7. สมุจฺจยสงฺคหอนุทีปนา

[162] สมุจฺจยสงฺคเห ฯ อตฺตโน อาเวณิกภูเตน สามญฺญ ลกฺขเณนติ จ สมฺพนฺโธฯ อญฺญาปเทเสน เอว ตทุภยลกฺขเณน สลกฺขณานิ นาม วุจฺจนฺตีติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘นิพฺพานสฺสปิ สรูปโต ลพฺภมานสภาวตา’’ติ อญฺญนิสฺสย รหิเตน ลพฺภมานสภาวตาฯ นนุ นิพฺพานมฺปิ ราคกฺขโย โทสกฺขโย โมหกฺขโยติอาทินา อญฺญนิสฺสยทสฺสนํ อตฺถิ เยวาติฯ ทสฺสนมตฺตํ อตฺถิฯ นิพฺพานํ ปน ราคาทีหิ ปฏิพทฺธํ น โหติฯ อถ โข เตหิ ทูรตรํ โหติฯ ปฏิปกฺขตรํ, ปฏิวิรุทฺธตรํฯ ยญฺหิ รูปสฺส ขโย วโย เภโท อนิจฺจาติ วุตฺตํฯ ตตฺถ รูปสฺส อุปฺปชฺชิตฺวา ขโย วุตฺโตติ โส รูปสฺส นิสฺสิโต เอว โหติฯ อิธ ปน ราคาทีนํ ปุน อุปฺปาทสฺสปิ อภาโว วุตฺโตติ โส ราคาทีสุ อนิสฺสิโต เอวฯ น เกวลํ อนิสฺสิโตฯ อถ โข เตหิ ทูรตโร จ ปฏิปกฺขตโร จ เตสํ ปฏิปกฺขคุเณหิ อิมสฺสสิทฺธตฺตาติฯ อนิปฺผนฺนรูปานิปิ อธิปฺเปตานิ เอว เตสมฺปิ ขนฺธายตนธาตุ สจฺเจสุ สงฺคหิตตฺตาฯ

อาสวาทีสุฯ ‘‘ปาริวาสิยฏฺเฐนา’’ติ ปริวาสกรณฏฺเฐนฯ ‘‘มทนียฏฺเฐนา’’ติ มทนชนกฏฺเฐนฯ ‘‘ปริวาสํ คณฺหนฺตี’’ติ โทสเวปุลฺลํ อาปชฺชนฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ ปุน ‘‘ปริวาสํ’’ติ ทุคฺคนฺธตาทิปริวาสํฯ ‘‘อาสวภริตเมวา’’ติ อาสเวหิ ปูริตเมวฯ ‘‘ฉฬารมฺมณานิ ทูเสนฺตี’’ติ ตานิ สาสวาทิภาวํ ปาเปนฺตีติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘ภวโต’’ติ ภูมิโต อิจฺเจวตฺโถฯ อวธียติ ปริจฺฉินฺทียติ เอตสฺมาติ อวธิฯ อปาทานํ วุจฺจติฯ มริยาโท นาม ปริยนฺตปริจฺเฉโทฯ มริยาทมตฺตภูโต กฺริยาวิสโย มริยาทวิสโยฯ อวธิ นาม พฺยาปน วิธานํ, กฺริยา พฺยาปนสฺส วิสโย อภิวิธิวิสโยฯ ‘‘ยสฺสา’’ติ อวธิ วตฺถุสฺสฯ ‘‘อตฺตานํ’’ติ อวธิวตฺถุํฯ ‘‘พหิกตฺวา’’ติ สมฺปตฺตมตฺตํ กตฺวาติ อธิปฺปาโยฯ อวธิวิจารณายํฯ

‘‘สทฺทสฺสา’’ติ ภควโต กิตฺติสทฺทสฺสฯ ‘‘ตํ’’ติ อวธิภูตํ อตฺถํฯ ‘‘ยโส’’ติ กิตฺติสทฺโทฯ ‘‘อิตรํ’’ติ อนภิวิธิวิสยํ พหิ กตฺวา ปวตฺตติฯ

กามาสวาทีสุฯ ‘‘ตนฺนาเมนา’’ติ กามนาเมนฯ ‘‘ตทารมฺมณา’’ติ กามธมฺมารมฺมณาฯ ‘‘อยมตฺโถ วา’’ติ กามียตีติอาทินา วุตฺโต ปจฺฉิมตฺโถวฯ ‘‘มหคฺคตกุสลธมฺมา’’ติ อิธาธิปฺเปตํ กมฺมภวํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ‘‘ตํ นิพฺพตฺตา’’ติ เตน นิพฺพตฺตาฯ ‘‘ตทารมฺมณา’’ติ ทุวิธภวารมฺมณาฯ ‘‘ตณฺหา เอวา’’ติ ภวตณฺหา เอวฯ ‘‘ภโว เอวา’’ติ ภวารมฺมณตาย ภวนามิกา ตณฺหา เอวฯ ‘‘อิเม เอวา’’ติ ตณฺหาทิฏฺฐิ อวิชฺชา เอวฯ ‘‘ปริวุตฺเถ สตี’’ติ ปริวสิเต สติฯ ‘‘กามวิสยา’’ติ กามธมฺมวิสยาฯ ‘‘ตสฺมิํ’’ติ กามาสเวฯ ภววิสยา มานาทโย ปริวุตฺถา เอวาติอาทินา โยเชตพฺพํฯ ตถา ทิฏฺฐิวิสยาติ ปเทปิฯ

‘‘อนสฺสาสิกํ กตฺวา’’ติ อสฺสาสปสฺสาสรหิตํ กตฺวาฯ ‘‘อวหนนฏฺเฐนา’’ติ อชฺโฌตฺถริตฺวา มารณฏฺเฐนฯ อโธกตฺวา มารณฏฺเฐนาติปิ ยุชฺชติฯ ‘‘ทุตฺตรฏฺเฐนา’’ติ ตตฺถ ปตนฺตสฺส ตริตุํ ทุกฺกรฏฺเฐนฯ ‘‘วุตฺตนเยนา’’ติ อาสเวสุ วุตฺตนเยนฯ

‘‘วฏฺฏสฺมิํ’’ติ ติวิธวฏฺฏสฺมิํฯ ‘‘ภวยนฺตเก’’ติ อวิชฺชาสงฺขาราทิเก ภวจกฺเกฯ ‘‘อามสนํ’’ติ ปทสฺส อตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘ตถา ตถา กปฺเปตฺวา คหณ’’นฺติฯ ‘‘สาสเน’’ติ ปริยตฺติสาสเน ตสฺมิํ ตสฺมิํ สุตฺตนฺเตฯ ‘‘ทิฏฺฐิโย ทิฏฺฐุปาทานํ’’ติ ทิฏฺฐิวตฺถูสุ ทฬฺหคฺคาหฏฺเฐน ทิฏฺฐิโย เอว ทิฏฺฐุปาทานํฯ อตฺตวาทุปาทาเนฯ ปริกปฺป พุทฺธิ นาม มิจฺฉาญาณํ วุจฺจติฯ ‘‘อิสฺสร นิมฺมิตํ’’ติ สกลโลกิสฺสเรน มหาพฺรหฺมุนา อาทิกปฺปกาเล นิมฺมิตํฯ ‘‘อธิจฺจ สมุปฺปนฺนํ’’ติ อเหตุ อปจฺจยา สมุปฺปนฺนํฯ ‘‘อจฺจนฺตสสฺสตํ’’ติ ภวปรมฺปราสุ สสฺสตํฯ ‘‘เอกจฺจสสฺสตํ’’ติ ภววิเสสํ ปตฺวา เอกจฺจานํ สตฺตานํ สสฺสตํฯ ‘‘อุจฺฉินฺนํ’’ติ ยตฺถกตฺถจิ ปรมฺมรณา อุจฺฉินฺนํฯ ปุราณญฺจกมฺมํ ปริกฺขีณํ, นวญฺจกมฺมํ อกตํฯ

