6. รูปสงฺคหอนุทีปนา

[156] รูปสงฺคเห ฯ ‘‘จิตฺตเจตสิเก’’ติ จิตฺตเจตสิก ธมฺเมฯ ‘‘ทฺวีหิ ปเภทปฺปวตฺตีหี’’ติ ทฺวีหิ ปเภทสงฺคหปวตฺติ สงฺคเหหิฯ ‘‘เย วตฺตนฺตี’’ติ เย ธมฺมา วตฺตนฺติ ปวตฺตนฺติฯ ‘‘เอตฺตาวตา’’ติ เอตฺตเกน ‘ตตฺถ วุตฺตาภิธมฺมตฺถา’ติอาทิเกน วจนกฺกเมนฯ นิปาตํ อิจฺฉนฺตา เอตฺตเกหิ ปญฺจหิ ปริจฺเฉเทหีติ วณฺเณนฺติฯ วจนวิปลฺลาสํ อิจฺฉนฺตาติปิ ยุชฺชติฯ ‘‘สมุฏฺฐาตี’’ติ สุฏฺฐุ อุฏฺฐาติ, ปาตุพฺภวติ, วิชฺชมานตํ คจฺฉติฯ ‘‘กมฺมาที’’ติ กมฺมาทิปจฺจโยฯ ‘‘ปิณฺฑี’’ติ เอกคฺฆนตา วุจฺจติฯ อุปาทาย มหนฺตานิ เอว หุตฺวาติ สมฺพนฺโธฯ อินฺทฺริยพทฺธสนฺตานํ สตฺตสนฺตานํฯ อชฺฌตฺต สนฺตานํติปิ วุจฺจติฯ ‘‘วิสํวาทกฏฺเฐนา’’ติ วิราธกฏฺเฐนฯ ภูตญฺจ อภูตํ กตฺวา อภูตญฺจ ภูตํ กตฺวา สนฺทสฺสกฏฺเฐนาติ วุตฺตํ โหติฯ ภูตวชฺชปฺปฏิจฺฉาทนกมฺมํ มหามายา นามฯ มายํ กโรนฺตีติ มายาการาฯ อาวิสนํ นาม สตฺตานํ สรีเรสุ อาวิสนํฯ คหณํ นาม สตฺตานํ อตฺตโนวสํ วตฺตาปนํฯ ตทุภยํ กโรนฺตา กตฺถ ฐตฺวา กโรนฺติฯ อนฺโตวาฐตฺวา กโรนฺติ, พหิวา ฐตฺวา กโรนฺตีติ ปากติเกหิ มนุสฺเสหิ ชานิตุํ ปสฺสิตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา อจินฺเตยฺยฏฺฐานํ นามฯ ‘‘วญฺจกฏฺเฐนา’’ติ เอตา ปกติยา อติทุพฺพณฺณํ อตฺตานํ เทวจฺฉราวณฺณํ กตฺวา วญฺเจนฺติฯ วสนรุกฺขคุมฺพํปิ ทิพฺพวิมานํ กตฺวา วญฺเจนฺติฯ เอวรูเปน วญฺจกฏฺเฐนฯ ‘‘เตเนวฏฺเฐนา’’ติ วิสํวาทกฏฺฐาทินา ติวิเธเนว อตฺเถนฯ ตานิปิหิ อสตฺตภูตํเยว อตฺตานํ สตฺโตติ วิสํวาเทนฺติฯ อรุกฺขํเยว อตฺตานํ รุกฺโขติ วิสํวาเทนฺติฯ อนิฏฺฐํ, อกนฺตํ, อมนาปํเยว อตฺตานํ อิฏฺโฐ, กนฺโต, มนาโปติ วญฺเจนฺติ, ตถา สหชาตานญฺจ เตสํ อญฺญมญฺญสฺส อนฺโต วา ติฏฺฐนฺติฯ อุทาหุพหิวาติฏฺฐนฺตีติ ชานิตุํ ปสฺสิตุํ อสกฺกุเณยฺยํ ฐานํ โหตีติฯ ‘‘อุภยตฺถปี’’ติ มายาการาทิ มหาภูเตสุ จ ปถวิยาทิมหาภูเตสุ จฯ

