺปิ วสฺสสหสฺสํปิ นิฏฺฐานเมว น ปญฺญาเยยฺยฯ ‘‘วุตฺโตเยวา’’ติ อวิชฺชาย ปจฺจโย วุตฺโตเยวฯ ‘‘ปญฺจนีวรณาติสฺสวจนียํ’’ติ ปญฺจนีวรณ ธมฺมา อวิชฺชาย อาหาโรติ วจนียํ ภเวยฺยฯ ตตฺถ ‘‘อาหาโร’’ติ พลวปจฺจโย วุจฺจตีติฯ

ปฏิจฺจสมุปฺปาทนยานุทีปนา นิฏฺฐิตาฯ

[167] ปฏฺฐานนเยฯ ‘‘เหตุ จ โส ปจฺจโย จา’’ติ เอตฺถ โลโภ เหตุชาติกตฺตา เหตุ จ โหติฯ อารมฺมณานนฺตราทิ ปจฺจเยน อญฺญธมฺมสฺส ปจฺจโย จ โหตีติ อตฺถสฺส สมฺภวโต ‘‘เหตุ หุตฺวา ปจฺจโย’’ติ วณฺเณติฯ เอวํ วณฺณิเตปิ ‘‘เหตุ หุตฺวา ปจฺจโย’’ติ เหตุ โหนฺโต ปจฺจโยติ อตฺเถ สติ, โส เยวตฺโถ สมฺภวตีติ ‘‘ปุน เหตุภาเวน ปจฺจโย’’ติ วณฺเณติฯ เอตฺถ สิยา, เหตุ จ โส ปจฺจโย จาติ เอตฺถ ปท ทฺวยํ เอกธมฺมาธิกรณตฺตา ตุลฺยาธิกรณํ โหติฯ เหตุภาเวน ปจฺจโยติ เอตฺถ ปน ปททฺวยํ ตุลฺยาธิกรณํ น โหติฯ ปุริม ปทญฺหิ ธมฺม ภาวปฺปธานํ, ปจฺฉิมํ ธมฺมปฺปธานนฺติฯ เอวํ สนฺเต ตุลฺยาธิกรณํ วากฺยํ ภินฺนาธิกรณํ กตฺวา วณฺเณตีติ น ยุตฺตเมตนฺติฯ โน น ยุตฺตํฯ มุขฺโยปจารมตฺเตน นานตฺถตฺตาฯ ปจฺฉิมวากฺยํหิ มุขฺยวจนํฯ ปุริมวากฺยํ อุปจาร วจนํฯ อุปจารวจเน จ อุปจารตฺโถ ยุชฺชติฯ มุขฺยวจเน มุขฺยตฺโถติฯ ‘‘เหฏฺฐาวุตฺตเมวา’’ติ ปกิณฺณกสงฺคเห วุตฺตเมวฯ หิโนนฺติ เอตฺถาติ เหตุฯ หิโนนฺติ เอเตนาติ เหตุฯ

ตตฺถ ‘‘หิโนนฺตี’’ติ สุฏฺฐุปติฏฺฐหนฺติฯ เก ปติฏฺฐหนฺตีติ อาห ‘‘สหชาต ธมฺมา’’ติฯ กถญฺจ สุฏฺฐุปติฏฺฐหนฺตีติ อาห ‘‘วุทฺธิ วิรุฬฺหิ เวปุลฺลปตฺตวเสนา’’ติฯ กสฺมา เต สุฏฺฐุ ปติฏฺฐหนฺตีติฯ ปติฏฺฐิตฏฺฐานสฺส ปติฏฺฐิตการณสฺส วา ถามพลสมฺปนฺนตฺตาติ ทสฺเสตุํ ‘‘อารมฺมเณ ทฬฺหนิปาตินา ถามพลสมฺปนฺเนนา’’ติ วุตฺตํฯ เหตุวิเสสนญฺเจตํฯ อารมฺมเณ ทฬฺหนิปาติมฺหิ ถามพลสมฺปนฺเน เอตฺถ ธมฺเมติปิ โยเชตพฺพํฯ อุปการโกติ จ อุปลทฺธิเยวาติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘ยาทิเสนสภาเวนา’’ติ เหตุภาวาทิสภาเวนฯ ‘‘อุปลทฺธิเยวา’’ติ กสฺมา วุตฺตํฯ นนุ อุปการก สทฺโท กตฺตารํ วา กาเรตารํ วา วทตีติฯ โวหารมตฺเตน วทติฯ ธมฺมโต ปน กตฺตา วา กาเรตา วา นตฺถีติ ทสฺเสตุํ ‘‘น หิ สภาว ธมฺเมสู’’ติอาทิมาหฯ ยทิ ธมฺมโต กตฺตาวา กาเรตาวา นตฺถิฯ กสฺมา อุปการโกติ วุจฺจตีติ อาห ‘‘ตถา อุปลทฺธิยํ ปนา’’ติอาทิํฯ

อารมฺมณปจฺจเยฯ ‘‘อชฺโฌลมฺพมานา’’ติ อารมฺมณ กรณวเสน อธิโอลมฺพมานาฯ ‘‘อารมฺมณภาเวนา’’ติ โคจรวิสยภาเวนฯ

อธิปติปจฺจเยฯ ‘‘ครุกตา’’ติ อสฺสาทนาภินนฺทนาทิวเสน วา สทฺธาปสาทาทิวเสน วา ครุกตาฯ ‘‘สามิโน วิย ทาเส’’ติ สามิโน อตฺตโนทาเส อตฺตโนวเส วตฺตยมานา วิยฯ สหชาตาธิปติ ปน เหฏฺฐา สมุจฺจย สงฺคเห วุตฺโตติ อิธ น วุตฺโตฯ

อนนฺตรปจฺจยทฺวเยฯ ‘‘อนฺตรํ’’ติ ฉิทฺทํ วิวรํฯ ‘‘สนฺตานํ’’ติ จิตฺตสนฺตานํฯ ‘‘สนฺตานานุพนฺธวเสนา’’ติ จิตฺตสนฺตานํ ปุนปฺปุนํ พนฺธนวเสนฯ อุปฺปาทนนฺติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘ธมฺมนฺตรสฺสา’’ติ นามกฺขนฺธ ธมฺมนฺตรสฺสฯ ‘‘อนนฺตร ปจฺจยตา’’ติ อนนฺตรปจฺจย กิจฺจนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ยํ กิญฺจิ ธมฺมนฺตรํฯ ‘‘ปุริมปจฺฉิมภาคปฺปวตฺตานํ’’ติ นิโรธสฺส อสญฺญีภวสฺส จ ปุริมภาเค จ ปจฺฉิมภาเค จ ปวตฺตานํฯ ‘‘จิตฺตุปฺปาทานํ ปี’’ติ นิโรธสฺส ปุพฺพภาเค เนวสญฺญานาสญฺญายตน กุสล กฺริย จิตฺตุปฺปาทานํฯ

ปจฺฉาภาเค อนาคามิผล อรหตฺตผลจิตฺตุปฺปาทานํ ฯ อสญฺญีภวสฺส ปุพฺพภาเค กามภเว จุติ จิตฺตุปฺปาทานํฯ ปจฺฉาภาเค กามภเว เอว ปฏิสนฺธิ จิตฺตุปฺปาทานํฯ เตสุ ปน กถํ อนนฺตรํ นาม สิยาฯ ทฺวินฺนํ ทฺวินฺนํ ปุริมภาค ปจฺฉิม ภาคานํ มชฺเฌ อจิตฺตกสฺส กาลสฺส อจิตฺตกสฺส รูปสนฺตานสฺส จ อนฺตริกตฺตาติ โจทนาฯ ตํ ปริหริตุํ ‘‘น หิ อภาวภูโต’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ‘‘เตสํ’’ติ ทฺวินฺนํ ทฺวินฺนํ จิตฺตุปฺปาทานํฯ รูปธมฺโม อนฺตรํ น จ กโรติ นามฯ อรูปธมฺมานํ อนนฺตรตา นามาติอาทินา โยชนา โหติฯ ‘‘ตถาปวตฺตน สมตฺถตา’’ติ เอกีภูตานํ วิย อตฺตโน อนนฺตเร ธมฺมนฺตรํ อุปฺปาทเน สมตฺถตาฯ

สหชาตปจฺจเยฯ ‘‘เย ปน ธมฺมา’’ติ ปจฺจยุปฺปนฺน ธมฺมาฯ ‘‘อตฺตนี’’ติ ปจฺจย ธมฺโม วุจฺจติฯ

‘‘อญฺญมญฺญํ อุปตฺถมฺภนฺตํ ติทณฺฑํ วิยา’’ติ ภูมิยํ อญฺญมญฺญํ นิสฺสาย อุสฺสิตา ตโยทณฺฑา อญฺญมญฺญํ อุปตฺถมฺภนฺตา วิยฯ ‘‘ปุริเมนา’’ติ ปุริเมน สหชาต ปจฺจเยนฯ ‘‘อิตรีตโร ปตฺถมฺภนํ’’ติ อญฺญมญฺโญ ปตฺถมฺภนํฯ

‘‘สูโท’’ติ ภตฺตการโกฯ ‘‘อุกฺขลี’’ติ ภตฺตปจนกุมฺภีฯ ‘‘วุฏฺฐิธารา’’ติ เมฆวุฏฺฐิธาราฯ ‘‘อุปนิสฺสโย’’ติ ภตฺตุปฺปตฺติยา อุปนิสฺสโยฯ ‘‘ตาสุ อสตี’’ติ สาลิกฺเขตฺต วุฏฺฐิธาราสุ อสติฯ ‘‘พลวตรฏฺเฐนา’’ติ พลวตรนิสฺสยฏฺเฐนฯ ‘‘ปกตูปนิสฺสโย’’ติ เอตฺถ ‘‘ปกโต’’ติ ภุสํ กโตฯ เตนาห ‘‘สุฏฺฐุกโต’’ติฯ กรณญฺจ อตฺตโน สนฺตาเน สุฏฺฐุอุปฺปาทนญฺจ สุฏฺฐุอุปเสวนญฺจ ทฏฺฐพฺพนฺติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘วุตฺตปฺปกาเรนา’’ติ ‘ยถา กเต สตี’ติอาทินา วุตฺตปฺปกาเรนฯ