เอวํ สํสาร สุทฺธีติอาทินา คหณนฺติ อตฺโถฯ สนฺโต กาโย สกฺกาโยฯ ‘‘สนฺโต’’ติ ปรมตฺถโต วิชฺชมาโนฯ ‘‘กาโย’’ติ รูปกาโย, นามกาโยฯ อตฺตโน อตฺตโน กาโย วา สกฺกาโยฯ ปจฺจตฺตกาโย, ปาฏิปุคฺคลิก กาโยติ วุตฺตํ โหติฯ ยถาวุตฺตกาย ทฺวยเมวฯ สกฺกาเย ทิฏฺฐิ สกฺกายทิฏฺฐิฯ ตตฺถ ‘‘สกฺกาเย ทิฏฺฐี’’ติ ปุพฺพนฺตาปรนฺต กปฺปิกานํ วิย ปุพฺพนฺตา ปรนฺเตอจินฺเตตฺวา สพฺพสตฺตานํปิ อตฺตโน ขนฺเธสุ เอว ‘รูปํ เม อตฺตาติ วา’ อตฺตา เม รูปวาติ วา, อตฺตนิ เม รูปนฺติ วา, รูปสฺมิํ เม อตฺตาติ วา, เอวมาทินา ธมฺมตา สิทฺธา ทิฏฺฐีติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘อสฺสุตวา’’ติ ขนฺธเทสนาทิเก สุญฺญตธมฺมปฺปฏิสํ ยุตฺเต เทสนา ธมฺเม อสฺสุต ปุพฺพตฺตา นตฺถิ สุตํ เอตสฺสาติ อสฺสุตวาฯ ‘‘ปุถุชฺชโน’’ติ โลกิยมหาชโนฯ ตตฺถ ปริยาปนฺโน ปน เอกปุคฺคโลปิ ปุถุชฺชโนตฺเวว วุจฺจติฯ โส สุตวาปิ อตฺถิ, อสฺสุตวาปิ อตฺถิฯ อิธ อสฺสุตวา อธิปฺเปโตฯ อริย ปุคฺคโล ปน ตตฺถ ปริยาปนฺโน น โหติฯ อหนฺติวา, มมาติ วา, มยีติ วา, เมติ วา, ปรามสน ปทานิ นามฯ ‘‘เสสธมฺเมวา คเหตฺวา’’ติ รูปโต อวเสเส นามกฺขนฺธ ธมฺเม อตฺตา เมติ คเหตฺวา วาฯ ‘‘ธมฺม มุตฺตกํ วา อตฺตานํ คเหตฺวา’’ติ ปญฺจกฺขนฺธธมฺมวิมุตฺตํ ปริกปฺปสิทฺธํ อตฺตานํ วา คเหตฺวาฯ จตสฺโส อวตฺถา ยสฺสาติ จตุราวตฺถิกาฯ เวทนาย สมฺโภครสตฺตา ‘‘สํภุญฺชิํ’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘สุขิโต’’ติ สุขเวทนาย สมงฺคีปุคฺคโลฯ ธมฺมโต ขนฺธ ปญฺจกเมวฯ ตตฺถ ปน สุขเวทนาปธานตฺตา ตถา สมนุปสฺสนฺโต เวทนํ อตฺตาติ สมนุปสฺสติ นามฯ ‘‘สมูหโต คเหตฺวา’’ติ อหมสฺมิ, อหํ เอโก สตฺโตติอาทินา สมูหโตฯ ‘‘วตฺถู’’ติ ปญฺจกฺขนฺธา วุจฺจนฺติฯ ญาตปริญฺญาทิวเสน อปริญฺญาตานิ วตฺถูนิ เอเตหีติ อปริญฺญาตวตฺถุกาฯ เอกมุหุตฺตมตฺเตปิ กาเลฯ รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสตีติอาทิกํ จตุราวตฺถํ สนฺธาย ‘‘กทาจิ อตฺตโต’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ‘‘อตฺตนิมิตฺตํ’’ติ อภิกฺกมนาทีสุ กายวจีมโน กฺริยาสุ อหํ อภิกฺกมามิ, อหํ ปฏิกฺกมามีติอาทินา จิตฺเต ทิสฺสมานา อตฺตจฺฉายา วุจฺจติฯ

‘‘กามนฏฺเฐนา’’ติ อิจฺฉนฏฺเฐนฯ ‘‘ฉนฺทนฏฺเฐนา’’ติ ปตฺถนฏฺเฐนฯ ลีนภาโว นาม จิตฺตเจตสิกานํ ปฏิกุฏนํฯ อาปาทียเต อาปาทนํฯ ลีนภาวสฺส อาปาทนนฺติ วิคฺคโหฯ ‘‘ตนฺที’’ติ อาลสฺยํ วุจฺจติฯ ‘‘วิชมฺภิตตา’’ นาม กิเลสวเสน กายงฺคานํ วิชมฺภนํ สมิญฺชนปฺปสารณาทิกรณํฯ สา เอว ปจฺจโย เอตสฺสาติ วิคฺคโหฯ

อนุสยปทตฺเถฯ ‘‘อุปฺปชฺชนฺตี’’ติ อุปฺปชฺชิตุํ สกฺโกนฺติฯ น ปน เอกนฺตโต อุปฺปชฺชนฺติฯ สนฺเตสุหิ เอกนฺตโต อุปฺปชฺชนฺเตสุ อนุสยา นาม น โหนฺติ สยนกิจฺจสฺเสว อภาวโตฯ ‘‘อุปฺปชฺชนฺตี’’ติ วา อุปฺปชฺชิตุํ ปโหนฺติฯ ปตฺโถทโน พหูนํ ชนานํ ปโหตีติอาทีสุ วิยฯ ปญฺญตฺติโยหิ อสภาวธมฺมชาติกตฺตา การณ ลาเภปิ อุปฺปชฺชิตุํ นปฺปโหนฺติฯ อิเม ปน สภาวธมฺมชาติกตฺตา การณ ลาเภ สติ อุปฺปชฺชิตุํ ปโหนฺตีติฯ เอวญฺหิสติ, อุปฺปาทํ อปตฺตานํปิ เตสํ ปรมตฺถชาติกตา สิทฺธา โหตีติฯ ‘‘สห อนุเสนฺตี’’ติ เอกโต อนุเสนฺตีติ วุตฺตา กามราคานุสโย จ ปฏิฆานุสโย จ มานานุสโย จ ทิฏฺฐานุสโย จ วิจิกิจฺฉานุสโย จฯ อิเมสํ สตฺตานํ สตฺตสนฺตาเน อนุสยกิจฺจมตฺตํ ฐเปตฺวา เอกโต อุปฺปตฺติ นาม นตฺถิฯ ยทิ เอกโต อุปฺปชฺเชยฺยุํฯ ทฺวาทสา กุสลจิตฺตานิ สตฺตสนฺตาเน นิจฺจกาลมฺปิ เอกโต อุปฺปชฺเชยฺยุํฯ น จ อุปฺปชฺชนฺติฯ ตสฺมา วิญฺญายติ อุปฺปชฺชนํ นาม อปฺปหีนฏฺเฐน อุปฺปชฺชนารหภาโว วุตฺโตติฯ เสนฺตีติ วตฺวา ตทตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘วิสุํ’’ติอาทินาฯ ‘‘อวุฏฺฐิตา’’ติ อุปฺปาทํ อปตฺตาฯ ‘‘ตถาปวตฺตา’’ติ จาลนากาเรน ปวตฺตาฯ ปุน ‘‘ตถาปวตฺตา’’ติ ชวนสหชาตากาเรน ปวตฺตาฯ ‘‘เยสํ’’ติ กามราคานุสยาทีนํฯ ‘‘อาวชฺชนํ’’ติ อาวชฺชนจิตฺตํฯ ‘‘ทมถํ’’ติ สุทนฺตภาวํฯ ‘‘ตถา ปวตฺตา’’ติ จิตฺตสนฺตานานุสยนากาเรน ปวตฺตาฯ ตาอวตฺถา เยสํ เต ตทวตฺถิกาฯ ยทิ เต อุปฺปาทํ อปตฺตาฯ เอวํสติ, เต ปรมตฺถาปิ นาม น ภเวยฺยุนฺติ โจทนํ ปริหรติ ‘‘เต ปนา’’ติอาทินาฯ สเจ เต กุสลาพฺยากต จิตฺตสนฺตานมฺปิ อนุคตาฯ