‘‘อภูตานี’’ติ อสนฺตานิ, อสจฺจานิ ฯ‘‘อพฺภุตานี’’ติ อจฺฉริยกมฺมานิฯ ‘‘อิมสฺมิํ ปาเฐ’’ติ จตุนฺนํ มหาภูตานนฺติ เอวํ สมฺพนฺธ ปทสหิเต ปาเฐฯ อญฺญตฺถ ปน อุปาทารูปํ อนุปาทารูปนฺติอาทีสุ ยการ วิรโห ทิฏฺโฐติ อธิปฺปาโยฯ ธาตูนํ อเนกตฺถตฺตา ‘‘ปถยติ ปกฺขายตี’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘ปุถู’’ติ ปาฏิปทิกปทํฯ ตเมว ชาตตฺเถ นิรุตฺตินเยน ปถวีติ สิทฺธนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘ปุถุมหนฺตี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ปกาเรน ถวียตีติ อตฺเถ ปถวีติ อิทํ อุชุกเมวฯ ‘‘อาเปตี’’ติ พฺยาเปติฯ ‘‘อปฺปายตี’’ติ ภุสํ ปายติ, วฑฺเฒติฯ เตนาห ‘‘สุฏฺฐุ พฺรูเหตี’’ติอาทิํฯ นิสานตฺถวเสเนว ปริปาจนตฺโถปิ ลพฺภตีติ อาห ‘‘ปริปาเจติวา’’ติฯ ‘‘สมีเรตี’’ติ สุฏฺฐุ อีเรติ กมฺเปติฯ วายติ วหตีติ วาโย อตฺถาติสฺสย นเยนฯ ‘‘วิตฺถมฺภนํ’’ติ วิวิเธน อากาเรน ภูตสงฺฆาฏานํ ถมฺภนํ วหนํ อภินีหรณํฯ กกฺขฬตา นาม ขรตา ผรุสตาฯ สหชาตรูปานํ ปติฏฺฐานตฺถาย ถทฺธตา ถูลตาฯ สา เสสภูเตสุ นตฺถีติ อาห ‘‘เสสภูตตฺตยํ อุปาทายา’’ติฯ ‘‘อนวฏฺฐานตา’’ติ เอตฺถ อวฏฺฐานํ นาม อจลฏฺฐานํฯ น อวฏฺฐานนฺติ อนวฏฺฐานํฯ จลนนฺติ วุตฺตํ โหติฯ เตนาห ‘‘มุทุภูตาปี’’ติอาทิํฯ อาพนฺธกํ นาม อาพนฺธิตพฺเพ วตฺถุมฺหิ มุทุมฺหิ สติ, ทฬฺหํ น พนฺธติฯ ถทฺเธสติ, ทฬฺหํ พนฺธตีติ อิทํ โลกโตว สิทฺธนฺติ อาห ‘‘อาพนฺธิตพฺพายา’’ติอาทิํฯ ‘‘ตพฺภาวํ’’ติ ปริณตภาวํฯ ‘‘ปริปาจกตา ทสฺสนโต’’ติ เหมนฺเต อชฺโฌหฏาหารานํ สุฏฺฐุปริปาจกตา ทสฺสนโตติ วทนฺติฯ อุสติ ทหตีติ อุณฺหํฯ ‘‘ทหตี’’ติ จ อุณฺหเตโชปิ อุณฺหภาเวน ทหติ, สีตเตโชปิ สีตภาเวน ทหติฯ อุณฺเหน ผุฏฺฐํ วตฺถุ อุณฺหตฺตํ คจฺฉติ, สีเตน ผุฏฺฐํ วตฺถุ สีตตฺตํ คจฺฉติฯ ยญฺจ อุณฺหตฺตํ คจฺฉติ, ตํ อุณฺหเตโช อุณฺหภาเวน ทหตินามฯ ยญฺจ สีตตฺตํ คจฺฉติ, ตํ สีตเตโช สีตภาเวน ทหตินามฯ เอวํ สีตเตโชปิ อุสติทหตีติ อตฺเถน อุณฺหตฺต ลกฺขโณนาม โหตีติฯ เอวํสนฺเต นีเลนวณฺเณน ผุฏฺฐํ วตฺถุ นีลํ โหติฯ ปีเตน ผุฏฺฐํ ปีตํ โหติฯ นีลํปิ ปีตํปิ ตํ วตฺถุํ ทหตินามาติ เจฯ นีเลน วณฺเณน ผุฏฺฐํนาม นตฺถิฯ