‘‘นิสฺสยารมฺมณ ธมฺมา เอวา’’ติ นิสฺสย ปจฺจย ธมฺม อารมฺมณ ปจฺจย ธมฺมา เอวฯ ‘‘ปุเรชาตตามตฺตวิสิฏฺฐา’’ติ เอตฺถ มตฺตสทฺเทน นิสฺสยารมฺมณสตฺติโต วิสุํ ปุเรชาตสตฺติ นาม นตฺถีติ ทสฺเสติฯ วิสุํ ปุเรชาตสตฺติ นาม อตฺถีติปิ วทนฺติฯ ตํ วาทํ ทสฺเสตุํ ‘‘อาจริยานนฺทตฺเถเรนา’’ติอาทิมาหฯ เอตฺถ ปญฺจวตฺถูนิ จ ปญฺจารมฺมณานิ จ ปุเรชาตตฺตา เอว สุฏฺฐุพลวตาย ปญฺจวิญฺญาณานํ วตฺถุ กิจฺจ อารมฺมณ กิจฺจานิ สาเธนฺติฯ

ตถา หทยวตฺถุ จ มโนธาตุ มโนวิญฺญาณธาตู นนฺติฯ อยํ วิสุํ ปุเรชาตสตฺติ วิเสโสติ วเทยฺยฯ สจฺจํฯ สุทฺธมโน ทฺวาเรปน อิธ ฐตฺวา นิรเยสุ เอวรูปานิ นิรยคฺคิรูปานิ อตฺถิฯ อิทานิ เทเวสุ จ เอวรูปานิ ทิพฺพรูปานิ อตฺถีติ จินฺตยนฺตานมฺปิ, เตสุ ปุเร เอวรูปานิ อุปฺปชฺชิํสูติ วา, เตสุ อนาคเต เอวรูปานิ อุปฺปชฺชิสฺสนฺตีติ วา จินฺตยนฺตานํปิตานิ รูปานิ นิพฺพิเสสานิ หุตฺวา มโนวิญฺญาณานํ อารมฺมณ ปจฺจยตฺตํ คจฺฉนฺติฯ ตตฺถ ปุเร ชาตานิ หุตฺวา ตทา วิชฺชมานานิ ปจฺจุปฺปนฺนรูปานิ อารมฺมณ ปุเรชาตปจฺจโยฯ อิตรานิ อารมฺมณ ปจฺจโย เอวฯ น เจตฺถ ปุเรชาตานํ ปจฺจุปฺปนฺนรูปานํ ปุเรชาตตฺเตน วิเสโส อตฺถิฯ น จ ตานิ ปุเรชาตปจฺจโย น โหนฺติฯ ยทิ วิสุํ ปุเรชาตสตฺติวิเสโส ปุเรชาตปจฺจโยติ วเทยฺยฯ ตานิ ปุเรชาตปจฺจโย นาม น ภเวยฺยุํฯ กสฺมา, ตาทิสสฺส วิเสสสฺส นตฺถิตายฯ น จ นภวนฺติฯ กสฺมา, ปุเรชาตมตฺตวิเสสสฺส อตฺถิตายฯ เอตฺถ วเทยฺยุํ, ปญฺจทฺวาเรสุ ปน ปุพฺเพ วุตฺตนเยน วิสุํ ปุเรชาตสตฺติวิเสโส ทิสฺสตีติฯ กิญฺจาปิทิสฺสติฯ โส ปน พหุวิธานํ นิสฺสย ปจฺจย อารมฺมณปจฺจยานํ มชฺเฌ นิสฺสย สตฺติวิเสโส เอว, อารมฺมณ สตฺติวิเสโส เอว จาติฯ อปิ จ วิสุํ ปุเรชาต สตฺติวิเสโส นาม นตฺถีติ อิทํ ยถาวุตฺเต สุทฺธมโนทฺวาเร ตพฺพิเสสาภาวํ สนฺธาย วุตฺตํฯ วิสุํ ปุเรชาต สตฺติวิเสโส นาม อตฺถีติ อิทํ ปญฺจทฺวาเรสุ ตพฺพิเสสสฺส อตฺถิภาวํ สนฺธาย วุตฺตนฺติฯ ยํ รุจฺจติ, ตํ คเหตพฺพํฯ

ปจฺฉาชาตปจฺจเยฯ ‘‘รุกฺขโปตกานํ วิยา’’ติ ปจฺฉา อาสิญฺจิยมานํ อุทกํ รุกฺขโปตกานํ วุทฺธวิรุฬฺหภาวํ ปาเปตฺวา อุปตฺถมฺภนวเสน อุปการโก วิยาติ โยชนาฯ อาหารํ อาสิํ สตีติ อาหาราสาฯ ชิฆจฺฉา, ปิปาสา, ตณฺหาฯ ตาย สมฺปยุตฺตา เจตนาติ วิคฺคโหฯ สา ปน อาหาราสา เจตนา อุปตฺถมฺภติ เยวาติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘อยมตฺโถ’’ติ ‘สุปากเฏนา’ติอาทินา วุตฺโต อยมตฺโถฯ สพฺพาเจสาวิจารณา คิชฺโฌปมาย อุปมามตฺตภาวํ นีวาเรตา โหตีติฯ

อาเสวนฺติ ตํ ปจฺจย ธมฺมํ ปจฺจยุปฺปนฺนา ธมฺมาติ อาเสวนํฯ เอเตน ภุโส ปจฺจยุปฺปนฺน ธมฺเมหิ อาเสวิตพฺพตฺตา อาเสวนนฺติ วุจฺจตีติ ทสฺเสตีติฯ ‘‘ตํ’’ติ ตํ ปุริมํ ปุริมํ ปจฺจย ธมฺมํฯ ‘‘ภชนฺตี’’ติ อุเปนฺติฯ เก ภชนฺตีติ อาห ‘‘อปราปรํ อุปฺปชฺชมานา ธมฺมา’’ติฯ ‘‘ธมฺมา’’ติ จ อนนฺตรุปฺปนฺนา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมาฯ กถญฺจ ตํ เตภชนฺตีติ อาห ‘‘สุฏฺฐุเสวมานา วิย ภชมานา วิย ปวตฺตนฺตี’’ติฯ วิย สทฺเทน โลเก กิญฺจิชนํ เกจิชนา เกนจิ อตฺเถน สุฏฺฐุเสวนฺตา วิยาติ ทสฺเสติฯ กถํ สุฏฺฐุเสวิยมานา วิย โหนฺตีติ อาห ‘‘ตสฺส ปุริมสฺสา’’ติอาทิํฯ ปุริมสฺส อนนฺตรสฺส จิตฺตุปฺปาทสฺสาติ อตฺโถฯ ‘‘สพฺพปริปูรํ อาการํ’’ติ ชวเวคสหิเตหิ วิชานน ผุสนาทีหิ สาวชฺชาน วชฺชาทีหิ จ สพฺเพหิ ชวนคุเณหิ ปริปูรํ อาการํฯ ‘‘อาเสเวตี’’ติ มํ สุฏฺฐุ เสวถาติ นิโยเชนฺตํ วิย โหติฯ เตนาห ‘‘อตฺตโน วาสํ’’ติอาทิํฯ ตตฺถ ‘‘วาสํ’’ติ วาสนํฯ ‘‘สุฏฺฐุ คาหาเปตี’’ติ ปริปุณฺณํ เทตีติ วุตฺตํ โหติฯ เอเตน ยถา โลเก เอโก ปเรสํ ยถิจฺฉิตํ เทติฯ เอวํ เทนฺตํ ปน ปเร ภชนฺติเยวฯ มํ ภชถาติ นิโยชนกิจฺจํ นตฺถิฯ เอวเมว อิธปิ สุฏฺฐุวาสทานเมว ภชาปนํ นามาติ ทสฺเสติฯ ‘‘วฑฺเฒติ วา’’ติ เอเตน อาเสวนา ภาวนา วฑฺฒนาติ อิมํปริยายตฺถํ วทติฯ ปุริมาภิโยโค นาม อาทิโต ปฏฺฐาย สชฺฌายนาทิกมฺเมสุ ยถาสตฺติ ยถาพลํ วา ยามกรณํฯ ตถา กโรนฺตสฺส ตํ อุคฺคหณ กมฺมํ อุปรูปริ ปคุณภาวํ คจฺฉตีติฯ ‘‘อาเสวนฏฺเฐนา’’ติ วฑฺฒาปนฏฺเฐน, อุปการโกติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘สชาติยานํ’’ติ กุสลาทิภาเวน สมานชาติกานํฯ

กายงฺคาภิสงฺขรณํ นาม กายสญฺเจตนากิจฺจํฯ วาจงฺคาภิสงฺขรณํ วจีสญฺเจตนากิจฺจํฯ จิตฺตงฺคาภิสงฺขรณํ มโนสญฺเจตนากิจฺจํฯ ‘‘กิริยาภาเวนา’’ติ ทสฺสนสวนาทิกิจฺเจสุ คมนฐาน นิสชฺชาทิกิจฺเจสุ สํวิธานกิริยาภาเวนฯ ‘‘วตฺถุมฺหี’’ติ คพฺภวตฺถุมฺหิฯ ยถาวุตฺตาภิสงฺขรณกิจฺจํ นาม กายงฺควาจงฺค จิตฺตงฺคาภิสงฺขรณ กิจฺจํฯ

‘‘ตทภิสงฺขรณเวคชนิตํ’’ติ ตสฺส กายงฺคาทิกสฺส อภิสงฺขรณเวเคน ชนิตํ กิริยาวิเสส นิธานกิจฺจนฺติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘สนฺตาเน’’ติ จิตฺตสนฺตาเนฯ

วิปจฺจนภาโว จ นาม ปาตุภาโวติ สมฺพนฺโธฯ นิรุสฺสาห สนฺตภาโว นาม กุสลา กุสลานํ วิย กายงฺควาจงฺคาภิสงฺขรณ กิจฺเจสุ จ อายติํ วิปจฺจน กิจฺเจสุ จ นิรุสฺสาหภาเวน สนฺตภาโวฯ น กิเลสุ ปสนฺตภาเวนฯ จิตฺตาภิสงฺขรณ กิจฺเจสุปน สมฺปยุตฺตเจตนาวเสน ยโถปฏฺฐิเตสุ อารมฺมเณสุ สมฺปยุตฺตธมฺมานํ เอกโต สนฺนิปาตคมนุสฺสาหมตฺตํ อตฺถิฯ ตโตปรํ ปน สุปิน ทสฺสน กิจฺจํปิ นตฺถีติฯ ‘‘มนฺทมนฺทากาเรนา’’ติ มนฺทโต อติมนฺทากาเรนฯ กิญฺจิชานน จิตฺตํ นาม กมฺมาทิ อารมฺมณํ อปฺปมตฺตกํปิ ชานนํ วีถิจิตฺตํฯ ตสฺส ปวตฺติยาฯ

‘‘อรูปิโน’’ติ อรูปลกฺขณ สมงฺคิโนฯ นามลกฺขณ สมงฺคีโนติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘ชนยนฺตาปี’’ติ สหชาต ธมฺเม ชเนนฺตาปิฯ ‘‘สนฺตานฏฺฐิติยา’’ติ ปพนฺธปฺปติฏฺฐานสฺสฯ

‘‘กสฺมาปเนตฺถา’’ติอาทีสุฯ ‘‘ภาวินฺทฺริย ทฺวยํ’’ติ อิตฺถินฺทฺริย ปุริสินฺทฺริย ทฺวยํฯ ‘‘อิธา’’ติ อิมสฺมิํ อินฺทฺริยปจฺจเยฯ กสฺมา น คหิตํฯ นนุ อิตฺถิลิงฺคาทีนํ ปวตฺติการณตฺตา อิธ คเหตพฺพเมวาติ อธิปฺปาโยฯ ชนกตฺตํ นาม ชนก กิจฺจํฯ เอวํ เสเสสุปิฯ ‘‘เอตํตยํปิ นตฺถี’’ติ ชนกตฺตาทิกิจฺจตฺตยํปิ นตฺถิฯ เอวํสนฺเตกถํ ลิงฺคาทีนํ ปวตฺติการณํ โหตีติอาห ‘‘เกวลํ ปนา’’ติอาทิํฯ ‘‘ทฺวยํ’’ติ อิตฺถิภาวปุมฺภาว ทฺวยํฯ น อินฺทฺริย ปจฺจยตฺเตน อินฺทฺริยํ นาม โหติฯ ยถาหิ เอโก ราชา อตฺตโน วิชิเต เคหานิ กโรนฺติฯ เอวํ กโรนฺตูติ เคหสณฺฐานํ ปฏฺฐเปติฯ สพฺเพชนา ตเถว กโรนฺติ, โน อญฺญถาฯ ตตฺถ ราชา เคหุปฺปตฺติยา จ เคหฏฺฐิติยา จ กิญฺจิ กิจฺจํ น กโรติฯ เคหสามิกาวา เคหวฑฺฒกิโน วา กโรนฺติฯ กโรนฺตา ปน รญฺญา ปฏฺฐปิตํ สณฺฐานํ อนติกฺกมิตฺวาว กโรนฺติฯ เอวเมว มิทํ ทฏฺฐพฺพํฯ อุปคนฺตฺวา ฌายนฏฺเฐนาติ สมฺพนฺโธฯ อุปสทฺโท อุปนิสฺสย ปเทวิย อุปริ อตฺโถฯ ‘‘อุปรี’’ติ จ ถามพลวุทฺธิวเสนาติ อาห ‘‘ตสฺมิํ วา’’ติอาทิํฯ ‘‘ตสฺมิํ’’ติ อารมฺมเณฯ

‘‘สุคติ ทุคฺคติ นิพฺพาน สมฺปาปกฏฺเฐนา’’ติ วุตฺตํฯ โส อตฺโถ อพฺยากตมคฺคงฺเคสุ นตฺถิฯ เอวญฺจสติ ตานิ กถํ มคฺคปจฺจยตฺตํ คจฺฉนฺตีติ อาห ‘‘เอตฺถ จา’’ติอาทิํฯ ‘‘สมฺมาทสฺสนาทินา’’ติ สมฺมาทสฺสน สงฺกปฺปนาทินาฯ ‘‘เตสํ’’ติ สมฺมาทิฏฺฐีนํฯ ‘‘เตสํ ปี’’ติ อพฺยากต ภูตานํ สมฺมาทิฏฺฐีนมฺปิฯ ‘‘เตเนวฏฺเฐนา’’ติ สมฺมาทสฺสนาทินา ลกฺขณฏฺเฐนฯ อถวาฯ ‘‘เตเนวฏฺเฐนา’’ติ สุคติ นิพฺพาน สมฺปาปกฏฺเฐเน วาติ อตฺโถฯ เอวญฺจสติ สเหตุกา วิปาก กฺริยา พฺยากตธมฺมาปิ เตเนวฏฺเฐน สพฺพโส กุสลสทิสา สิยุนฺติฯ น สิยุํ, ปจฺจย เวกลฺลตฺตาฯ วิปากาพฺยากตาหิ กมฺมเวเคน สนฺตาเน ปติตมตฺตตฺตา นิรุสฺสาหสนฺตสภาวโต ตํ สมฺปยุตฺตา เจตนา นานกฺขณิก กมฺมปจฺจยตฺตํ น คจฺฉติฯ กิริยาพฺยากตา จ นิรนุสยสนฺตาเน อุปฺปนฺนตฺตา ตํ สมฺปยุตฺตเจตนาปิ ตปฺปจฺจยตฺตํ น คจฺฉติเยวฯ ตสฺมา เตสุ วิปาก กฺริยาพฺยากเตสุ สมฺมาทิฏฺฐาทีนิปิ สุคติ สมฺปาปกฏฺฐํ น สาเธนฺติฯ กิเลสปฺปหาน กิจฺจสฺส อภาวโต นิพฺพาน สมฺปาปกฏฺฐมฺปิ นสาเธนฺติฯ สภาว ลกฺขณเวกลฺลตาปน เตสํ สมฺมาทิฏฺฐาทีนํ นตฺถิเยวฯ ตสฺมา ตานิ มคฺคปจฺจเย สงฺคหิตานีติฯ อินฺทฺริย ธมฺเมสุ อรูปินฺทฺริยานํ อาธิปฺปจฺจ กิจฺจํ อรูปธมฺเม สฺเวว ผรติฯ รูปธมฺมา ปน ตํ สมุฏฺฐิตตฺตา เอว ตปฺปจฺจยุปฺปนฺเนสุ วุตฺตาฯ ตถา เหตุ กมฺม มคฺค ฌาเนสุฯ เตน วุตฺตํ ‘‘เอสนโย กมฺมินฺทฺริยฌานปจฺจเยสุปี’’ติฯ ตตฺถ กมฺมสทฺเทน นานกฺขณิก ปจฺจโย คเหตพฺโพฯ

‘‘สมฺปยุตฺตาสงฺกา สมฺภวตี’’ติ สหชาตา นามธมฺมา ตํ สมุฏฺฐาน รูเปหิ, ปจฺฉาชาตา จ อตฺตโน อตฺตโน ปจฺจยุปฺปนฺนรูเปหิ, วตฺถุ ธมฺมา จ ตนฺนิสฺสิตนามธมฺเมหิ กาลโต จ ฐานโต จ เอก สมฺพนฺธตฺตา เตสุ สมฺปยุตฺตาสงฺกา สมฺภวติฯ ‘‘วิปฺปยุตฺตปจฺจยปฺปสงฺโค นตฺถี’’ติ อารมฺมณานนฺตราทิปจฺจยาปิ อตฺตโน ปจฺจยุปฺปนฺเนหิ สมฺปยุตฺตา น โหนฺติฯ ตสฺมา เตปิ วิปฺปยุตฺตปจฺจย ภาเวน วตฺตพฺพาติ เอวรูโป วิปฺปยุตฺตปจฺจยปฺปสงฺโค เตสุ อารมฺมณ ปจฺจยาทีสุ นตฺถีติ อธิปฺปาโยฯ

‘‘เหฏฺฐาวุตฺตปฺปกาเรสุ เอวา’’ติ เอตฺถ เอวสทฺเทน ปจฺจยนฺตรํ น โหตีติ ทสฺเสติฯ ยทิ ปจฺจยนฺตรํ น โหติ, น วตฺตพฺโพเยวฯ กสฺมา, เทสกสฺส ปุนรุตฺตินิรตฺถกวาทิตา ปตฺติโตติฯ โน น วตฺตพฺโพฯ กสฺมา, โลเก โย สยํ นตฺถิ, วิคโต โหติฯ โส กสฺส ปจฺจโย ภวิตุํ อรหตีติ เอวรูปสฺส มิจฺฉาภินิเวสสฺส ปหานโตฯ เตน อิมมตฺถํ ญาเปติ, โลเก เกจิธมฺมา สยํ อตฺถิกาเล เอว อญฺเญสํ ปจฺจยา โหนฺติ, โน นตฺถิกาเลฯ เกจิ ธมฺมา สยํ นตฺถิกาเล เอว อญฺเญสํ ปจฺจยา โหนฺติ, โน อตฺถิกาเลติ อยญฺจวิภาโค อวสฺสํ อิจฺฉิตพฺโพ เยวาติฯ ‘‘โอกาสทานสงฺขาเตนา’’ติ ตสฺส อญฺญสฺส จิตฺตุปฺปาทสฺส อุปฺปตฺติยา โอกาสทานสงฺขาเตนฯ

สุตฺตนฺเต, อตฺถีติ อย เมโก อนฺโตติ สตฺตานํ เสฏฺฐสารภูโต อตฺตานาม อนมตคฺเค สํสาเร นิจฺจกาลํ อตฺถิฯ อุจฺเฉโท วา วิโมกฺโข วา สพฺพโส นตฺถิฯ อยํ สสฺสตวาโท นาม เอโกวิสมนฺโต เอกาวิสมาโกฏิฯ นตฺถีติ สตฺโตนาม เอกภวปรโม โหติ, มรณโต ปรํ นตฺถิฯ เอกนฺเตน อุจฺฉิชฺชติฯ อยํ อุจฺเฉทวาโท นาม ทุตีโย วิสมนฺโต ทุตียาวิสมโกฏิฯ อิเม ปฏิจฺจ สมุปฺปาทํ อชานนฺตานํ อุโภวิสมนฺตา นามฯ ชานนฺตานํ ปน ตาทิโส อตฺตานาม นตฺถิ, โย อตฺถีติ วา นตฺถีติ วา วตฺตพฺโพ ภเวยฺยฯ สุทฺธธมฺมปฺปพนฺโธ เอว อตฺถิฯ ตสฺส จ ยาว อวิชฺชา อปฺปหีนา โหติ, ตาว อุจฺเฉโท นาม นตฺถิฯ อวิชฺชาย ปน ปหีนาย ตโตปรํ น ปวตฺตติฯ อตฺถิ นาม น โหติฯ อยํ อนฺตทฺวยมุตฺโต มชฺฌิมญาโย นามฯ พหุํ นานตฺถ สมฺภวํ วณฺเณนฺติเยวฯ วณฺเณนฺตานํปิ เตสํ พหุ ปโยชนํ นตฺถิ เยวาติ อธิปฺปาโยฯ