เอวํสติ, เต กุสลาพฺยากตานิ นาม สิยุนฺติ โจทนํ ปริหรติ ‘‘น จา’’ติอาทินาฯ อถ เต เอกนฺต อกุสลา สิยุํฯ เอวํสติ, กุสลาพฺยากเตหิ วิรุทฺธา ภเวยฺยุํติ โจทนํ ปริหรติ ‘‘นาปี’’ติอาทินาฯ ยทิ อุปฺปาทํ อปตฺตาฯ เอวํสติ, กาลวิมุตฺตา สิยุนฺติ อาห ‘‘นาปิกาลตฺตย วินิมุตฺตา’’ติอาทิํฯ ‘‘สานุสเย จิตฺตสนฺตาเน’’ติ เสกฺขปุถุชฺชนานํ จิตฺตสนฺตาเนฯ ‘‘สห มคฺคุปฺปาทา’’ติ มคฺคุปฺปาเทน สเหวฯ ‘‘ตตฺถ ตตฺถ วุตฺโต’’ติ อฏฺฐกถาฏีกาสุ วุตฺโตฯ ‘‘อนาคตสามญฺญํ’’ติ อนาคตสทิสํฯ น เอกนฺต อนาคตนฺติปิ วทนฺติฯ กถํ เต สงฺขตชาติกา โหนฺตีติ อาห ‘‘เตหิ มคฺเค’’ติอาทิํฯ วิภาวนิปาเฐฯ ‘‘อปฺปหีนา’’ติ มคฺเคน อปฺปหีนาฯ ‘‘ตทวตฺถา’’ติ อุปฺปชฺชนารหาวตฺถาฯ ‘‘ตํ สภาวตฺตา’’ติ กามราคาทิ สภาวตฺตาฯ ‘‘ตถา วุจฺจนฺตี’’ติ อนุสยาติ วุจฺจนฺติฯ อนาคตา นาม น โหนฺติฯ จิตฺตสนฺตาเน วตฺตมานภาเวน สิทฺธตฺตาฯ ‘‘หญฺจิ ปชหตี’’ติ ยทิปชหติฯ ‘‘เตนหี’’ติ ตโต เอวฯ ‘‘รตฺโต’’ติ ราคสมงฺคี หุตฺวาฯ ‘‘ทุฏฺโฐ’’ติ โทสสมงฺคี หุตฺวาฯ ‘‘มุฬฺโห’’ติ โมหสมงฺคี หุตฺวา ปชหตีติ โทโส อาปชฺชตีติ วุตฺตํ โหติฯ ปริยุฏฺฐาน ปตฺตานํ ราคาทีนํฯ ‘‘มคฺควชฺฌํ’’ติ มคฺเคน วธิตพฺพํฯ ‘‘อุปฺปนฺนํ’’ติ ปจฺจุปฺปนฺนํฯ วตฺตมานญฺจ ตํ อุปฺปนฺนญฺจาติ วตฺตมานุปฺปนฺนํฯ ‘‘ภุตฺวา’’ติ อารมฺมณํ ปริภุญฺชิตฺวาฯ วิคจฺฉตีติ วิคตํฯ ภุตฺวา วิคตญฺจ ตํ อุปฺปนฺนญฺจาติ ภุตฺวา วิคตุปฺปนฺนํฯ วิปจฺจนตฺถาย โอกาสํ กโรนฺตีติ โอกาสกตํฯ โอกาสกตญฺจ ตํ อุปฺปนฺนญฺจาติ โอกาสกตุปฺปนฺนํฯ สมุทาจาโร วุจฺจติ ภิยฺโย ปวตฺตนํฯ สมุทาจาโร จ โส อุปฺปนฺนญฺจาติ สมุทาจารุปฺปนฺนํฯ ขนฺธปญฺจก สงฺขาตํ ภูมิํ ลภตีติ ภูมิลทฺธํฯ ภูมิลทฺธญฺจ ตํ อุปฺปนฺนญฺจาติ ภูมิลทฺธุปฺปนฺนํฯ อารมฺมณํ อธิกตรํ คณฺหาตีติ อารมฺมณาธิคฺคหิตํฯ อารมฺมณาธิคฺคหิตญฺจ ตํ อุปฺปนฺนญฺจาติ อารมฺมณาธิคฺคหิตุปฺปนฺนํฯ มหคฺคตชฺฌาเนน อวิกฺขมฺภิตญฺจ ตํ อุปฺปนฺนญฺจาติ อวิกฺขมฺภิตุปฺปนฺนํฯ มคฺเคน อสมุคฺฆาฏิตญฺจ ตํ อุปฺปนฺนญฺจาติ อสมุคฺฆาฏิตุปฺปนฺนํฯ

เอวํ มคฺควชฺฌานํ อนุสยานํ อุปฺปนฺนภาเวน วุตฺตตฺตา ปจฺจุปฺปนฺนตา ปริยาโยว เตสํ วตฺตพฺโพติฯ ‘‘เสกฺขา’’ติ สตฺตเสกฺขปุคฺคลาฯ

โอรมฺภาโค วุจฺจติ กามโลโกเจว ปุถุชฺชนภาโว จฯ โอรมฺภาเค สนฺทิสฺสนฺตีติ โอรมฺภาคิยานิฯ อุทฺธํภาโค วุจฺจติ มหคฺคตภาโวเจว อริยภาโว จฯ อุทฺธํภาเค สนฺทิสฺสนฺตีติ อุทฺธํภาคิยานิฯ ตตฺถฯ กามจฺฉนฺโท, พฺยาปาโท,ติ อิมานิ ทฺเวสํ โยชนานิ กามโลกสงฺขาเต โอรมฺภาเค เอว สนฺทิสฺสนฺติฯ ทิฏฺฐิ, วิจิกิจฺฉา, สีลพฺพตปรามาโส,ติ อิมานิ ตีณิ ปุถุชฺชนภาว สงฺขาเตฯ เสสานิ ปน ปญฺจ มหคฺคตภาวสงฺขาเต จ อริยภาวสงฺขาเตจ อุทฺธํภาเคปิ สนฺทิสฺสนฺติฯ อถวาฯ ปุริมานิ ปญฺจยสฺส ตานิ มคฺเคน อปฺปหีนานิ, ตํ อุปริภวคฺเค ฐิตํปิ กามโลกสงฺขาตํ โอรมฺภาคํ อากฑฺฒนฺติ, ตสฺมา โอรมฺภาคาย สํวตฺตนฺตีติ โอรมฺภาคิยานิฯ ปจฺฉิมานิ ปญฺจ ยสฺส ตานิ อปฺปหีนานิ, ตํ กามโลเก ฐิตํปิ อุทฺธํภาคํ อากฑฺฒนฺติ, ตสฺมา อุทฺธํภาคาย สํวตฺตนฺตีติ อุทฺธํภาคิยานิฯ ตตฺถหิ ทฺเวรูปารูปราคา เอกนฺเตน มหคฺคตภาวํ อากฑฺฒนฺติเยวฯ มาโน จ อุทฺธจฺจญฺจ อวิชฺชาจาติ อิมานิ จ รูปารูปราคสหคตานิ หุตฺวา อากฑฺฒนฺติฯ โอรํ เหฏฺฐิมํ กามโลกํ ภชนฺตีติ โอรมฺภาคิยานิฯ อุทฺธํ รูปารูปโลกํ ภชนฺตีติ อุทฺธํภาคิยานีติปิ วณฺเณนฺติฯ ‘‘อิตรานิ ปนา’’ติ ทฺเว อิสฺสา สํโยชน มจฺฉริยสํโยชนานิฯ ‘‘กโมปน ทฺวินฺนํ ปี’’ติ อิธ สงฺคเห ทฺวินฺนํปิ อนุกฺกโมปนฯ

‘‘วิพาเธนฺตี’’ติ วิหิํสนฺติฯ ‘‘อุปตาเปนฺติจา’’ติ อุปคนฺตฺวา สนฺตาเปนฺติฯ เสสเมตฺถ สุวิญฺเญยฺยํฯ

อกุสลสงฺคหานุทีปนา นิฏฺฐิตาฯ

[163] มิสฺสกสงฺคเหฯ ‘‘จิตฺตปฺปฏิปาทนํ จิตฺตนิโยชนํฯ ‘‘สุคติ ทุคฺคติ วิวฏฺฏสงฺขาตาสุ จา’’ติ สุคติภว ทุคฺคติ ภวนิพฺพานสงฺขาตาสุ จฯ นิพฺพานญฺหิ วฏฺฏโต คิคตตฺตา วิวฏฺฏนฺติ วุจฺจติฯ ‘‘ทสฺสนาทีหิ เอวา’’ติ ทสฺสนสงฺกปฺปนาทีหิ เอวฯ

อุชุคติ นาม หิตสุขสํวตฺตนิกา ปวตฺติ วุจฺจติฯ วงฺกคตินาม อหิต ทุกฺขสํวตฺตนิกา ปวตฺติฯ ‘‘ปถงฺคานี’’ติ ปถสฺสมคฺคสฺส องฺคานิฯ มคฺโคติ จ อุปาโย วุจฺจตีติ อาห ‘‘อุปายงฺคานี’’ติฯ ‘‘อิตรานี’’ติ สมฺมาทิฏฺฐิ สมฺมาสงฺกปฺปาทีนิ องฺคานิฯ อุชุคติยา คมนสฺส อุปายงฺคานิฯ อิเมปิ จตฺตาโร มคฺคงฺค ธมฺมา ธมฺมา นาม อาคตาฯ ‘‘ตถา ตถา ปวตฺตานํ’’ติ มุสาวาทาทิวเสน ปวตฺตานํฯ ‘‘นา นามคฺโควา’’ติ มิจฺฉามคฺโค จ สมฺมามคฺโค จฯ