ตถา ปีเตน ฯ กสฺมา, นีลาทีนํ อุปาทารูปานํ ผุสน กิจฺจา ภาวโตฯ สมฺมิสฺสิตํ นาม โหติฯ น จ สมฺมิสฺสนมตฺเตน ทหติฯ ผุสนฺโต เอว ทหติฯ ผุสนฺตานํปิ ปถวิวาตานํ ทหนกิจฺจํ นตฺถิฯ ปริปาจนกิจฺจํ นตฺถีติ อธิปฺปาโยฯ สเจ ฆนถทฺเธ สิลาถมฺเภ วิตฺถมฺภนํ อตฺถิ, สกโล สิลาถมฺโภ กปฺปาสปิจุคุฬฺโหวิย สิถิโล จ ลหุโก จ ภเวยฺยฯ นจ ภวติฯ ตสฺมา ตตฺถ วิตฺถมฺภนํ นตฺถีติ อธิปฺปาเยน ‘‘โส ปน ฆนถทฺเธสุ สิลาถมฺภาทีสุ น ลพฺภตี’’ติ โจเทติฯ ตตฺถ ปน วิตฺถมฺภนํ ลพฺภมานํ อธิมตฺเตน น ลพฺภติ, สหชาตภูตานํ อุปตฺถมฺภนมตฺเตน ลพฺภตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘นา’’ติ วตฺวา ‘‘ตตฺถหี’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ‘‘วหตี’’ติ ถทฺธกกฺขฬ กิจฺจํ วหติฯ

ปสาทรูเปสุฯ ‘‘สมวิสมํ’’ติ สมฏฺฐานญฺจ วิสมฏฺฐานญฺจ, สมเทสญฺจ วิสมเทสญฺจ, สมปถญฺจ วิสมปถญฺจาติ เอวมาทิํ สมวิสมํฯ ‘‘อาจิกฺขตี’’ติ อาจิกฺขนฺตํ วิย ตํ ชานน กิจฺจํ สมฺปาเทติฯ เตนาห ‘‘สมวิสมชานนสฺส ตํ มูลกตฺตา’’ติฯ ‘‘อนิรากรณโต’’ติ อปฺปฏิกฺขิปนโตฯ ‘‘ตํ วา’’ติ รูปํ วาฯ สุณนฺติ ชนาฯ สุยฺยนฺติ ชเนหิฯ เอวํ ฆายนฺตีติอาทีสุฯ ‘‘ชีวิต นิมิตฺตํ’’ติ ชีวิตปฺปวตฺติการณภูโตฯ ‘‘นินฺนตายา’’ติ วิสยวิสยีภาวูปคมเนน นินฺนตายฯ ‘‘ชีวิตวุตฺติ สมฺปาทกตฺตา’’ติ นานาวจีเภทวจีกมฺมปฺปวตฺตเนนาติ อธิปฺปาโยฯ อิเม ปน ปญฺจ จกฺขุ ปสาทาทโยติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘ทฏฺฐุกามตา’’ติ รูปตณฺหา วุจฺจติฯ อาทิสทฺเทน โสตุกามตา ฆายิตุกามตา สายิตุกามตา ผุสิตุกามตาโย สงฺคยฺหนฺติฯ อตฺถโต สทฺทตณฺหา คนฺธตณฺหา รสตณฺหา โผฏฺฐพฺพตณฺหา เอวฯ ‘‘นิทานํ’’ติ การณํฯ ทฏฺฐุกามตาทโย นิทาน มสฺสาติ วิคฺคโหฯ กุสลา กุสลกมฺมํฯ สมุฏฺฐาติ เอเตนาติ สมุฏฺฐานํฯ กมฺมเมวฯ ทฏฺฐุกามตาทินิทานกมฺมํ สมุฏฺฐานํ เยสนฺติ สมาโสฯ ปถวิอาทีนิ ภูตานิฯ เตสํ ปสาโท ลกฺขณํ เอเตสนฺติ วิคฺคโหฯ ทุตีย วิกปฺเปฯ รูปาทีนํ ปญฺจารมฺมณานํ อภิฆาตํ อรหตีติ รูปาทิอภิฆาตารโหฯ ภูตานํ ปสาโท ภูตปฺปสาโทฯ โส ลกฺขณํ เอเตสนฺติ วิคฺคโหฯ

จกฺขุ อูกาสิรปฺปมาเณ ทิฏฺฐ มณฺฑเล ติฏฺฐตีติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘ทิฏฺฐมณฺฑเล’’ติ มหาชเนหิ ปกติ จกฺขุนา ทิฏฺเฐ ปสนฺนมณฺฑเลฯ เตลํ สตฺตปิจุปฏลานิ พฺยาเปตฺวา ติฏฺฐติวิยาติ โยชนาฯ ‘‘โสตพิลํ’’ นาม โสตกูโปฯ ‘‘องฺคุลิเวฐนา’’ นาม องฺคุลิมุทฺทิกาฯ ‘‘อุปจิตตนุตมฺพโลมํ’’ติ ราสีกตญฺจ วิรฬญฺจ ตมฺพโลหวณฺณญฺจ สุขุมโลมํฯ อุปจิตํ ราสีกตํ ตนุตมฺพโลมํ เอตฺถาติ วิคฺคโหฯ ‘‘อชปทสณฺฐานํ’’ติ อชสฺส ปาเทน อกฺกนฺตปทสณฺฐานวนฺตํฯ ‘‘อุปฺปลทลํ’’ นาม อุปฺปลปณฺณํฯ อุปฺปลทลสฺส อคฺคสณฺฐานวนฺตํฯ ‘‘วฏฺฏิ’’ นาม อิธ มนุสฺสานํ สรีราการสณฺฐิตา อายตปิณฺฑิฯ ‘‘สุกฺขจมฺมานิ จ ฐเปตฺวา’’ติ สมฺพนฺโธฯ เต ปน ปญฺจปฺปสาทาฯ สมุทีรณํ จญฺจลนํฯ ‘‘ยถาตํ’’ติ กตมํ วิย ตํฯ อิเม ปสาทา วิจิตฺตา, กถํวิจิตฺตาติ อาห ‘‘อญฺญมญฺญํ อสทิสา’’ติฯ กถํ อสทิสาติ อาห ‘‘เตหี’’ติอาทิํฯ

โคจรรูเปสุฯ ‘‘วณฺณวิเสสํ’’ติ วณฺณวิเสสตฺถํฯ วณฺณวิการนฺติ วุตฺตํ โหติฯ หทเย คโต ปวตฺโต ภาโว หทยงฺคตภาโวฯ ‘‘ภาโว’’ติ จ อธิปฺปาโย วุจฺจติฯ ตํ ปกาเสติ, มุเข วณฺณวิการํ ทิสฺวา อยํ เม ตุสฺสติ, อยํ เม รุจฺจติ, อยํ เม กุปฺปติ, อยํ โสมนสฺสิโต, อยํ โทมนสฺสิโตติ เอวํ ชานนปจฺจยตฺตาฯ ‘‘ปกติยา ปี’’ติ วณฺณวิเสสํ อนาปชฺชิตฺวาปีติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘ยํ กิญฺจิทพฺพํ’’ติ สวิญฺญาณกวตฺถุํฯ สมวิสมํ ปุพฺเพ ปกาสิตํฯ ตํ ตํ อตฺถํ วา อาจิกฺขติ ตํ สุตฺวา ตสฺส ตสฺส อตฺถสฺส ชานนโตฯ อตฺตโน วตฺถุํ วา อาจิกฺขติ ตํ สุตฺวา