ปจฺจยุทฺเทสานุทีปนา นิฏฺฐิตาฯ

[168] ปจฺจยนิทฺเทเสฯ ‘‘ปญฺจธา’’ติ ปญฺจวิเธหิ ปจฺจเยหิฯ ‘‘เอกธา’’ติ เอกวิเธน ปจฺจเยนฯ เอวํ เสเสสุปิฯ ‘‘อวิจฺเฉทายา’’ติ อวิจฺเฉทตฺถายฯ ‘‘ปฏิปาทนายา’’ติ โยชนตฺถายฯ

โย โกจิ จิตฺตุปฺปาโท อวิรุทฺธสฺส ยสฺส กสฺสจิ จิตฺตุปฺปาทสฺส ปจฺจโย น น โหตีติ โยชนาฯ ‘‘ปุนุปฺปนฺนานํ’’ติ นิรุชฺฌิตฺวา ปุน อุปฺปนฺนานํฯ ‘‘ปุริมานิ ชวนานี’’ติ เอตฺถ มคฺโค โคตฺรภุโต อาเสวน ปจฺจยํ ลภติฯ ผลสฺส ปน โส ภินฺนชาติกตฺตา อาเสวน ปจฺจโย น โหติฯ ผลํ ปน สพฺพโส อาเสวน มุตฺตํ โหติฯ ตสฺมา ตทุภยํ อิธ ปุริมชวนสงฺขฺยํ น คจฺฉตีติ วุตฺตํ ‘‘มคฺค ผลชวนวชฺชานี’’ติฯ ผลชวนวชฺชานํ ปจฺฉิมานํ ชวนานํฯ ‘‘สพฺพาการปาริปูรํ’’ติ เอตฺถ กุสลาทิชาติปิ สงฺคหิตาติ วุตฺตํ ‘‘ชาติมตฺเตนปี’’ติฯ อภินฺนา เอว สิยุํฯ น ปน ภินฺนา โหนฺติฯ กทาจิ เกจิภินฺนา เอว โหนฺติฯ ตสฺมา ภินฺนชาติกา ธมฺมาฯ ลฯ น สกฺโกนฺตีติ โยชนาฯ ‘‘กามาวจรภาวโต มหคฺคตานุตฺตรภาวปตฺติ นามา’’ติ จิตฺตสนฺตานสฺสาติ อธิปฺปาโยฯ โคตฺร ภุจิตฺตํ กามภูมิฯ ฌานจิตฺตํ มหคฺคตภูมิฯ มคฺคจิตฺตํ โลกุตฺตร ภูมิฯ กมฺมเจตนาย นิรุทฺธายปิ ตสฺสา ปวตฺตากาโร นนิรุชฺฌติฯ จิตฺตสนฺตานํ อนุคจฺฉติฯ โส เอว อายติํ วิปากธมฺมราสิ หุตฺวา ปาตุพฺภวติฯ ตสฺมา โส วิปากสฺส พีชสงฺขฺยํ คจฺฉติฯ โส จ ยาว น วิปจฺจติฯ ตาว สํสารปฺปวตฺติยา สติ, อนฺตรา วินฏฺโฐ นาม น โหติฯ ตสฺมา กมฺมเจตนา อุปฺปชฺชมานา จิตฺตสนฺตาเน ตสฺส พีชสฺส นิธานตฺถาย อุปฺปชฺชติ, นิรุชฺฌมานา จ นิทหิตฺวา เอว นิรุชฺฌตีติ วุตฺตํ ‘‘อตฺตโน ปวตฺตาการสงฺขาต พีชนิธานญฺจา’’ติฯ ‘‘เจตนาย โหตี’’ติ เจตนาย สาธารณํ โหติฯ ปุเรชาตา สาลรุกฺขโปตกา ปจฺจยา โหนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ ปุริมจิตฺตกฺขเณสุ อุปฺปนฺนา จตุสมุฏฺฐานิกรูปธมฺมาติ สมฺพนฺธิตพฺพํฯ ‘‘อาหารชกาโย’’ติ เอวํ วุตฺตาติ ปาฐเสโสฯ ‘‘ปจฺฉา ชาเตนา’’ติ ปจฺฉาชาตปจฺจเยน ปโยชนํ นตฺถิฯ ชิณฺณปตรุกฺขสฺส อุทกาสิญฺจนํ วิย โหตีติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘ยทคฺเคนา’’ติ เยนการณ โกฏฺฐาเสนฯ ‘‘วตฺถุ รูปํ’’ติ นิโรธาสนฺนํ หทยวตฺถุ รูปํฯ ‘‘เอวมยํ ปี’’ติ เอวํ อยํ ปจฺฉาชาตปจฺจโยปิฯ วิวิเธน อากาเรน ผรณํ กาลนฺตร เทสนฺตร คมนํ วิปฺผาโรฯ มหนฺโต วิปฺผาโร ยสฺสาติ สมาโสฯ ‘‘วตฺถุมฺหี’’ติ หทยวตฺถุมฺหิฯ ปญฺจหิ ขนฺเธหิ โวกิณฺโณ สมฺมิสฺโสติ ปญฺจโวกาโรฯ

กาม รูปภโว ฯ วินา อุปฺปชฺชิตุํ น สกฺโกติฯ รูปวิราคภาวนาพเลน รูปสฺส อวิกฺขมฺภิตตฺตาติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘ปุเรชาตํ วา’’ติ เอกจิตฺตกฺขณาตีเต ปุเรชาตํ วาฯ ‘‘วฑฺฒนปกฺเข ฐิตํ วา’’ติ ตโต ปจฺฉา ยาว อฏฺฐม จิตฺตกฺขณา วฑฺฒนปกฺเข ฐิตํ วาฯ ‘‘อุปฺปนฺนํ วตฺถู’’ติ อุปฺปนฺนํ วตฺถุรูปํฯ ‘‘เอตฺถา’’ติ อิมสฺมิํ ปุเรชาต ปจฺจเยฯ กิญฺจาปิ ทิสฺสตีติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘ปจฺจนีเย’’ติ ปจฺจนีย วาเรฯ ‘‘ตํ’’ติ อารมฺมณปุเรชาตํฯ ตสฺส อารมฺมณสฺส อปริพฺยตฺตตฺตาวาติ สมฺพนฺโธฯ การณํ วทนฺติ ปฏฺฐานฏีกาจริยาฯ อรูปภเว มรณาสนฺนกาเล กสฺสจิ คตินิมิตฺตุ ปฏฺฐานํ อฏฺฐกถาสุ วุตฺตเมวฯ เอวญฺจสติ, ตตฺถ อารมฺมณ ปุเรชาตํ ลทฺธพฺพเมวฯ ปฏฺฐาเนปน ตสฺมิํภเว สพฺพํ ปุเรชาตปจฺจยํ ปฏิกฺขิปติฯ กสฺมา อิติ เจ, วตฺถุ ปุเรชาตปจฺจยสฺส ตตฺถ อลทฺธพฺพตฺตาติ อิมินา อธิปฺปาเยน ‘‘อารุปฺเปวิยา’’ติ วุตฺตํฯ เอตฺถ จ ปฏฺฐาเน อรูปภเว ทฺเวปิ ปุเรชาตปจฺจยา ปฏิกฺขิตฺตา, ตสฺมา สพฺเพปิ อรูป ปุคฺคลา สพฺพํปิ รูปธมฺมํ อารมฺมณํ น กโรนฺตีติปิ วทนฺติฯ เอวญฺจ กตฺวา อารมฺมณ สงฺคหทีปนิยํ ‘อสญฺญีภวโต จุตานํ วิย อรูปภวโต จุตานํปิ คตินิมิตฺตภูตํ กามปฏิสนฺธิยา อารมฺมณํ ภวนฺตเร เกนจิทฺวาเรน อคฺคหิตํ, เกวลํ กมฺมพเลเนว อุปฏฺฐาปิต’นฺติ วุตฺตํฯ ‘‘คูถกุณปาทีนี’’ติ คูถญฺจ มตปูติสรีรานิ จฯ ‘‘เอวํ วุตฺเตหี’’ติ ปฏฺฐาเน วุตฺเตหิฯ เต ปน อกุสลา ธมฺมา กถํ จตุภูมิก กุสลานํ อุปนิสฺสย ปจฺจยา โหนฺตีติ อาห ‘‘ตตฺถ อานนฺตริย วชฺชานี’’ติอาทิํฯ ตตฺถ อานนฺตริย กมฺมกตานํ กิเลสาวรณ กมฺมาวรเณหิ สมนฺนาคตตฺตา ฌานมคฺคปฺปฏิลาโภ นาม นตฺถีติ วุตฺตํ ‘‘อานนฺตริย วชฺชานี’’ติฯ ‘‘ตานี’’ติ ราคาทีนิ อกุสลานิ จตุภูมิก กุสลานํ อุปฺปตฺติยา พลวนิสฺสยา โหนฺตีติ โยชนาฯ ‘‘สมติกฺกมมุเขนา’’ติ ปฏฺฐาเน อกุสโล ธมฺโม กุสลสฺส ธมฺมสฺส อุปนิสฺสย ปจฺจเยน ปจฺจโยติ เอตสฺส ปญฺหสฺส วิภงฺเค ปาณํ หนฺตฺวา ตสฺส ปฏิฆา ตตฺถาย ทานํ เทติ, สีลํ สมาทิยติ, อุโปสถกมฺมํ กโรติ, ฌานํ อุปฺปาเทติ, มคฺคํ อุปฺปาเทติ, อภิญฺญํ อุปฺปาเทตีติ วุตฺตํฯ