‘‘อตฺตาธีนวุตฺติเก’’ติ อตฺตายตฺตปฺปวตฺติเกฯ อตฺตโน คติ นาม จกฺขุนฺทฺริยาทีนํ ทสฺสนาทิ กิจฺจเมว วุจฺจติฯ ‘‘อิสฺสรา อธิปติโน’’ติ อิทํ อาธิปฺปจฺจตฺถปากฏตฺถํ วุตฺตํฯ อตฺโถ ปน ภาวปฺปธานวเสน คเหตพฺโพฯ อินฺทฺริยํ อิสฺสริยํ อาธิปฺปจฺจนฺติหิ อิเม เอกตฺถาติฯ ‘‘อิตฺถาการานิ’’ นาม อิตฺถิลิงฺคปุริสลิงฺคาทิฯ ‘‘อญฺญถา อปฺปวตฺติยํ’’ติ อิตฺถิสณฺฐาเน ปุริสลิงฺคาทีนํ, ปุริสสณฺฐาเน อิตฺถิลิงฺคาทีนํ อปฺปวตฺติยํฯ เตนาห ‘‘ตถาหี’’ติอาทิํฯ มโน วิชานนกิจฺเจ สมฺปยุตฺตธมฺมานํ อิสฺสโร โหติ อนญฺญาภิภวนียภาเวน ปวตฺตนโตติ สมฺพนฺโธฯ เอวํ ปรตฺถฯ ‘‘อารมฺมณาธิมุจฺจเน’’ติ อารมฺมเณ นิราสงฺกปฺปวตฺติยํฯ ‘‘อารมฺมณุปฏฺฐาเน’’ติ จิตฺเต พุทฺธคุณาธิกสฺส อารมฺมณสฺส อุปฏฺฐาเนฯ ‘‘จตุสจฺจธมฺโม’’ติ เตน ปุคฺคเลน อนญฺญาต ปุพฺโพ จตุสจฺจ ธมฺโมฯ อนญฺญาต ปุพฺพํ อมตํ วา ปทํฯ อนญฺญาตํ ญสฺสามิ อิติ ปวตฺตํ อินฺทฺริยนฺติ สมาโสฯ ปฏิปนฺนสฺสาติ ปน อตฺถโต สิทฺธตฺตา วุตฺตํฯ ‘‘วิปฺปกตภาเวนา’’ติ อนิฏฺฐงฺคตภาเวนฯ ปุนปฺปุนํ ชานนกิจฺจยุตฺตานํ มชฺเฌ ฉนฺนํเสกฺขานํฯ เอเตน อวสทฺทสฺสยาว สพฺพกิเลสปฺปหานา ชานนนฺติ อตฺถํ ทีเปติฯ ปถม มคฺเคน ญาตํ มริยาทํ อนติกฺกมฺม ชานนนฺติปิ วณฺเณนฺติฯ อาชานิตตฺถาติ อญฺญาตาวีฯ อรหา ขีณาสโว กตกิจฺโจ วุสิต พฺรหฺมจริโยฯ อญฺญาตาวิโน อินฺทฺริยนฺติ อญฺญาตาวินฺทฺริยนฺติ อตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปรินิฏฺฐิต อาชานนกิจฺจสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ‘‘ตพฺพิมุตฺตี’’ติ อตฺตคฺคาห วิมุตฺติฯ ‘‘ตสฺมิํ วา’’ติ ตสฺมิํ อตฺตนิวาฯ ‘‘สํกิลิฏฺโฐ’’ติ นานากิเลเสหิ สํกิเลสิโตฯ

‘‘วิปฺผนฺทิโต’’ติ นานาสุขทุกฺเขหิ สํกมฺปิโตฯ ‘‘โวทานปตฺติยา’’ติ วิสุทฺธิปตฺตตฺถายฯ ‘‘ตายปฏิ ปตฺติยา’’ติ กรณตฺเถ, เหตุ อตฺเถ วา กรณวจนํฯ ‘‘โวทานปตฺติยา’’ติ สามิอตฺเถ สามิวจนํฯ

‘‘พลียนฺตี’’ติ นามธาตุนิทฺเทโสฯ เตนาห ‘‘พลสา กโรนฺตี’’ติฯ ‘‘พลสา’’ติ พเลนฯ ปริโต สมนฺตโต เสนฺติ ปริวาเรนฺตีติ ปริสฺสยาฯ อสฺสทฺธสฺส ภาโว อสฺสทฺธิยํฯ โกสชฺชสงฺขาเตน ปฏิปกฺขธมฺเมนฯ มุฏฺฐา นฏฺฐา สติ ยสฺสาติ มุฏฺฐสฺสติฯ มุฏฺฐสฺสติสฺส ภาโว มุฏฺฐสฺสจฺจํฯ ‘‘เสสทุก ทฺวยํ’’ติ อหิริกทุกํ หิริทุกญฺจฯ

คหปติ, ชายมฺปตี, ติอาทีสุ วิย ปติสทฺโท สามิอิสฺสร ปริยาโยติ อาห ‘‘ปตีติ สามิอิสฺสโร’’ติฯ ‘‘ปเรสํ’’ติ สหชาเตสุ ปเรสํ อินฺทฺริยานํฯ ‘‘ปเรหี’’ติ กมฺมตฺเถ กรณวจนํฯ ปเร สหชาเต อินฺทฺริย ธมฺเมติ อตฺโถฯ ‘‘อธิโก’’ติ อธิกตโรฯ ‘‘อตฺตาธีน วุตฺตีนํ’’ติ อตฺตายตฺตวุตฺตีนํฯ ‘‘ฉนฺทาคมนวเสน วา’’ติ เอตฺถ อาคจฺฉติ ผลํ เอเตนาติ อาคมนํฯ อาทิการณํ, มูลการณํ, ปภวการณํฯ ฉนฺโท เอว อาคมนํ ฉนฺทาคมนํฯ เตนาห ‘‘ปุพฺเพ อตีตภเวสู’’ติอาทิํฯ สมฺปยุตฺต ธมฺเม อตฺตปราธีเน กตฺวาติ สมฺพนฺโธฯ มโหโฆ ติณปณฺณกสเฏ อตฺตปราธีเน กโรนฺโต วิยาติ โยชนาฯ ตตฺถ ‘‘อตฺตปราธีเน’’ติ อตฺตสงฺขาโตปโร อตฺตปโรฯ อตฺตปเรน อธีนา อตฺตปราธีนาติ อตฺโถฯ ‘‘เสเสสุปี’’ติ เสเสสุ วีริย จิตฺต วีมํสาธิปตีสุปิฯ เอเตน ‘วีริยเมว อธิปติ วีริยาธิปติฯ วีริยวโต กิํ นาม กมฺมํ น สิชฺฌตีติ เอวํ ปุพฺพาภิสงฺขารวเสน วา ปุพฺเพ อตีตภเวสุ สุฏฺฐุ อาเสวิตวีริยาคมนวเสน วา เตสุ เตสุ กลฺยาณ ปาปกมฺเมสุ สมฺปยุตฺต ธมฺเม มโหโฆ วิย ติณปณฺณกสเฏ อตฺตปราธีเน นิจฺจํ ปคฺคหิตธุเรกตฺวา ปวตฺตํ วีริย’นฺติอาทินยํ อติทิสติฯ ‘‘ปจฺฉิมา ตโย ธมฺมา’’ติ วีริย จิตฺต วีมํสา ธมฺมาฯ ปรวเสปิ วตฺตนฺติ, ตทา เตสํ อธิปติภาโว นตฺถีติ โจทนาฯ อธิปติ กิจฺจํ นาม ธุรวาหิตาติ สมฺพนฺโธฯ

‘‘ตํ ตํ กิจฺจ วิเสสํ อนเปกฺขิตฺวา’’ติ จกฺขุนฺทฺริยํ ทสฺสน กิจฺเจ อิสฺสโร, โสตินฺทฺริยํ สวน กิจฺเจติอาทีสุ ตํ ตํ กิจฺจวิเสสํ อเปกฺขติ, ตถา อนเปกฺขิตฺวาฯ ‘‘วิชานนาทิ กิจฺจํ’’ติ ‘มโน อารมฺมณ วิชานเน’ติอาทินา วุตฺตํ สพฺพํ อินฺทฺริย กิจฺจํฯ

ภุโส หรนฺติ วหนฺตีติ อาหาราฯ ‘‘ภุโส’’ติ อติเรกตรนฺติ อตฺโถฯ กถํ ปน ภุโส หรนฺตีติ อาห ‘‘สหชาตาที’’ติอาทิํฯ เตเต ปจฺจย ธมฺมา เตเต ปจฺจยุปฺปนฺน ธมฺมา จาติ โยชนาฯ ‘‘เอตฺถา’’ติ อิมิสฺสํ ปาฬิยํฯ ‘‘ปจฺจยาหาโร วา’’ติ เอตฺถ เหตุ อารมฺมณาทิโก สพฺโพปจฺจโย ปจฺจยาหาโร นามฯ อาหาร ปจฺจโยปน วิสุํ เอโก ปจฺจยวิเสโสฯ ‘‘ปจฺจยฏฺเฐนา’’ติ เหตุ อารมฺมณาทิ ปจฺจยฏฺเฐนฯ ‘‘อาหารภูตา’’ติ อุปตฺถมฺภนกิจฺจวิเสสภูตาติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘กฬีรงฺกุรานํ’’ติ กมฺมตฺเถ สามิวจนํฯ ‘‘วฑฺฒิยา’’ติ วฑฺฒนตฺถายฯ ‘‘ฐิติยา’’ติ ฐิตตฺถายฯ อิเมสตฺตา วฏฺเฏ ปวตฺตนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ เสสเมตฺถ สุวิญฺเญยฺยํฯ ‘‘ปกฺเข วิยูหิตฺวา’’ติ ปกฺเข สญฺจาเลตฺวาติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘ปกฺเข’’ติ วา ปกฺเขหิ วาตํ พฺยูหิตฺวาฯ ‘‘ตทนุสยิตสฺสา’’ติ ตสฺมิํ วิปาก สนฺตาเน อนุสยิ ตสฺสฯ ‘‘วิภาเวตฺวา’’ติ ปจฺจกฺขโต วิภูตํ ปากฏํ กตฺวาฯ ‘‘อลภิตฺวา’’ติ จกฺขุมฺหิ อลภิตฺวาฯ อปสฺสิตฺวาติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘ตตฺเถวา’’ติ นิวาสฏฺฐาเน เอวฯ ‘‘สมฺปยุตฺตา’’ติ วิญฺญาเณน สมฺปยุตฺตาฯ ภวิํสุ วฑฺฒิํ สูติ ภูตาฯ สมฺภวํ วุฑฺฒิการณํ เอสนฺติ คเวสนฺตีติ สมฺภเวสิโนฯ ‘‘วุตฺตนเยนา’’ติ ‘ยถา ยวพีชานํ วา สาลิพีชานํ วา’ติอาทินา วุตฺตนเยนฯ ‘‘อาหาเรตี’’ติ ปวตฺเตติฯ ‘‘มโนสญฺเจตนาหาโร’’ติ กุสลากุสล กมฺมภูโต มโนสญฺเจตนาหาโรฯ ‘‘ตโย ภเว’’ติ ตโย กามภวาทิเก อุปปตฺติภเวฯ ฐิติยาติ จ อนุคฺคหายาติ จ วุตฺตํฯ อิตรถา อุปฺปตฺติยาติ จ วุตฺตํ สิยาติ อธิปฺปาโยฯ