ตสฺส วตฺถุสฺสปิ ชานนโตฯ ‘‘อตฺตโน วตฺถุํ สูเจตี’’ติ อิธ อิทํ นาม อตฺถีติ ปกาเสติฯ ‘‘ผุสียตี’’ติ ผุสิตฺวา วิชานียติฯ ‘‘ตํ’’ติ ผุสนํฯ ‘‘ตสฺสา’’ติ อาโปธาตุยาฯ ‘‘ทฺรวตาวา’’ติ อทฺทตินฺตรสตาวาฯ ผุสิตฺวา คยฺหติ, สา จ อาโปธาตุ สิยาติ โจเทติฯ วุจฺจเต ปริหาโรฯ เอวํ ปน น ลพฺภติ, ตสฺมา สา เตโชเยวฯ น อาโปติฯ เอตฺถ เอวํ อลพฺภมานาปิ สาสีตตา อาโปเยว, น เตโชฯ

กสฺมา, อาปสฺสปิ สีตุณฺหวเสน ทุวิธตา สมฺภวโต ฯ ตสฺมิญฺหิ โลหรเส อุณฺหตา อุณฺหอาโป, สีตวตฺถูสุ สีตตา สีตอาโปติ เจฯ เอวํ ปน สติ เตโช นาม นตฺถีติ อาปชฺชตีติ ปริหาโรฯ ‘‘สห อปฺปวตฺตนโต’’ติ เอกโต อปฺปวตฺตนโตฯ ‘‘โอรปารานํ วิยา’’ติ นทิยํ ตีรํ นาม อิทํ โอริมตีรํ, อิทํ ปาริมนฺติ นิยมโต นตฺถิฯ ยตฺถ สยํ ติฏฺฐติ, ตํ โอริมนฺติ, อิตรํ ปาริมนฺติ โวหรติฯ เอวํ โอรปารานํ อนวฏฺฐานํ โหตีติฯ เอตฺถ จ ‘‘สีตุณฺหานํ สห อปฺปวตฺตนโต’’ติ เอเตน ยทิ เต สห ปวตฺเตยฺยุํฯ ตตฺถ สีตตา อาโปนาม, อุณฺหตา เตโชนามาติ วตฺตพฺพา สิยุํฯ น ปน เต สห ปวตฺตนฺติ, ตสฺมา ตถา น วตฺตพฺพา โหนฺตีติ ทสฺเสติฯ น น วตฺตพฺพาฯ กสฺมา, อุณฺหเตเชน ยุตฺโตหิ อาโป อุณฺหตฺตเมว คจฺฉติฯ ยถาตํ อุณฺหเตเชน ยุตฺตา ปถวีปิ วาโยปิ อุณฺหตฺตเมว คจฺฉนฺตีติฯ ตสฺมา เต สห น ปวตฺตนฺติฯ สห อปฺปวตฺเตสุปิ เตสุ อญฺญตฺถ สีตวตฺถูสุ สีตตา อาโปนามาติ วตฺตพฺพเมว โหตีติ โจทนาฯ เอวํสนฺเต ตสฺมิํ โลหรเส สพฺเพปิ รูปธมฺมา อุณฺหตฺตํ คจฺฉนฺตีติ สพฺเพปิ เตโชภาวํ ปาปุณนฺติฯ ‘อุณฺหตฺต ลกฺขโณ เตโช’ติหิ วุตฺตํฯ ยทิ จ สีตวตฺถูสุ สีตภาโว นาม สิยาฯ ตตฺถปิ เตน ยุตฺตา สพฺเพปิ รูปธมฺมา สีตตํ คจฺฉนฺติเยวฯ ตตฺถปิ ตวมติยา สพฺเพปิ อาโปภาวํ ปาปุณนฺติฯ น ปน สกฺกา ตถา ภวิตุํฯ น หิ เอวรูปํ ลกฺขณญฺญถตฺตํ นาม เตสํ อตฺถิฯ ภาวญฺญถตฺตเมว อตฺถิฯ ตตฺถ ‘‘ลกฺขณญฺญถตฺตํ’’ นาม ปถวี อาโปภาวํ คจฺฉติฯ อาโป ปถวิภาวํ คจฺฉตีติอาทิฯ ‘‘ภาวญฺญถตฺตํ’’ นาม