ตตฺถ ‘‘ตสฺส ปฏิฆาตตฺถายา’’ติ ตสฺส ปาณาติปาตกมฺมสฺส ปฏิหนนตฺถาย ปหานตฺถาย สมติกฺกมนตฺถายาติ วุตฺตํ โหติฯ โส เจ ปาณาติปาตี ปุคฺคโล ปุน สํเวคํ อาปชฺชิตฺวา ตสฺส กมฺมสฺส สมติกฺกมนตฺถาย ทานํ เทติ, สีลํ สมาทิยติ, อุโปสถ กมฺมํ กโรติฯ ตทา ตํ ปาณาติ ปาตกมฺมํ ตํ ปุคฺคลํ ทานกมฺเมนิโยเชติ นามฯ ตถา สีลกมฺเม อุโปสถ กมฺเมติฯ ยถาหิ ราชา เอวํ วเทยฺย อิมสฺมิํ ทิวเส โย อุโปสถํ นุปวสติ, ตํ ฆาเตสฺสามีติฯ ตทา สพฺเพปิ นาครา อุโปสถํ อุปวเสยฺยุํฯ เอวมิทํ ทฏฺฐพฺพํฯ ราชาวิย หิ ตสฺส ปาณาติปาตกมฺมํฯ นาครา วิย โส ปาณฆาตโกฯ อุโปสถ กมฺม กุสลานิ วิย ตสฺส ทานสีล อุโปสถ กมฺม กุสลานีติฯ ‘‘ฌานํ อุปฺปาเทติ, มคฺคํ อุปฺปาเทติ, อภิญฺญํ อุปฺปาเทตี’’ติ ปเทสุปิ เอเสวนโยฯ เอวํ สมติกฺกมมุเขน เอกํปิ อกุสลํ สพฺพานิ จตุภูมิก กุสลานิ อุปนิสฺสย สตฺติยา ชเนติ ปวตฺเตตีติ เวทิตพฺพํฯ ‘‘ตานิเยว สพฺพานี’’ติ อานนฺตริย กมฺมสหิตานิสพฺพานิ อกุสลานิเยว สพฺเพสํ อกุสลานํ อพฺยากต ธมฺมานํ อุปฺปตฺติยา พลวนิสฺสยา โหนฺตีติ โยชนาฯ ทานสีลาทโย กุสลา ธมฺมาฯ สุฏฺฐุ พลวํ กมฺมํ อธิปฺเปตํ, น ทุพฺพลํฯ อุปนิสฺสยฏฺฐานตฺตาฯ เตสํปิ รูปธมฺมานํ พลวนิสฺสยา นนุโหนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ กถํ โหนฺตีติ อาห ‘‘พหิทฺธารุกฺขติณาทีนํ’’ติอาทิํฯ ตตฺถ ปถวีรส อาโปรสวสฺโสทก พีชานิ รุกฺขติณาทีนํ พลวนิสฺสยา โหนฺติฯ มูลเภสชฺชาทีนิ อชฺฌตฺตํ สนฺตานํ พลวนิสฺสยา โหนฺตีติ โยชนาฯ ‘‘ปกตสฺเสวา’’ติ ปถมตรํ กตสฺส อุปฺปาทนาทิกมฺมสฺเสวฯ ‘‘น เอวํ รูปสนฺตาเนนา’’ติ เอวํ รูปสนฺตาเนน อุปฺปาทิตา อุปเสวิตา ธมฺมา นตฺถิฯ ‘‘ตํ’’ติ อุตุพีชาทิกํฯ กมฺมาทิกญฺจฯ ‘‘ปกตํ’’ติ ปุเรตรํ อุปฺปาทิตญฺจ อุปเสวิตญฺจฯ สเจตนสฺเสว เจตนํ ปกปฺปนํ ปกรณนฺติ สมฺพนฺโธฯ เจตนํ ปกปฺปนํ ปกรณํ นามาติ อตฺโถฯ ‘‘ปกปฺปนํ’’ติ จ สํวิธานํฯ ‘‘กิญฺจี’’ติ กิญฺจิกมฺมาทิกํ อุตุโภชนาทิกญฺจฯ

อตฺตโน จ อุปฺปนฺนา ราคาทโย ปรสฺส จ สนฺตาเน ปรสฺส จ อุปฺปนฺนา ราคาทโย อตฺตโน จ สนฺตาเนติ โยชนา ฯ ‘‘นิทสฺสนํ’’ติ อุทาหรณํ โหติฯ มโนปโทสิกเทวา อญฺญมญฺญํ ทิสฺวา อตฺตโน มนํ ปทูเสนฺติฯ พาฬฺหํ อิสฺสาธมฺมํ อุปฺปาเทนฺติฯ ตสฺมิํเยว ขเณ จวนฺติฯ เตสํ ทฺเว อิสฺสาธมฺมา อญฺญมญฺญสฺส พลวนิสฺสยา โหนฺตีติฯ กามาวจร กุสลสฺส พลวนิสฺสยา โหนฺตีติอาทินา โยเชตพฺพํฯ วิภาวนิปาเฐฯ ฌาน มคฺค ผล วิปสฺสนาทิเภทํ อาลมฺพณํ ปจฺจเวกฺขน อสฺสาทนาทิ ธมฺเม อตฺตาธีเน กโรตีติ โยชนาฯ ‘‘อตฺตาธีเน’’ติ อตฺตายตฺเต อตฺตาพทฺเธฯ ปฏฺฐาเน ปญฺหวาเร ทานํ ทตฺวา สีลํสมาทิยิตฺวา อุโปสถกมฺมํ กตฺวา ตํ ครุํ กตฺวา ปจฺจเวกฺขติฯ ปุพฺเพ สุจิณฺณานิ ครุํ กตฺวา ปจฺจเวกฺขนฺตีติอาทินา อาคตตฺตาทาน สีลฯ ลฯ นิพฺพานานิ เจวาติ วุตฺตํฯ ราคํ ครุํกตฺวา อสฺสาเทนฺติ, อภินนฺทตีติอาทินา, จกฺขุํ ครุํ กตฺวา อสฺสาเทนฺตีติอาทินา จ อาคตตฺตา ‘‘ราค ทิฏฺฐิ จกฺขุ โสตาทีนิจา’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘ปรตฺถ ปี’’ติ ปรโต นิสฺสย ปจฺจยาทีสุปิฯ ‘‘โส เอวา’’ติ ปจฺจุปตฺถมฺภโก เอวฯ ‘‘กิญฺจี’’ติ กิญฺจิมตฺตํปิฯ มหาภูเต กิญฺจิ อุปตฺถมฺเภตุํ น สกฺโกนฺตีติ โยชนาฯ นนุ อาหาร รูปํ มหาภูเต อุปตฺถมฺเภตุํ สกฺโกติฯ ชีวิตรูปญฺจ กมฺมชมหาภูเต อนุปาเลตุนฺติฯ สจฺจํฯ อิธ ปน สหชาตปจฺจย กิจฺจํ อธิปฺเปตํฯ เตสญฺจ ทฺวินฺนํ สหชาตปจฺจย กิจฺจํ นตฺถิฯ ตํ ปรโต อาวี ภวิสฺสตีติฯ ‘‘วตฺถุ วิปากานํ’’ติ วตฺถุรูปํ วิปากานํฯ ปฏฺฐานปาเฐฯ อารมฺมณญฺจ, นิสฺสโย จ, ปุเรชาตญฺจ, วิปฺปยุตฺโต จ, อตฺถิ จ, อวิคโต จา,ติ ฉสุปจฺจเยสุ ฆฏิเตสุ ตีณิ วิสชฺชนานิ ลพฺภนฺตีติ โยชนาฯ ตีณิ วิสชฺชนานิ นาม วตฺถุ กุสลานํ ขนฺธานํ ฉ หิ ปจฺจเยหิ ปจฺจโยฯ วตฺถุ อกุสลานํ, วตฺถุ อพฺยากตานนฺติฯ เอตฺถ จ อตฺตโน อชฺฌตฺตํ วตฺถุํ อารพฺภ วตฺถุ เม อนิจฺจนฺติอาทินา สมฺมสนฺตสฺส วตฺถุรูปํ กุสลานํ ขนฺธานํ ฉหิ ปจฺจเยหิ ปจฺจโยฯ เอตํ มม, เอโส หมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา,ติ อุปาทิยนฺตสฺส วตฺถุ รูปํ อกุสลานํฯ อุภยตฺถปิ อาวชฺชนกฺขเณ อพฺยากตานํฯ อรหโต ปน ตํ อนิจฺจนฺติอาทินา สมฺมสนฺตสฺส กฺริยาพฺยากตานํ ขนฺธานนฺติฯ เตนาห ‘‘ปจฺจุปฺปนฺนํ วตฺถุํ’’ติอาทิํฯ

ตตฺถ ‘‘ปจฺจุปฺปนฺนํ วตฺถุํ’’ติ อตฺตโน ปจฺจุปฺปนฺนํ วตฺถุํฯ อธิฏฺฐานวิธาเน ปน อากาส คมเน รูปกายํ อารพฺภจิตฺตํ วิย กายํ ลหุกํ อธิฏฺฐหนฺตสฺส ตปฺปริยาปนฺนํ วตฺถุ อภิญฺญาจิตฺต ทฺวยสฺสาติ โยเชตพฺพํฯ ‘‘อนิฏฺเฐฐาเน’’ติ ชวนจิตฺตสฺส อาวชฺชเนน วินา อุปฺปชฺชนํ นาม กตฺถจิ อิจฺฉิตพฺพํ โหติฯ กตฺถจิ อนิจฺฉิตพฺพํฯ ตตฺถ นิโรธสมาปตฺติโต วุฏฺฐาเน, มคฺควีถีสุ โคตฺรภุโวทานฏฺฐาเน, อาคนฺตุก ภวงฺคฏฺฐาเนติ อิทํ อิจฺฉิตพฺพฏฺฐานํ นามฯ อิโต อญฺญํ อนิจฺฉิตฏฺฐานํ นามฯ เอวํ อนิจฺฉิตพฺเพ ฐาเนติ อตฺโถฯ ‘‘ปกติกาเล’’ติ มรณาสนฺนกาลโต อญฺญสฺมิํกาเลฯ ‘‘ตานิวา’’ติ อตฺตโน อตฺตโน นิสฺสยวตฺถูนิวาฯ ‘‘อญฺญํ วา’’ติ วตฺถุโต อญฺญํ รูปาทิกํ วาฯ ‘‘ภินฺนารมฺมณานิ นามา’’ติ อญฺญํ อาวชฺชนสฺส อารมฺมณํ, อญฺญํ ชวนานนฺติ เอวํ ชวนานิ อาวชฺชเนน ภินฺนารมฺมณานิ วาฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ปจฺฉาอุปฺปนฺนานี’’ติอาทิฯ ‘‘เตสํ’’ติ วีถิจิตฺตานํฯ ‘‘ตเทวา’’ติ ตํ เอววตฺถุ รูปํฯ ‘‘วตฺถุ จา’’ติ นิสฺสโย จฯ ‘‘เตสํ’’ติ อฏฺฐกถาจริยานํฯ น หิ คเหตุํ สกฺโกนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ เสสเมตฺถ สุโพธํฯ ‘‘กสฺมา วุตฺตํ’’ติอาทีสุฯ ‘‘ตสฺส ยกฺขสฺสา’’ติ อินฺทกนามสฺส ตสฺสยกฺขสฺสฯ ‘‘อิตเรสํปี’’ติ สํเสทโชปปาติกานํปิฯ ‘‘ทุวิเธนา’’ติ รูปชนน กิจฺจํ รูปูปตฺถมฺภน กิจฺจนฺติ เอวํ ทุวิเธนฯ อถวา ‘‘ทุวิเธนา’’ติ อชฺฌตฺตาหารสฺส อุปตฺถมฺภนํ พหิทฺธาหารสฺส อุปตฺถมฺภนนฺติ เอวํ ทุวิเธนฯ ‘‘ตถารูปานญฺจา’’ติ อปฺปนาปตฺตกมฺมวิเสเสน สิทฺธานญฺจฯ ‘‘อชฺฌตฺตาหาโรปี’’ติ ปิสทฺเทน ยถาวุตฺตชีวิตินฺทฺริยญฺจ อรูปาหาเร จ สมฺปิณฺเฑติฯ ‘‘วตฺถุวิปากานํ’’ติ วตฺถุรูปํ วิปากานํฯ ‘‘สพฺพถา’’ติ อพฺยายปทํฯ ตญฺจ สพฺพวิภตฺติยุตฺตํฯ อิธ ปน ปจฺจตฺตวจนนฺติ อาห ‘‘สพฺพถา’’ติ สพฺพปฺปการนฺติฯ ปกาโร จ เวทิตพฺโพติ สมฺพนฺโธฯ กถํ เวทิตพฺโพติ อาห ‘‘ติวิโธ’’ติอาทิํฯ ‘‘สหชาเต สงฺคเหตพฺพํ’’ติ ปจฺจยภาเวน สงฺคเหตพฺพํฯ สหชนนํ นาม อตฺตนา สห ชเนนฺตสฺส สหชนนํฯ ตญฺจ กมฺมจิตฺตาทีนํ วิย วิสุํ ชนนกิจฺจํ น โหติฯ อตฺตนิ อุปฺปชฺชนฺเต เอว อิตรานิ รูปานิ อุปฺปชฺชนฺติฯ