‘‘ทุพฺพลกิจฺจฏฺฐานวตฺถุกตฺตา’’ติ ทุพฺพลกิจฺจตฺตา ทุพฺพลฏฺฐานตฺตา ทุพฺพลวตฺถุกตฺตาฯ

‘‘อภินิปาต มตฺตานิ โหนฺตี’’ติ ทสฺสน สวนาทิ มตฺตานิ โหนฺตีติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘วิตกฺก ปจฺฉิมกํ ฌานํ’’ติ ฌานานิ นาม วิตกฺกสฺส ปจฺฉานุคตํ โหตีติ อตฺโถฯ ‘‘ตตฺถา’’ติ เตสุปญฺจวิญฺญาเณสุฯ ‘‘ตา’’ติ เวทนา เอกคฺคตาฯ ‘‘ตํ’’ติ ฌานกิจฺจํฯ เอกคฺคตา พลวตี น โหตีติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘มคฺคินฺทฺริย พลภาวายา’’ติ มคฺคินฺทฺริย พลภาวตฺถายฯ โลกุตฺตรวิปากานิ ชวนกิจฺจานิ จ สาธิปติกานิ จ โหนฺตีติ วุตฺตํ ‘‘ติภูมกานี’’ติอาทิฯ เสสเมตฺถ สุโพธํฯ

มิสฺสกสงฺคหานุทีปนา นิฏฺฐิตาฯ

[164] โพธิปกฺขิยสงฺคเหฯ ‘‘สติปฏฺฐานา’’ติ เอตฺถ ปสทฺโท ปมุขตฺโถ ปธานตฺโถติ อาห ‘‘ปมุขา ปธานา หุตฺวา’’ติฯ ฐาสทฺโท คตินิวตฺติ อตฺโถติ อาห ‘‘จิตฺตคมนํ นิวตฺเตตฺวา ปวตฺตนฺตี’’ติฯ ‘‘กาเย อนุปสฺสนา’’ติ กาเย ปวตฺตา อนุปสฺสนาฯ ปุนปฺปุนํ ปสฺสนฺติ โยคิโน เอตายาติ อนุปสฺสนาฯ กตมํ ปสฺสนฺตีติ อาห ‘‘อสฺสาสปสฺสาสาทิกสฺสา’’ติอาทิํฯ กถญฺจตํ ปสฺสนฺตีติ วุตฺตํ ‘‘ตํ ตํ กายภาเวนา’’ติอาทิฯ อิทานิ ปุนปฺปุน สทฺทสฺส อตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยาวา’’ติอาทิมาหฯ เวทนานุ ปสฺสนาทีสุปิ เอเสวนโยฯ ตํ น สุนฺทรํฯ กสฺมา, สกลสฺส รูปกายสฺส อธิปฺเปตตฺตาฯ เสสเมตฺถ สุวิญฺเญยฺยํฯ ยทิ เอวนฺติอาทีสุฯ ‘‘อิตราปิ สิทฺธา’’ติ กายานุปสฺสนาทโยปิ สิทฺธาฯ กสฺมา, ธมฺมานุปสฺสนาย อนฺโตคธตฺตาฯ ‘‘ตถา อนุปสฺสนฺตสฺสา’’ติ รูปฺปนลกฺขณโต อนุปสฺสนฺตสฺสฯ ‘‘ตํ ตํ สมูหภูตรูปธมฺมวเสนา’’ติ อสฺสาสปสฺสาสาทิ สมูหภูตสฺส รูป ธมฺมสฺส วเสนฯ ‘‘สุภาทิวิปลฺลาสสฺสา’’ติ สุภ สุข นิจฺจวิปลฺลาสสฺสฯ ‘‘โอฬาริกสฺสา’’ติ สุปากฏวเสน โอฬาริกสฺสฯ ‘‘อตฺตูปนิพนฺธา’’ติ อตฺเตน อุปนิพนฺธา, ปฏิพทฺธาฯ

‘‘กามํ’’ติ เอกนฺเตนฯ อุปสุสฺสตูติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘ยนฺตํ’’ติ ฌานาภิญฺญา มคฺคผลนิพฺพานํฯ ‘‘วีริยสฺส สณฺฐานํ’’ติ วีริยคมนสฺส วีริยปฺปวตฺตนสฺส นิวตฺติวเสน สณฺฐานํฯ

อุปฺปนฺนสทฺเทน อตีต กิเลสาปิ ปจฺจุปฺปนฺน กิเลสาปิ คเหตพฺพา โหนฺตีติ อาห ‘‘อสุกสฺมิํ กาเล’’ติอาทิํฯ ‘‘มยฺหํ อุปฺปนฺนํ’’ติ อิทานิ อุปฺปนฺนํฯ ‘‘ปหานายา’’ติ เอตฺถ สมุจฺเฉทปฺปหานํ อธิปฺเปตนฺติ อาห ‘‘อนุปฺปาท ธมฺมตาปาทนกรณตฺถํ’’ติฯ ตตฺถ อนุปฺปาโท ธมฺโม เยสํ เต อนุปฺปาท ธมฺมาฯ มคฺเคน ปหีนา อกุสล ธมฺมาฯ อนุปฺปาท ธมฺมานํ ภาโวติ วิคฺคโหฯ อนุปฺปาท ธมฺมตาย อาปาทนํฯ ตสฺส กรณนฺติ สมาโสฯ ‘‘ทิสฺวา’’ติ เตสํ อุปฺปตฺติ วตฺถุํ ทิสฺวาฯ ‘‘ปจฺจยสมุจฺฉินฺทนตฺถํ’’ติ ปจฺจยภูตสฺส อนุสยสฺส สมุจฺฉินฺทนตฺถํฯ ‘‘อปตฺตา’’ติ อิทานิ อปตฺตาฯ ‘‘สมเย’’ติ พุทฺธุปฺปาทนวมกฺขเณฯ ‘‘นิยามํ น โอกฺกมนฺตี’’ติ อริยมคฺคสงฺขาตํ สมฺมตฺตนิยามํ น โอกฺกมนฺติฯ นปฺปวิสนฺติฯ กิเลเสหิ อโกเปตพฺพตาย อกุปฺโป ธมฺโม ยสฺสาติ อกุปฺป ธมฺโมฯ ขีณาสโวฯ อกุปฺป ธมฺมสฺส ภาโว อกุปฺป ธมฺมตาฯ อรหตฺต ผลํฯ ‘‘เตสํ’’ติ กุสลานํ ธมฺมานํฯ อุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ ปหานายาติ กตฺวา วิสุทฺธิธมฺเมสุ โยคํ กโรนฺตสฺส อนุกฺกเมน ภาวนา กมฺเม มตฺถกํ ปตฺเตอาทิโต ปฏฺฐาย อุปฺปนฺนาปิ ปาปกา ปหิยฺยนฺติฯ อนุปฺปนฺนาปิ นุปฺปชฺชนฺติฯ อนุปฺปนฺนาปิ กุสลา อุปฺปชฺชนฺติฯ อุปฺปนฺนาปิ ภาวนา ปาริปูริํ คจฺฉนฺติฯ เอสนโย อนุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อนุปฺปาทายาติอาทีสุฯ เอวํ จตูสุ มุเขสุ เอเกกมุเขนปิ สมฺมา ปทหนฺตสฺส สมฺมปฺปธานํ จตุกิจฺจสาธกํ โหติฯ เตนาห ‘‘เอเตสุ ปนา’’ติอาทิํฯ

อภิวิสิฏฺเฐน ธมฺมววตฺถานญฺญาเณน ญาตพฺพา สพฺเพ ปรมตฺถ ธมฺมา อภิญฺเญยฺยา นามฯ ‘‘อภิญฺญา สิทฺธี’’ติ อภิชานน กิจฺจสิทฺธิฯ วิสุํ วิสุํ ปริจฺฉินฺทิตฺวา ญาตพฺพา จตุสจฺจ ธมฺมา ปริญฺเญยฺยา นามฯ เตหิ ทุกฺขสจฺจ ธมฺมา ปริญฺญาตพฺพภาเวน, สมุทย สจฺจ ธมฺมา ปหาตพฺพ ภาเวน, นิโรธสจฺจ ธมฺมา สจฺฉิกาตพฺพ ภาเวน, มคฺคสจฺจ ธมฺมา ภาเวตพฺพภาเวน ญาตพฺพา โหนฺตีติฯ ‘‘ภาวนาสิทฺธี’’ติ ภาวนากิจฺจ สิทฺธิฯ ตํ สํยุตฺตเก อิมายปาฬิยา สเมตีติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘วิภงฺเค ปนา’’ติ อิทฺธิปาทวิภงฺเค ปนฯ