ปถวี กทาจิ กกฺขฬา โหติฯ กทาจิ มุทุกาฯ อาโป กทาจิ อาพนฺธนมตฺโต โหติฯ กทาจิ ปคฺฆรณโกฯ เตโช กทาจิ อุณฺโห, กทาจิ สีโตฯ วาโย กทาจิ วิตฺถมฺภนมตฺโต, กทาจิ สมุทีรโณติฯ เอวํ เอกเมกสฺสา ธาตุยา ติกฺข มนฺท โอมตฺตาธิมตฺตวเสน กฺริยาสงฺกนฺติ นาม อตฺถีติฯ ตสฺมา ยํ วุตฺตํ ‘อุณฺหเตเชน ยุตฺโตหิ อาโป อุณฺหตฺตเมว คจฺฉติ, ยถา ตํ อุณฺหเตเชน ยุตฺตา ปถวีปิ วาโยปิ อุณฺหตฺตเมว คจฺฉนฺตี’ติฯ ตํ ลกฺขณญฺญถตฺตวจนํ โหติฯ น ยุชฺชติฯ

น หิ อุณฺหเตเชน ยุตฺตา สพฺเพเตธมฺมา อุณฺหตฺตํ คจฺฉนฺติฯ อตฺตโน อตฺตโน สภาวํ น วิชหนฺติฯ ตถาหิ ตสฺมิํ ปกฺกุถิเต สนฺตตฺเต โลหรเส ภาโว อุณฺหตฺตํ น คจฺฉติฯ อาพนฺธน สภาวํ วา ปคฺฆรณ สภาวํ วา น วิชหติฯ ยทิ อุณฺหตฺตํ คจฺเฉยฺย, ตํ สภาวํ วิชเหยฺยฯ เอวํสติ, ตสฺมิํ โลหรเส อาพนฺธนากาโร วา ปคฺฆรณากาโร วา น ปญฺญาเยยฺยฯ สพฺเพรูป ธมฺมา วิกฺกิเรยฺยุํฯ วิกฺกิริตฺวา อนฺตรธาเรยฺยุํฯ น จ น ปญฺญายติฯ นาปิ วิกฺกิรนฺติฯ โนจ ตตฺถ อาพนฺธนากาโร อุณฺหตฺตํ คจฺฉติฯ อญฺโญหิ อาพนฺธนากาโร, อญฺญํ อุณฺหตฺตํฯ อาพนฺธนากาโร อาโป, อุณฺหตฺตํ เตโชฯ ตตฺถ ปถวิวาเยสุปิ เอเสวนโยฯ ตสฺมา ยํ วุตฺตํ ‘‘ยทิ เต สห ปวตฺเตยฺยุํฯ ตตฺถ สีตตา อาโปนาม, อุณฺหตา เตโช นามาติ วตฺตพฺพา สิยุํฯ น ปน เต สห ปวตฺตนฺติฯ ตสฺมา ตถา น วตฺตพฺพา โหนฺตีติ ทสฺเสตี’’ติฯ ตํ สุวุตฺตเมวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ ‘‘เตสํ อนวฏฺฐานโต’’ติ เอเตน สเจ เต สีตุณฺหา อวฏฺฐิตา สิยุํฯ อถ สพฺพกาเลปิ สีตตา อาโปนาม, อุณฺหตา เตโชนามาติ วตฺตพฺพา สิยุํฯ น ปน เต อวฏฺฐิตา โหนฺติฯ อนวฏฺฐิตา เอว โหนฺติฯ ตสฺมา ตถา น วตฺตพฺพา โหนฺตีติ ทสฺเสติฯ เอตฺถ จ อนวฏฺฐิเตสุ สนฺเตสุ ยทิ สีตตา อาโป นาม, อุณฺหตา เตโชนามาติ วเทยฺยุํฯ เอวญฺจสติ, อาปเตชาปิ อนวฏฺฐิตา สิยุํฯ โย อิทานิ อาโป, โสเยว ขณนฺตเร เตโช นามฯ โย วา อิทานิ เตโช, โสเยว ขณนฺตเร อาโป นามาติ อาปชฺเชยฺยุํฯ น จ สกฺกา ตถา ภวิตุํฯ ลกฺขณญฺญถตฺเต อสนฺเต โวหารญฺญถตฺตสฺสปิ อสมฺภวโตฯ เตน วุตฺตํ ‘‘โอรปารานํ วิย เตสํ อนวฏฺฐานโต จ วิญฺญายตี’’ติฯ ตตฺถ ‘‘วิญฺญายตี’’ติ สาสีตตา เตโชเยว, น อาโปติ วิญฺญายตีติฯ