อนุปฺปชฺชนฺเต น อุปฺปชฺชนฺตีติ เอวรูปํ ชนนกิจฺจํ เวทิตพฺพํ ฯ‘‘วินาว สหุปฺปาทนกิจฺเจนา’’ติ อตฺตนา สหุปฺปาทนกิจฺเจ อาหารสฺส พฺยาปาโร นตฺถีติ อธิปฺปาโยฯ เตเนว สหชาตานิ อุปตฺถมฺภนฺโตปิ สหชาตปจฺจยตฺตํ น คจฺฉตีติฯ เอสนโย รูปชีวิตินฺทฺริเยปิฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ชีวิตํปี’’ติอาทิฯ ‘‘ตีสู’’ติ อารมฺมณญฺจ อุปนิสฺสโย จ อตฺถิจาติ อิเมสุ ตีสุฯ อารมฺมณาธิปติมฺหิ ปุเรชาตา รมฺมณาธิปติปิ อตฺถิฯ โส ปุเรชาตตฺถิ ปจฺจโย เอวาติ อตฺถิปจฺจเย สงฺคหิโตฯ ‘‘ตสฺมิํ กเต ปวตฺตมานานํ’’ติ ตสฺมิํ กมฺเม กเต ตสฺส กตตฺตา เอว ปวตฺตมานานํฯ อารมฺมณากาโร โคจรวิสยากาโรฯ ‘‘สนฺตานวิเสสํ กตฺวา’’ติ พีชนิธานํ กตฺวาติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘เต’’ติ อารมฺมณปจฺจย กมฺม ปจฺจยาฯ ‘‘อกาลิโก’’ติ มคฺคเจตนาวเสน อกาลิโกฯ โสหิ อตฺตโน อนนฺตเรผลํ ชเนติฯ ตสฺมา อาคเมตพฺพสฺส อายติกาลสฺส อภาวา อกาลิโกติ วุจฺจติฯ อวเสโส นานกฺขณิกปจฺจโย กาลิโกฯ ‘‘ปจฺจยฏฺเฐนา’’ติ ปจฺจยกิจฺเจนฯ โลกปฺปวตฺติยา กมฺมเหตุกตฺตาติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘ผลเหตู ปจาเรนา’’ติ ผลภูตาย สพฺพโลกปฺปวตฺติยา เหตุภูตสฺส กมฺมสฺส นามํ ผลมฺหิ อาโรเปตฺวา โวหาเรน สพฺเพปิ เตวีสติปจฺจยา กมฺมสภาวํ นาติวตฺตนฺตีติ โยชนาฯ กมฺมปจฺจย สงฺขฺยํ คจฺฉนฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘วิชฺชมานา เยวา’’ติ อตฺถิปจฺจยา เอวาติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘สาสนยุตฺติยา วิรุทฺธเมวา’’ติ เอตฺถ สาสนยุตฺติ นาม ตีณิปิฏกานิฯ ‘‘วิรุทฺธเมวา’’ติ อารมฺมณ ปจฺจยภูตา สพฺเพ ปถวี ปพฺพต นทีสมุทฺท อชฏากาสาทโย จ สพฺพาปญฺญตฺติโย จ นิพฺพานญฺจ กมฺมสงฺขฺยํ คจฺฉนฺตีติ วทนฺโต จ, สพฺเพ อตีตานาคต ธมฺมา อตฺถิปจฺจยา เอวาติ วทนฺโต จ, ตีหิ ปิฏเกหิปิ วิรุชฺฌติเยวฯ ปฏฺฐานปาฬิยา ปน วตฺตพฺพเมว นตฺถิฯ อตฺถิ สทฺโทหิ ปฏฺฐาเน ปจฺจุปฺปนฺนภาเวน วิชฺชมานตฺโถฯ น ปรมตฺถ ธมฺม ภาเวนฯ นาปิโลก สมฺมุติวเสนฯ น หิ ปรมตฺถ ธมฺม ภูตาปิ อตีตานาคตธมฺมา อิธ อตฺถิ สงฺขฺยํ คจฺฉนฺติฯ นาปิปญฺญตฺติ โหติฯ

‘‘อญฺญมญฺญปฺปฏิพทฺธโอกาเส’’ติ อญฺญมญฺญํ นิสฺสยนิสฺสิตภาเว น ปฏิพทฺเธ กามรูปภโวกาเสฯ ‘‘ยโต’’ติ ยมฺหาปฏิสนฺธิ วิญฺญาณโตฯ ‘‘ยโต’’ติ วา ยมฺหาสีสโต, ยมฺหาพีชโต นิพฺพตฺตีติ โยชนาฯ ‘‘พีชโต วิย มหารุกฺขสฺสา’’ติ พีชปจฺจยา กฬีรงฺกุราทิกสฺส มหารุกฺขสนฺตานสฺส นิพฺพตฺติวิยฯ ปาฬิปาเฐฯ ‘‘น โอกฺกมิสฺสถา’’ติ สเจ น โอกฺกเมยฺยฯ ‘‘สมุจฺจิสฺสถา’’ติ อปินุโข สมุจฺเจยฺย, วฑฺเฒยฺยฯ ‘‘โวกฺกมิสฺสถา’’ติ สเจ วิคเมยฺย, วินาเสยฺยฯ ‘‘อภินิพฺพตฺติสฺสถา’’ติ อปินุโข อภินิพฺพตฺเตยฺย, ปาตุภเวยฺยฯ ‘‘โวจฺฉิชฺชิสฺสถา’’ติ สเจอุจฺฉิชฺเชยฺยฯ ‘‘อาปชฺชิสฺสถา’’ติ อปินุโข อาปชฺเชยฺยฯ ‘‘ยทิทํ’’ติ ยํ อิทํฯ ‘‘อิทํ’’ติ นิปาตมตฺตํฯ ‘‘วิญฺญาณํ’’ติ ปฏิสนฺธิวิญฺญาณํฯ ยํ วิญฺญาณํ อตฺถิฯ เอเสว วิญฺญาณ ธมฺโมติ โยชนาฯ ‘‘รูปุปฺปตฺติยา’’ติ รูปุปฺปาทสฺสฯ วิญฺญาณํ ปจฺจโย เอตสฺสาติ วิญฺญาณ ปจฺจยาฯ รูปุปฺปตฺติฯ ‘‘รูปปฺปเวณิยา’’ติ กมฺมชรูปสนฺตติยาฯ ‘‘อุตุอาหาราปี’’ติ อชฺฌตฺต อุตุอชฺฌตฺต อาหาราปิฯ อิทญฺจ สมฺภวยุตฺติ วเสน วุตฺตํฯ อตฺถโต ปน ปุริมุปฺปนฺนาย รูปปฺปเวณิยา อสติ, อชฺฌตฺตํ เต อุตุอาหาราปิ นตฺถิเยวฯ พหิทฺธา อุตุปน อสติปิ ปุริมุปฺปนฺนาย รูปปฺปเวณิยา รูปํ น ชเนตีติ น วตฺตพฺพํฯ ฏีกาปาเฐฯ ‘‘อรูปํ ปนา’’ติ อรูปภูมิปนฯ ‘‘ยสฺมิํรูเป’’ติ กมฺมชรูเปฯ ‘‘ปจฺจยภาโว อตฺถี’’ติ ปจฺฉิมรูปุปฺปตฺติยา ปจฺจยสตฺติ อตฺถิฯ กสฺมา วิญฺญายตีติ เจฯ ‘‘ปุตฺตสฺสา’’ติอาทิมาหฯ ‘‘พีชภาวสงฺขาตํ’’ติ อมฺพพีชาทีนํ พีชภาวสงฺขาตํฯ ‘‘นิยามรูปํ นามา’’ติ อุตุวิเสสมาหฯ ‘‘ยถา วา ตถา วา’’ติ อนิยมโตติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘โยนิภาวสงฺขาตํ’’ติ ตํ ตํ โคตฺตกุลชาตีนํ ชาติภาวสงฺขาตํฯ ‘‘นิยามรูปํ’’ติ อุตุวิเสส สงฺขาตํ นิยามรูปํฯ สทิสานิ รูปสณฺฐานานิ เยสนฺติ วิคฺคโหฯ ‘‘ปฏิสนฺธิรูปสฺเสว อานุภาโว’’ติ กลลกาลาทีสุ อุปฺปนฺนสฺส ปฏิสนฺธิรูปสฺเสว อานุภาโวฯ ปุน ตเมวตฺถํ วิเสเสตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘อปิจา’’ติอาทิมาหฯ ‘‘สมุทาคตํ’’ติ สุฏฺฐุ อุปรูปริอาคตํฯ อิตฺถิภาวาทิรูปํ พีชรูปญฺจ นิยาเมตีติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘นิยามกํ’’ติ นานาวณฺณสณฺฐานาทีนํ นิยามกํฯ