‘‘จิตฺต เจตสิกราสี’’ติ สห ปุพฺพภาคภาวนาย อุตฺตริ มนุสฺส ธมฺมปริยา ปนฺนา จิตฺตเจตสิกราสิฯ ‘‘ตตฺถ ปนา’’ติ วิภงฺเค ตสฺมิํ อุตฺตรจูฬภาชนีเย ปนฯ ‘‘อิธา’’ติ อิมสฺมิํ สงฺคเหฯ

จตฺตาริ โสตาปตฺติยงฺคานิ นาม พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโตฯ ธมฺเม, สงฺเฆ, อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคโตติ เอวํ วุตฺตานิ โสตาปตฺติยา องฺคานิฯ ตตฺถ ‘‘อริยกนฺเตหี’’ติ อริยชเนหิ กามิเตหิ อิจฺฉิเตหิฯ ‘‘สีเลหี’’ติ ปญฺจนิจฺจสีเลหิ, อาชีวฏฺฐมกสีเลหิ วาฯ ‘‘สมฺมปฺปธาเนสู’’ติ สมฺมปฺปธานกิจฺเจสุฯ

‘‘โสฬสหิกิจฺเจหี’’ติ เอเกกสฺมิํ สจฺเจ จตฺตาริ จตฺตาริ กตฺวา โสฬสหิ กิจฺเจหิฯ ปีฬนฏฺโฐ, สงฺขตฏฺโฐ, ติอาทีหิ โสฬสหิ อตฺเถหีติ วุตฺตํ โหติฯ เต จ อตฺถา ปรโต อาคมิสฺสนฺติฯ สติ เอว สมฺโพชฺฌงฺโคติ วุตฺตํ, กถํ ปน สาสติ สมฺโพธิํ สมุฏฺฐาเปตีติ อาห ‘‘สาหี’’ติอาทิํฯ เอสนโย เสสโพชฺฌงฺเคสุปิฯ ‘‘เตสุ ธมฺเมสู’’ติ อชฺฌตฺตพหิทฺธา ธมฺเมสุฯ ‘‘ลีนสงฺโกจ โกสชฺชปกฺขํ’’ติ ลีนปกฺข สงฺโกจ ปกฺขโกสชฺช ปกฺขํฯ ธุรํ สุฏฺฐุ ปคฺคณฺหาติ อุกฺขิปตีติ ธุรสมฺปคฺคโหฯ ‘‘ธุรํ’’ติ สมถธุรํ วิปสฺสนา ธุรญฺจฯ ‘‘อรติ อุกฺกณฺฐ ปกฺขํ’’ติ อรติปกฺข นิพฺพิทาปกฺขํฯ ธมฺเม รติ ธมฺมรติฯ ธมฺเม นนฺที ธมฺมนนฺทีฯ ธมฺเม อาราโม ธมฺมาราโมฯ ‘‘สารมฺโภ’’ นาม จิตฺตวิเหสาฯ ‘‘ทรโถ’’ นาม จิตฺตสนฺตาโปฯ สมาหิโต ภิกฺขเว ยถาภูตํ ปชานาติ ปสฺสตีติ วจนโต ปญฺญาย สมาธิ ปาทกตา ปากฏาติ วุตฺตํ ‘‘ตสฺสา’’ติอาทิํฯ สมํ อวิสมํ อตฺตโน กิจฺจํ วหติ สีเลนาติ สมวาหีฯ สมวาหิสฺส ภาโว สมวาหิตาฯ

สา ปน จตุพฺพิธา โหตีติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘ตสฺสา’’ติ สมฺมาทิฏฺฐิยาฯ ‘‘วิสาขา’’ติ อาลปน ปทํฯ ‘สพฺเพ โลกุตฺตเร โหนฺตี’ติ วจนสฺส สมฺพนฺธํ ทสฺเสตุํ ‘‘เต ปน สตฺตติํสปฺปเภทา’’ติอาทิมาหฯ น วฏฺฐานานิ อสฺส อตฺถีติ นวฏฺฐานิกํฯ ‘‘โลกุตฺตเร’’ติ โลกุตฺตร จิตฺเตฯ ‘‘อตฺตปฺปฏิปกฺขานํ’’ติ อตฺตนา อุชุปฺปฏิปกฺขานํฯ ‘‘เต’’ติ โพธิปกฺขิย ธมฺมาฯ

เอเตน ทสฺเสตีติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘กุณฺฑลิยา’’ติ เอวํ นามกํ พฺราหฺมณํ อาลปติฯ ‘‘วิชฺชา’’ติ มคฺควิชฺชาฯ ‘‘วิมุตฺตี’’ติ ผลวิมุตฺติฯ

โพธิปกฺขิยานุทีปนา นิฏฺฐิตาฯ

[165] สพฺพสงฺคเหฯ ‘‘ปญฺจราสโย’’ติ ปญฺจสงฺคหาฯ ‘‘อตีตาทิเภทภินฺนานํ’’ติ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนเภเทน, อชฺฌตฺต พหิทฺธาเภเทน, โอฬาริกสุขุมเภเทน, หีนปณีตเภเทน, ทูรสนฺติกเภเทน จ ภินฺนานํฯ ‘‘อุปปตฺติ ทฺวาเรสู’’ติ จกฺขาทิ ทฺวาเรสุฯ ‘‘กมฺมทฺวาเรสู’’ติ กายกมฺมทฺวาราทีสุฯ ‘‘สงฺคมฺมา’’ติ สงฺคนฺตฺวาฯ ‘‘สมาคมฺมา’’ติ สมาคนฺตฺวาฯ ‘‘สาธารณ กิจฺจานิ วา’’ติ สพฺพิริยาปเถหิ สาธารณ กิจฺจานิวาฯ ปาฬิปาเฐฯ ‘‘กิญฺจา’’ติ กสฺมา จฯ ‘‘สงฺขาเรวเทถา’’ติ สงฺขารา สงฺขารา อิติ ตุมฺเห วเทถฯ ‘‘กิญฺจสงฺขตํ’’ติ กตมญฺจสงฺขตํฯ ‘‘รูปํ รูปตฺถายา’’ติ รูปวิกติยา ชาตตฺถาย รูปสงฺขาตํ สงฺขตํ อภิสงฺขโรนฺตีติ อตฺโถฯ อุปโภโค นาม วตฺถาภรณาทิโก อนฺโตโภโคฯ ปริโภโค นาม มญฺจปีฐาทิโก พาหิร ปริโภโคฯ สมฺปรายิกญฺจ เวทนนฺติ อธิกาโรฯ เสเสสุปิ สญฺญาสงฺขาร วิญฺญาเณสุปิฯ ‘‘ทานํ ทานตฺถายา’’ติ ทานปุญฺญสฺส ชาตตฺถายฯ ทานสงฺขาตํ สงฺขตํ อภิสงฺขโรนฺตีติ อตฺโถฯ อถวา ทานสฺส อตฺโถ ทานตฺโถฯ ‘‘อตฺโถ’’ติ จ วิปากตฺโถ ผลตฺโถฯ ทานวิปากตฺถาย ทานผลตฺถาย ทานปุญฺญสงฺขาตํ สงฺขตํ อภิสงฺขโรนฺตีติ อตฺโถฯ เอวํ เสเสสุปิฯ ‘‘อนุยุญฺชนฺตา’’ติ วิปสฺสนา กมฺมํ อนุยุญฺชนฺตาฯ ‘‘ตีสุ ธมฺเมสุ กิลมิสฺสนฺตี’’ติ วุตฺตํฯ กถํ กิลมิสฺสนฺตีติ อาห ‘‘ตถาหิ ยถา’’ติอาทิํฯ ‘‘สุขสญฺญิเตสุ ปฏิสรเณสู’’ติ จิตฺตสาตจิตฺตรติ ปฏิลาภตฺถาย ปฏิสรเณสุ อารมฺมเณสุฯ ‘‘ตาหี’’ติ สมฺปตฺตีหิฯ ‘‘ตา’’ติ สมฺปตฺติโยฯ ปรมุกฺกํสคตํ สุขสญฺญิตฏฺฐานํ โหติฯ

ตสฺมา ตตฺถ ทุกฺขานุปสฺสนาญาณํ อติเรกตรํ ปวตฺเตตพฺพนฺติ ตทตฺถาย ภควา ตํ เวทนํ วิสุํ เอกํ ขนฺธํ กตฺวา ขนฺธ เทสนํ เทเสตีติ อธิปฺปาโยฯ เอสนโย ปรตฺถปิฯ ‘‘ญาณสมฺมตํ’’ติ ปุถุชฺชเนหิ ญาณสมฺมตํฯ ‘‘ปรมํ อตฺตานํ กตฺวา’’ติ โลเก วิญฺญุตฺตํ ปรมํ โหติ, ตสฺมา วิชานนํ ปรมํ อตฺตานํ กตฺวาฯ เสสเมตฺถ สุปากฏํฯ ‘‘ยตฺถภุญฺชตี’’ติอาทีสุฯ ‘‘ยตฺถ ภุญฺชตี’’ติ ยสฺมิํ ภาชเน ภุญฺชติฯ ‘‘ยญฺจ ภุญฺชตี’’ติ ยญฺจ โภชนํ ภุญฺชติฯ ‘‘เยน จ ภุญฺชตี’’ติ เยนพฺยญฺชเนน ภุญฺชติฯ ‘‘โย จ โภชโก’’ติ สมีเป ฐตฺวา ปริเวสโกฯ ‘‘โย จ ภุญฺชิตา’’ติ โย จ ภุญฺชโกฯ

‘‘สาสวา เอวา’’ติ สาสวา นาม โลกิย ธมฺมาฯ ‘‘อุสฺสาหนฺตา วิย โหนฺตี’’ติ อพฺยาปาร ธมฺมตฺตา วุตฺตํฯ น หิ อพฺยาปาร ธมฺมานํ เอกนฺเตน อุสฺสาโห นาม อตฺถิฯ ผลสฺส นิพฺพตฺตนโต ผลตฺถาย อุสฺสาหนฺตา วิย โหนฺตีติฯ ‘‘อากิริตฺวา’’ติ ปตฺถริตฺวาฯ เสสเมตฺถ สุโพธํฯ

ธาตุสงฺคเหฯ ‘‘อตฺตโน เอว สภาวํ’’ติ อตฺตโน สภาวํ เอวาติปิ ยุชฺชติฯ ‘‘อีหา จ พฺยาปาโร จา’’ติ อภิกฺกมามิ ปฏิกฺกมามีติอาทินา อุสฺสาโห จ, อภิกฺกมนาทิ พฺยาปาโร จฯ ‘‘น จ ชีวโยคา’’ติ น จ โลกิยมหาชน สมฺมเตน ชีเวน ยุตฺตาฯ อฏฺฐกถาปาเฐฯ ยายติ เอตฺถาติ ยนฺตํฯ อุทุกฺขลํฯ ยนฺต จกฺกยฏฺฐินาม ยนฺต จกฺกสมฺพนฺธา มุสลยฏฺฐิฯ อรณี วุจฺจติ อคฺคินิพฺพตฺตกตฺถาย กตา ทฺเว สารฆฏิกาฯ อธรารณี นาม เหฏฺฐารณีฯ อุตฺตรารณี นาม อุทฺธารณีฯ ‘‘สลฺลมิวา’’ติ กณฺโฑวิยฯ ‘‘สูลมิวา’’ติ วิชฺฌนกทณฺโฑ วิยฯ ‘‘อาตุราวิยา’’ติ เตหิสลฺลสูเลหิ วิทฺธคิลานา วิยฯ อยถาภุจฺจ นิมิตฺตํ นาม อยถาภูตํ สตฺตปุคฺคลาทินิมิตฺตํฯ ‘‘วนมิโค วิยา’’ติ ติณ รูเป ปุริส สญฺญาลาโภ วนมิโค วิยฯ ‘‘องฺคารกาสุยํ’’ติ องฺคารกูเปฯ ‘‘นานาวิธุปทฺทว นิมิตฺตโต’’ติ นานาวิธานํ อุปทฺทวานํ อุปฺปตฺติ ปจฺจยโตฯ ‘‘วนมกฺกโฏ วิยา’’ติ วนวานโร วิยฯ ทุกฺเขน ทมนํ อสฺสาติ ทุทฺทมโนฯ ‘‘อสฺสขฬุงฺโก’’ติ ทุฏฺฐ อสฺโสฯ ‘‘ยตฺถ กามนิปาติโต’’ติ ยสฺมิํ ยสฺมิํ อารมฺมเณ ปติตุํ กาเมติ อิจฺฉติ, ตตฺถ ตตฺถ นิปาติโตฯ

ปุคฺคลวเส อวตฺติตฺวา อารมฺมเณสุ ยทิจฺฉกํ นิปตนโตติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘รงฺคนโฏ วิยา’’ติ สมชฺชนฏโก วิยฯ สภาวโต อตฺถิ สํวิชฺชตีติ สนฺโตฯ ตโถติ จ อวิตโถติ จ อตฺถโต เอกํฯ อญฺโญ ปกาโร อญฺญถาฯ นตฺถิ อญฺญถา อสฺสาติ อนญฺญถํฯ ทุกฺขทุกฺขํ นาม กายิกทุกฺข เจตสิกทุกฺขํฯ ‘‘กมฺมชานํ’’ติ วิปากกฺขนฺธกฏตฺตา รูปานํฯ ‘‘อุปฺปตฺติยา’’ติ อุปฺปาทตฺถายฯ ‘‘ปเควา’’ติ ปุเรตรเมวฯ ‘‘อุปฺปนฺนํ ปี’’ติ อุปฺปนฺนมฺปิ จกฺขุฯ ‘‘ปวตฺติยา’’ติ สนฺตานฏฺฐิติยา ฐิตตฺถายฯ ‘‘ปฏิชคฺคน ทุกฺขํ’’ติ โสธน ทุกฺขํฯ ปจฺจยเวกลฺลํ นาม อาหารจฺเฉทาทิกํฯ นนุ ภิชฺชนภเยน ปเคว ปจฺจยสมฺปาทนํ นาม สงฺขาร ทุกฺขเมว สิยาติฯ สจฺจํฯ อิธ ปน อาสนฺเน ภิชฺชนนิมิตฺตํ ทิสฺวา กตํ ปจฺจย สมฺปาทนํ อธิปฺเปตํฯ ‘‘รกฺขาวรณคุตฺติ สํวิธาน ทุกฺขํ’’ติ นานาภยโต รกฺขณสฺส จ อาวรณสฺส จ โคปนสฺส จ สํวิธาน ทุกฺขํฯ ‘‘ตทุภเยน สเหว สิชฺฌตี’’ติ กสิโครกฺขาทีนิ สงฺขาร กมฺมานิ วา รกฺขาวรณ คุตฺติสํ วิธานาทีนิวา กโรนฺตานํ ตํ ทุกฺข ทุกฺขํ ตทุภเยน ทุกฺเขน สเหว สิชฺฌติฯ ‘‘เตสํ’’ติ จกฺขาทีนิ อสฺสาเทนฺตานํ น มุจฺจตีติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘ปวตฺติ นิโรธ ภูตสฺสา’’ติ ปวตฺติยา นิโรธ ภูตสฺสฯ ‘‘ตํ ปชหติ เยวา’’ติ ตํ โลภํ ปชหติเยวฯ ‘‘ยาวเทวา’’ติ อุปริมปริยนฺเตนฯ อหํ อสฺมีติ ปวตฺโต มาโน อสฺมิมาโนฯ ตสฺส สมุคฺฆาตนํ สมุจฺฉินฺทนํฯ ‘‘ปริญฺญาเตสู’’ติ เตสุ อนุสยิตาย ตณฺหาย ปหานวเสน ปริญฺญาเตสุฯ ‘‘ตพฺพิปรีเตน ปนา’’ติ ตโต วิปรีเตน ปนฯ อสฺมิมานสฺส อนธิฏฺฐานภูตาติอาทิ อตฺเถนฯ อนินฺทฺริยพทฺธ ธมฺมา นาม ปถวีปพฺพตาทีสุ ปวตฺตา รูป ธมฺมาฯ

สตฺเต อนุกฺกณฺฐมาเน กโรตีติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘อิตี’’ติ ตสฺมาฯ เตสํ สตฺตานํฯ ทุชฺชโห นาม นตฺถิฯ ตสฺมา โลโภเยว ทุกฺขสมุทยาริย สจฺจํ นามาติ โยชนาฯ สาสวา กุสลา กุสล ธมฺมา สมุทยสจฺจํ นาม, ทุกฺข สจฺจภูตานํ วิปากกฺขนฺธกฏตฺตา รูปานํ สมุทยตฺตา สํวฑฺฒนตฺตาฯ

มูลภาเวน วุตฺตา ‘อวิชฺชา ปจฺจยา สงฺขารา’ติอาทีสุฯ ‘‘นนฺทนสทิสํ’’ติ เทวโลเก นนฺทนวนุยฺยานสทิสํฯ ‘‘อาทิปภวปธานภูตา’’ติ ทุกฺข ธมฺมานํ อาทิภูตา, ปภวภูตา, ปธานภูตาฯ ‘‘ปภวภูตา’’ติ จ ปถมุปฺปตฺติเหตุภูตาฯ ‘‘เตสํ’’ติ ทุกฺข ธมฺมานํฯ

‘‘กตฺถจี’’ติ กามภวาทีสุ กิสฺมิญฺจิภเวฯ ‘‘กทาจี’’ติ อตีตาทิกาเลสุ กิสฺมิญฺจิกาเลฯ ‘‘เกสญฺจี’’ติ เทวมนุสฺสาทีสุ สตฺเตสุ เกสญฺจิสตฺตานํฯ ‘‘กุโตจี’’ติ พหูสุการเณสุ กุโตจิการณาฯ ‘‘กถญฺจี’’ติ เกนจิปกาเรนฯ