‘‘ตตฺถ อิมสฺมิํ ภเว’’ติอาทีสุฯ ธนญฺจ ธญฺญญฺจ ตโต อวเสสา สพฺเพอุปโภคปริโภคาจาติ วิคฺคโหฯ วิชฺชา จ สิปฺปญฺจ นานาพหุสฺสุตญฺจ ปริยตฺติ จาติ ทฺวนฺโทฯ ‘‘อนาคตานํ ตาสํ’’ติ ตาสํ อภินวธนธญฺญาทิสมฺปตฺตีนํฯ ‘‘อุปนิสฺสย ปจฺจยตา’’ติ ปุพฺพโยคกมฺมสฺส อุปนิสฺสย ปจฺจยตาฯ ตตฺถ ธนธญฺญโภคานํ ปฏิลาภตฺถาย ปุพฺพโยคกรณํ นาม กสิกมฺม วาณิชฺชกมฺมาทีนํ กรณํฯ ตตฺถ กสิกมฺเม ตาว ธนธญฺญโภคานํ ปฏิลาภตฺถาย กสิกมฺมกรเณ ธนธญฺญโภคา อนาคตูปนิสฺสย ปจฺจโยฯ อิทานิ กสิกมฺมกรณํ ตสฺส ปจฺจยุปฺปนฺนํฯ ธนธญฺญ โภคานํ ปฏิลาภปริโภคกาเลสุ กสิกมฺมกรณํ อตีตูปนิสฺสย ปจฺจโยฯ เตสํ ปฏิลาโภ จ ปริโภโค จ ตสฺส ปจฺจยุปฺปนฺโนฯ กสิกมฺมกรณกฺขเณ ปน เขตฺต, วตฺถุ, พีช, เมฆวุฏฺฐิโย จ นงฺคลาทีนิ กสิภณฺฑานิ จ โคมหิํสา จ กมฺมการก ปุริสา จ ปจฺจุปฺปนฺนูปนิสฺสโยฯ กสิกมฺมกรณํ ตสฺส ปจฺจยุปฺปนฺนํฯ กมฺมสาธิกสฺส มาตาปิตาทโย ปุพฺพปุริสา ตสฺส กมฺมสฺส อตีตูปนิสฺสย ปจฺจโยฯ ตํ กมฺมํ ตสฺส ปจฺจยุปฺปนฺนนฺติฯ เอวํ เสเสสุปิฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยํฯ

‘‘ปญฺจวิธ’’นฺติอาทีสุฯ ‘‘สณฺฐานตฺตํ’’ติ อณุ, ตชฺชารี, รถเรณุ, ลิกฺขาทีนิ อุปาทาย สพฺเพสํ รูปสณฺฐานานํ ภาโว สณฺฐานตฺตํฯ ‘‘ภาโว’’ติ จ เตสํ ปวตฺติ วุจฺจติฯ ‘‘ปวตฺติ เหตู’’ติ จ ปรมตฺถ รูป ธมฺมา เอวฯ ‘‘อนุปคมนโต’’ติ เอตฺถ สภาวโต อติสุขุมตฺตา อนุปคมนํ เวทิตพฺพํฯ อธิวจนสงฺขาตํ นามาภิธานนฺติ วิคฺคโหฯ ‘‘อธิวจนํ’’ติ จ อตฺถปฺปกาสกตฺตา อธิกํ วจนํ อธิวจนํฯ ‘‘นามาภิธาน’’นฺติ จ นามปญฺญตฺติ วุจฺจติฯ ‘‘คเหตพฺพ ภาโว’’ติ อิทํ จิตฺตํ นาม, อยํ ผสฺโสนามาติอาทินา กเถนฺตานํ สนฺติกา นามาภิธานํ สุตฺวา ตทนุรูปสฺส สภาวตฺถสฺส ชานนวเสน ญาเณน คเหตพฺพภาโวฯ นาม ปญฺญตฺตานุสาเรน ชานิตพฺพตฺตา นามนฺติ วุจฺจตีติ วุตฺตํ โหติฯ อารมฺมเณ นมตีติ นามํฯ อารมฺมณิก ธมฺมา วา เอตฺถ นมนฺตีติ นามนฺติปิ ยุชฺชติฯ

อิมสฺมิํ ปจฺจยสงฺคเห ปจฺจยธมฺเมสุ ปญฺญตฺตีนํปิ สงฺคหิตตฺตา ปญฺญตฺติ สงฺคโหปิ เถเรน อิธ นิกฺขิตฺโตฯ ตตฺถ ‘‘ปญฺญาวียตี’’ติ เอตฺถ ปญฺญาปนํ นาม โวหารฏฺฐปนํฯ ตญฺจฐปนํ ทฺวีหิการเณหิ สิชฺฌติ วทนฺตานํ โวหาเรน จ, สุณนฺตานํ สมฺปฏิจฺฉเนน จาติ ทสฺเสตุํ ‘‘อยํ ปี’’ติอาทิมาหฯ ‘‘สมฺปฏิจฺฉียตี’’ติ ยถา ปุพฺพปุริเสหิ โวหรียติ, ตถา ปจฺฉิม ชนปรมฺปราหิ โวหรียตีติ วุตฺตํ โหติฯ ปกาเรน ญาปียตีติ ปญฺญตฺตีติปิ ยุชฺชติฯ ‘‘พฺยญฺชนตฺโถ’’ติ มนุสฺส, เทว, ปถวี, ปพฺพตาทิโก สทฺทตฺโถฯ ‘‘ปญฺญา ปียนฺตี’’ติ ปกาเรน ฐปียนฺติฯ สทฺทปญฺญตฺติํ อาหาติ อธิกาโรฯ อธิมตฺตภาวปฺปกาโร นาม ปถวีปพฺพตาทีสุ ปถวีธาตุยา อธิมตฺต ภาววิเสโสฯ นที สมุทฺโททกาทีสุ อาโปธาตุยาฯ อคฺคิกฺขนฺเธสุ เตโชธาตุยาฯ วาตกฺขนฺเธสุ วาโยธาตุยาติ เอวํ อธิมตฺต ภาววิเสโสฯ วิวิเธน ปกาเรน ปริณมนํ วิปริณาโมติ อาห ตถา ตถา วิปริณามาการนฺติฯ ปถวีปพฺพตาทิโวหาโร สณฺฐิตาการํ นิสฺสาย ปวตฺโต น โหติฯ ปถวี นาม เอวํ สณฺฐานา, ปพฺพโต นาม เอวํ สณฺฐาโนติ สณฺฐานนิยโม นตฺถิฯ ปํสุสิลานํ ราสิปุญฺชปฺปวตฺติมตฺเตน โวหาโร สิทฺโธติ วุตฺตํ ‘‘น หิ อิธ สณฺฐานํ ปธานํ’’ติฯ ‘‘กฏฺฐาทโย เอว วุจฺจนฺตี’’ติ เต เอวสณฺฐานนานตฺตํ ปฏิจฺจ นานาโวหาเรน วุจฺจนฺติฯ ปถวี ปพฺพต นที สมุทฺทาทีสุ วิย ภูตานํ ปวตฺติวิเสสากาเรนาติ วุตฺตํ ‘‘น หิ อิธ สมูโห ปธานํ’’ติฯ ‘‘อุปาทาปญฺญตฺตี’’ติ ปญฺจกฺขนฺธ ธมฺเม อุปาทาย เตหิ อนญฺญํ เอกีภูตํ กตฺวา ปญฺญตฺติฯ น อากาส ปญฺญตฺติ ทิสาเทสปญฺญตฺติโย วิย เตหิ ขนฺเธหิ มุญฺจิตฺวา ปญฺญตฺติฯ ‘‘ยโต’’ติ ยมฺหาทิสโตฯ ‘‘ลทฺธปฺปกาสตฺตา’’ติ ลทฺธปฺปภาสตฺตาฯ ‘‘อหสฺสา’’ติ ทิวสสฺสฯ อุทฺธุมาตกาทีนิ ‘อุทฺธุมาตกํ ปฏิกูลํ’ติอาทินา ปฏิกูลวเสน มนสิกโรนฺตสฺสปิ นิมิตฺตํ อุปฏฺฐหนฺตํ ภูตวิการปฺปกาเรน อุปฏฺฐหตีติ กตฺวา ภูตนิมิตฺเต สงฺคณฺหาติฯ ‘‘อฏฺฐกถายํ’’ติ ปุคฺคลปญฺญตฺติ อฏฺฐกถายํฯ ‘‘ตาสํ’’ติ ภูมิปพฺพตาทิกานํ อตฺถ ปญฺญตฺตีนํฯ

‘‘ตถา ตถา’’ติ อยํ ภูมิ, อยํ ปพฺพโต, ติอาทินา เตน เตน โวหาเรนฯ อตฺถานํ ปรมตฺถานํ ฉายาติ อตฺถจฺฉายาฯ ‘‘ฉายา’’ติ จ นิมิตฺตจฺฉายาโย วุจฺจนฺติฯ อตฺถจฺฉายานํ อากาโร อตฺถจฺฉายากาโรฯ ‘‘อากาโร’’ติ จ นานาสมูห นานาสณฺฐานาทิโก อากาโรฯ อตฺโถติ วา สทฺทาภิเธยฺโย วจนตฺโถฯ โสเยว สมูหาการาทิ นิมิตฺต มตฺตตฺตา อตฺถจฺฉายากาโรติ วุจฺจตีติ อิมมตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘สทฺทาภิเธยฺย สงฺขาเตนา’’ติอาทินาฯ ‘‘ทพฺพปฺปฏิพิมฺพากาเรนา’’ติ ทพฺพสงฺขาเตน ปฏิพิมฺพากาเรนฯ ‘‘โอลมฺพิยา’’ติ อวลมฺพิตฺวาฯ ‘‘คณนูปคํ กตฺวา’’ติ อย เมโก อตฺโถ, อิทเมกํ วตฺถูติ เอวํ คณนูปคํ กตฺวาฯ ‘‘อิเมฉา’’ติ อิเม ฉสทฺทปญฺญตฺติ โวหารา นาม นามกมฺมาทิ นามฯ ‘‘อตฺตนี’’ติ นามปท สงฺขาเต อตฺตนิฯ อตฺถ วิสยํ เอว หุตฺวา ปวตฺตติ ภาสญฺญูนนฺติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘นาเม สตี’’ติ อกฺขรสมูโห ปทํ, ปทสมูโห วากฺยนฺติ เอวํ วุตฺเต นามปเท วิชฺชมาเน สติฯ ‘‘ตทุคฺคณฺหนฺตานํ’’ติ ตํ ตํ นามปทํ วาจุคฺคตกรณ วเสน อุคฺคณฺหนฺตานํ ชนานํฯ ‘‘ตทตฺถา’’ติ ตสฺส ตสฺส นาม ปทสฺส อตฺถาฯ ‘‘อาคจฺฉนฺติ เยวา’’ติ ภาสญฺญูนํ ญาณาภิมุขํ อาคจฺฉนฺติเยวฯ เอเตน อตฺตนิ อตฺถสฺส นามนํ นาม อตฺถโชตน กิจฺจเมวาติ ทีเปติฯ ‘‘สุณนฺตานํ ญาณํ’’ติ เอตฺถ ‘‘ญาณํ’’ติ อุปลกฺขณ วจนํ, อกุสล วิญฺญาณสฺสปิ อธิปฺเปตตฺตาฯ ‘‘ตํ ตํ อตฺถาภิมุขํ นาเมตี’’ติ อารมฺมณ กรณวเสน นาเมติฯ ‘‘นามคฺคหณ วเสนา’’ติ อยํ อสุโกนาม โหตูติ เอวํ นามคฺคหณวเสนฯ ‘‘ธารียตี’’ติ ยาวชีวํปิ อปฺปมุสฺสมานํ กตฺวา ธารียติฯ นีหริตฺวา วุจฺจติ อตฺโถ เอตายาติ นิรุตฺติฯ ‘‘เอตายา’’ติ กรณภูตาย เอตายนามชาติยาฯ ‘‘อวิทิตปกฺเข’’ติ นามปทํ อสฺสุตกาเล อวิญฺญาตปกฺเขฯ ‘‘ตโต นีหริตฺวา’’ติ อวิทิตปกฺขโต ญาเณน นีหริตฺวาฯ ‘‘กถียตี’’ติ ตํ สุตกาเล วทนฺเตน สุณนฺตสฺส อาจิกฺขียติ ชานาปียติฯ ‘‘อตฺถสฺสา’’ติ อวิทิตปกฺเข ฐิตสฺส อตฺถสฺสฯ ‘‘เอตสฺเส วา’’ติ นามปทสฺเสวฯ