‘‘ปริณาโม’’ติ ปริณมนํ อญฺญถาภาโวฯ ‘‘ตํ สมงฺคีนํ’’ติ เตหิ จกฺขาทีหิ สมงฺคีนํ ปุคฺคลํฯ ปาฬิปาเฐฯ ‘‘อาทิตฺตํ’’ติอาทีปิตํ สมุชฺชลนฺตํฯ ‘‘เกนา’’ติ กรณภูเตน เกน อคฺคินาฯ ตถา อริยมคฺโค วิปริณาม ธมฺโม จ โหติฯ โสวิปริณาม ทุกฺเขนปิ ปุคฺคลํ ภุสํ ปีเฬติเยวาติ โยชนาฯ ‘‘นา’’ติ น สิยาฯ สมนํ วูปสมนํ สนฺติฯ สพฺพทุกฺขานํ สนฺตีติ วิคฺคโหฯ สพฺพํ วฏฺฏทุกฺขนฺติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘ตสฺสา’’ติ อริยมคฺคสฺสฯ ‘‘ปวตฺตมานา จา’’ติ สนฺตติฐิติวเสน วตฺตมานา จฯ ‘‘มหนฺตํ ปริฬาหทุกฺขํ’’ติ โสก ปริเทว ทุกฺข โทมนสฺสุปายาสานํ ปวตฺติวเสน มหนฺตํ ปริฬาห ทุกฺขํฯ นิพฺพานสฺส อนุปฺปาท ธมฺมตฺตา อุปฺปาทตฺถาย ปจฺจโย นาม นตฺถิฯ ตถา อปฺปวตฺติ ธมฺมตฺตา ปวตฺตตฺถายฯ สมฺปาปุณิตพฺพตฺตา ปน สมฺปาปนตฺถาย ปจฺจโย อตฺถีติ อาห ‘‘สมฺปาปก ปจฺจยาภิสงฺขรณเลสํ’’ติฯ สมฺปาปก ปจฺจยา นาม อริย มคฺโค จ ตสฺส ปจฺจยา จฯ

ภวาภวสงฺขาตสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺสาติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘ตเทวา’’ติ ตํ ทุกฺขกฺขนฺธํ เอวฯ อนุปุนปฺปุนํ ปทียเต อนุปฺปทานํฯ ‘‘นิยฺยาตนฏฺโฐ’’ติ หนฺท คณฺหาติ สมฺปฏิจฺฉาปนฏฺโฐฯ ‘‘ตโต’’ติ วฏฺฏทุกฺขโตฯ ‘‘มุจฺจนูปายสฺสา’’ติ ทานสีลนิกฺขมาทิกสฺส มุจฺจนูปายสฺสฯ ‘‘นิสฺสรณวิมุตฺติยา’’ติ นิสฺสรณ สงฺขาตาย วิมุตฺติยาฯ สงฺขาร ทุกฺขสฺส อภาวฏฺโฐฯ

‘‘สมฺโมหสฺส ปหานวเสนา’’ติ เอเตน อิธ ทสฺสนํ นาม อิโต ปฏฺฐาย จตูสุ สจฺเจสุ อสมฺโมห ภาวปตฺติ เอว อาโลกปตฺติ เอว วุจฺจตีติ ทสฺเสติ ฯ เตนาห ‘‘ปฏิวิชฺฌนฏฺโฐ’’ติฯ ตณฺหาย ทาโส ตณฺหาทาโสฯ ตณฺหาทาสสฺส ภาโว ตณฺหาทาสพฺยํฯ ปรวสโต วิมุตฺติวเสน อปราธีนตา ภุชิสฺสภาโว นามฯ โลกิยมคฺคาหิ ตณฺหาทาสพฺยํ นาติวตฺตนฺติฯ ตณฺหาวสํ ปูรยมานา ตณฺหาวิสยํ วิปากํ ชเนนฺติฯ อยํ อริยมคฺโค เอว ตณฺหาย อนารมฺมณภาเว ฐิโต ตณฺหาทาสพฺยํ อติวตฺตติฯ ตณฺหาวสํ ภินฺทมาโน ตณฺหาย อวิสยํ วิปากํ ชเนตีติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘ทุกฺขมุตฺติยา’’ติ ทุกฺขโต มุจฺจนตฺถํฯ ‘‘ทุกฺขวฑฺฒิยา’’ติ ทุกฺขวฑฺฒนตฺถายฯ เสสเมตฺถ สุโพธํฯ ‘‘ขยวิราค นิโรธ ภูโต’’ติ เอตฺถ กิเลส ธมฺมานํ วิรชฺชนํ วิคมนํ อนฺตรธานํ วิราโคฯ ‘‘อนตฺถ ปทานี’’ติ อหิตปทานิฯ ภยาทีนวปทานิฯ ‘‘ทฺวารฉกฺกอารมฺมณ ฉกฺกเภเทนา’’ติ ทฺวารฉกฺกํ ธมฺมารมฺมณํ โหติฯ เอวํสติ, อารมฺมณ ฉกฺกนฺติ น วตฺตพฺพํ ธมฺมารมฺมณสฺส วิสุํ คหิตตฺตาติฯ โน นวตฺตพฺพํฯ กสฺมา, ทฺวารฉกฺกโต เสสานํ ธมฺมารมฺมณานํ อตฺถิตายาติ ทสฺเสตุํ ‘‘เอตฺถ จา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ปรโต ‘‘เอตฺถปี’’ติอาทีสุ เอเสวนโยติฯ

สพฺพสงฺคหานุทีปนา นิฏฺฐิตาฯ

สมุจฺจยสงฺคหทีปนิยาอนุทีปนา นิฏฺฐิตาฯ

8. ปจฺจยสงฺคหอนุทีปนา

[166] เยหิปกาเรหิ ยถาฯ เตสํ วิภาโค ตํ วิภาโคฯ อยญฺจนิทฺเทโส เอกเสสนิทฺเทโส, วิจฺฉาโลปนิทฺเทโสวาติ ทสฺเสตุํ ‘‘เตสํ’’ติอาทิมาหฯ น สเมติฯ คาถายํ ‘เยสํ’ติอาทินา ตีหิ-ย-สทฺเทหิ ทสฺสิตานํ ติณฺณํ อตฺถานํ-ต-สทฺทตฺถ สมฺภวโตฯ ต-สทฺทตฺถานญฺจ อนุสนฺธิยํ ปริปุณฺณํ กตฺวา วตฺตพฺพโตฯ ‘‘สมุปฺปชฺชตี’’ติ สุฏฺฐุ ปริปุณฺณํ กตฺวา อุปฺปชฺชติ, ปาตุภวติฯ ‘‘อวินา’’ติ อวินา หุตฺวาฯ ‘‘สหชาต ธมฺเมหี’’ติ อวิชฺชา ปจฺจยา สงฺขาราติอาทีสุ สงฺขาราทีนํ สหชาต ธมฺเมหิ สเหว อุปฺปชฺชนํฯ ‘‘กลาปวเสนา’’ติ สุทฺธ ธมฺม กลาปวเสนฯ ‘‘สามญฺญ ลกฺขณํ’’ติ สาธารณ ลกฺขณํฯ ‘‘อตฺโถ’’ติ อิทปฺปจฺจยตา สทฺทสฺส อตฺโถฯ ‘‘อยมตฺโถ ปฏิกฺขิตฺโต’’ติ ‘สมุปฺปชฺชนํ สมุปฺปาโท’ติ อยํภาวสาธนตฺโถ ปฏิกฺขิตฺโตฯ ‘‘อยเมวา’’ติ อยํ ภาวสาธนตฺโถ เอวฯ ชรามรณํ สมฺภวตีติ โยชนาฯ ‘‘อุปฺปาทาวา ตถาคตานํ’’ติ สมฺมาสมฺพุทฺธานํ อุปฺปาเทวา สติฯ ‘‘อนุปฺปาทาวา’’ติ อนุปฺปาเทวา สติฯ ‘‘ฐิตาว สาธาตู’’ติ ชาติยา สติ ชรามรณสฺส ปวตฺติสภาโว โลเก ฐิโตเยวฯ กตมา ปน สาธาตูติ อาห ‘‘ธมฺมฏฺฐิตตา’’ติอาทิํฯ ตตฺถ ‘‘ธมฺมฏฺฐิตตา’’ติ เกนจิ อกตา สภาวฏฺฐิตตาฯ ‘‘ธมฺมนิยามตา’’ติ สภาวนิยามตาฯ ‘‘ตตฺร ตถตา’’ติ ตสฺมิํ สามญฺญลกฺขเณ สงฺขต ธมฺมานํ ตถตาฯ สามญฺญ ลกฺขณเมว ปฏิจฺจสมุปฺปาโท นามาติ ทสฺเสติ, น อวิชฺชาทิโก ปจฺจย ธมฺโมฯ กสฺมา, เตหิ วจเนหิ ธมฺมนิยามตา มตฺตสฺส ทสฺสิตตฺตาฯ อวิชฺชาทีนํ ธมฺม สรูปานํ อทสฺสิตตฺตาฯ ‘‘ธมฺมนิยามตามตฺตํ’’ติ จ ยถา วุตฺตสามญฺญ ลกฺขณเมว วุจฺจติฯ ยทิ ภาวสาธนํ อิจฺเฉยฺย, ภาวสาธนํ นาม กตฺตุรหิตํ ภเวยฺยฯ กตฺตุรหิเต จ สติ, กถํ ปฏิจฺจ กฺริยาย สมานกตฺตุกตา ลพฺภติฯ