นามปทนฺติ จ กฺริย ปทํปิ , อุปสคฺคปทมฺปิ, นิปาตปทมฺปิ, ปาฏิปทิกปทํปิ, อิธ นามปทนฺเตฺวว วุจฺจติฯ ‘‘วิเสสนภูตานํ’’ติ อญฺญปทตฺถสมาเส สมาสปทานํ อตฺถา วิเสสนา นามฯ เอวํ วิเสสนภูตานํฯ ‘‘ปุคฺคลสฺสา’’ติ อญฺญปทตฺถภูตสฺส อภิญฺญาลาภี ปุคฺคลสฺสฯ ‘‘วทนฺตี’’ติ อานนฺทาจริยํ สนฺธาย วุตฺตํฯ โส หิ ธมฺมสงฺคณิยํ ปญฺญตฺติทุกนิทฺเทเส มูลฏีกายํ ตถา วทติฯ ‘‘ตพฺภาวํ’’ติ อกฺขร ปทพฺยญฺชนภาวํฯ ‘‘อสฺสา’’ติ นามปญฺญตฺติยาฯ อกฺขรปทพฺยญฺชนํ โคจโร อารมฺมณํ อสฺสาติ วิคฺคโหฯ ‘‘อนุสาเรนา’’ติ อนุคมเนนฯ ‘‘โลกสงฺเกต นิมฺมิตา’’ติ โลกสงฺเกตญฺญาเณน ปวตฺติตาฯ ‘‘โลกสงฺเกตญฺญาณํ’’ติ จ อิทํ นามํ อิมสฺสตฺถสฺส นามํ, อยมตฺโถ อิมสฺส นามสฺส อตฺโถติ เอวํ ปุเรตรํ โลกสญฺญาณ ชานนกญฺญาณํฯ ‘‘อตีต สทฺทมตฺตารมฺมณา’’ติ โสตวิญฺญาณ วีถิยา อารมฺมณํ หุตฺวา นิรุทฺธํ อตีต สทฺทมตฺตํ กุรุมานาฯ ‘‘เตน วุตฺตวจเน’’ติ เตน สิกฺขํ ปจฺจกฺขนฺเตน ภิกฺขุนา สิกฺขํ ปจฺจกฺขามีติ วุตฺตวจเนฯ ปจฺจุปฺปนฺนํ สทฺทํ โสตวิญฺญาณ วีถิยา, อตีตญฺจ สทฺทํ มโนวิญฺญาณ วีถิยาติ โยชนาฯ ‘‘ตานิ อกฺขรานี’’ติ สิกฺขํ ปจฺจกฺขามีติ วากฺเย อวยวกฺขรานิฯ ‘‘อยํ อกฺขร สมูโห’’ติ อิทํ นามปทนฺติ วุตฺตํ โหติฯ เอตสฺส อตฺถสฺสฯ ‘‘วินิจฺฉยวีถิํ’’ติ อกฺขร ปทสลฺลกฺขณวีถิญฺจฯ ‘‘เอกกฺขเร สทฺเท’’ติ ‘โค’ อิจฺจาทิเก เอกกฺขเร ปญฺญตฺติ สทฺเทฯ ‘‘ยา’’ติ นาม ปญฺญตฺติฯ ‘‘วทนฺตสฺส มนสา’’ติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘ปุพฺพภาเค’’ติ ยํ กิญฺจิ อตฺถํ ปเรสํ วตฺตุกาโม วทนฺโต ตสฺส ตสฺส อตฺถสฺส นามํ ปถมํ มโนทฺวารวีถิยา นิยเมตฺวา เอว วทติ, ตํ นามํ ปุพฺพภาเค วทนฺเตน มนสา ววตฺถาปิตา นามปญฺญตฺตีติ วุจฺจติฯ ปฏิปาฏิกถนํ ปวตฺติกฺกมกถนํฯ ‘‘วุตฺตํ’’ติ อฏฺฐกถาสุ วุตฺตํฯ ตถา อทฺธมตฺติกนฺติ จ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘วุตฺตํ’’ติ จ สทฺทสตฺเถสุ วุตฺตํฯ

คาถายํฯ ‘‘มตฺตา’’ติ เอกวิชฺชุปฺปาทกฺขณํ วุจฺจติฯ เอกา มตฺตายสฺสาติ เอกมตฺโตฯ ‘‘ทีฆมุจฺจเต’’ติ ทีโฆ นาม วุจฺจเตฯ

‘‘ปฺลุโต’’ติ นานปฺปกาเรน รุโต คายิโตติ ปรุโต ฯ โส เอว รการสฺส ลการํ กตฺวา ปกาเร จ สรโลปํ กตฺวา ปฺลุโตติ วุจฺจติฯ คีตนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘ปรมตฺถ สทฺทสงฺฆาฏานํ’’ติ ปรมฺปรา ปวตฺตานํ ปรมตฺถ สทฺทราสีนํฯ ‘‘อเนกโกฏิสตสหสฺสานิ จิตฺตานี’’ติ ชวนวีถีนํ อนฺตรนฺตรา ภวงฺคจิตฺเตหิ สทฺธิํ อเนกโกฏิสตสหสฺสานิ จิตฺตานิฯ

ปฏฺฐานนยานุทีปนา นิฏฺฐิตาฯ

ปจฺจยสงฺคหานุทีปนา นิฏฺฐิตาฯ

9. กมฺมฏฺฐานสงฺคหอนุทีปนา

[170] กมฺมฏฺฐานสงฺคเห ฯ วิทิโต วิญฺญาโต นามรูป วิภาโค เยนาติ วิคฺคโหฯ โยคี ปุคฺคโลฯ ‘‘กิเลเส สเมตี’’ติ กามจฺฉนฺทาทิเก นีวรณกิเลเส อุปสเมติฯ ‘‘ตถา ปวตฺโต’’ติ ภาวนาวเสน ปวตฺโตฯ วูปสมนวเสน วา ปวตฺโตฯ ‘‘ตายา’’ติ ตายภาวนา ปญฺญาย, ปสฺสนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘ปสฺสิตํ’’ติ สมนุปสฺสิตํฯ กถํ กสิณภาวนาทิกํ โยคกมฺมํ อตฺตาว อตฺตโน ฐานํ โหตีติ วุตฺตํ ‘‘อาทิมชฺฌปริโยสานานํหี’’ติอาทิฯ วิภาวนิปาเฐฯ ‘‘ปทฏฺฐานตายา’’ติ เอเตน ติฏฺฐติ อนิวตฺตมานํ ปวตฺตติ เอเตนาติ ฐานนฺติ อตฺเถน ปทฏฺฐานเมว ฐานนฺติ วุจฺจตีติ ทีเปติฯ ‘‘สุขวิเสสานํ’’ติ ฌานสุข มคฺคสุข ผลสุขานํฯ ‘‘ทสกสิณานี’’ติอาทีสุ มุขฺยโต วา อุปจารโต วา ทฺวิธาปิ อตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘ทสกสิณานี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ‘‘เสสานิปี’’ติ อปฺปมญฺญาทีนิ เสสกมฺมฏฺฐานานิปิฯ ยํ ยํ อนุรูปํ ยถานุรูปํฯ ‘‘สมุทาจรณํ’’ติ ปุนปฺปุนํ ภุสํ ปวตฺตนํฯ ‘‘สํสคฺค เภโท’’ติ เอกเมกสฺส ปุคฺคลสฺส กสฺสจิ ทฺเวจริยา, กสฺสจิ ติสฺโสติอาทินา สมฺมิสฺส วิภาโคฯ อฏฺฐกถายํ’’ติ วิสุทฺธิมคฺค อฏฺฐกถายํฯ ‘‘สพฺพายปิ อปฺปนายา’’ติ ฌานปฺปนาย จ มคฺคปฺปนาย จ ผลปฺปนาย จฯ ‘‘ยา อาสนฺเน ปวตฺตา ทูเร ปวตฺตาติ อธิกาโรฯ ‘‘อิตรา ปนา’’ติ ทูเร ปวตฺตาปนฯ ‘‘ตาสํ ปนา’’ติ ติสฺสนฺนํ ภาวนานํ ปนฯ ‘‘เตสํ ปี’’ติ ทฺวินฺนํ นิมิตฺตานํปิฯ ‘‘วิทตฺถิจตุรงฺคุลํ’’ นาม วิตฺถารโต จตุรงฺคุลาธิกํ วิทตฺถิปฺปมาณํฯ วิทตฺถิปฺปมาณํ วา จตุรงฺคุลปฺปมาณํ วาติปิ ยุชฺชติฯ ตถาหิ วิสุทฺธิมคฺเค วาโยกสิณ วิธาเน จตุรงฺคุลปฺปมาณํ สีสํ วาเตน ปหริยมานํ ทิสฺวาติ วุตฺตํฯ ขลมณฺฑลํ นาม กสฺสกานํ กสฺสมทฺทนภูมิภาคมณฺฑลํฯ