‘‘อถ ปนา’’ติอาทีสุฯ ยํ ปุพฺเพ ปเรน วุตฺตํ ‘นนุ ทฺรวตา วา ผุสิตฺวา คยฺหตี’ติฯ ตํ วิจาเรตุํ ‘‘อถ ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ‘‘อถ ปนา’’ติ ยทิ ปน คยฺหติ, เอวํสตีติ จฯ เอวญฺจสติ อารมฺมณ ภูโต เอว สิยาติ สมฺพนฺโธฯ อยํ ปเนตฺถา ธิปฺปาโยฯ สเจ ทฺรวภาวภูโต อาโป ผุสิตฺวา คยฺเหยฺยฯ

เอวํ สติ , อโยปิณฺฑาทีสุ อาพนฺธนมตฺตภูโต อาโปปิ ผุสิตฺวา คเหตพฺโพ สิยาฯ กสฺมา, อาปภาเวน เอกตฺตาฯ เอวญฺจสติ, เตสุ อโยปิณฺฑาทีสุ โส อาโป ตานิ หตฺเถน วา ปาเทน วา ผุสนฺตสฺส ปหรนฺตสฺส วินา อิตร มหาภูเตหิ วิสุํ กายิก สุขทุกฺขานํ อารมฺมณ ปจฺจโย สิยาฯ ยถาตํ, เตสฺเวว อโยปิณฺฑาทีสุ ปถวิมหาภูตํ วินา อิตรมหาภูเตหิ วิสุํ กายิกสุขทุกฺขานํ อารมฺมณ ปจฺจโย โหติฯ เอวํ เตโชวาเยสุปีติฯ น ปน โส วิสุํ กายิกสุขทุกฺขานํ อารมฺมณ ปจฺจโย โหติฯ ตสฺมา โส โผฏฺฐพฺพ สภาโว น โหติฯ ยถา จ โส โผฏฺฐพฺพสภาโว น โหติฯ ตถา ปกติ อุทกาทีสุ ทฺรวภาวภูโตปิ อาโป ตานิ ผุสนฺตสฺส ปหรนฺตสฺส กายิกสุขทุกฺขานํ อารมฺมณ ปจฺจโย น โหติฯ น จ โผฏฺฐพฺพ สภาโวติฯ เอวญฺจสติ, กถํ อโยปิณฺฑาทีสุ อาพนฺธนมตฺตภูโต อาโป กายิกสุขทุกฺขานํ ปจฺจโย น โหติฯ กถญฺจ เตสุ อิตรมหาภูตานิ วิสุํ วิสุํ กายิกสุขทุกฺขานํ ปจฺจยา โหนฺตีติฯ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยญฺหี’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ‘‘สณฺหถทฺธตาวเสนวา’’ติ เตสุ ฐิตาย ปถวิธาตุยา สณฺหถทฺธตาวเสน วาฯ สณฺหปถวีสุขเวทนาย ถทฺธปถวีทุกฺขเวทนาย อารมฺมณ ปจฺจโยติ วุตฺตํ โหติฯ เอวํ เสเสสุฯ ‘‘อพฺภนฺตรตฺถมฺภนสฺสา’’ติ เตสํ อโยปิณฺฑาทีนํ อพฺภนฺตเร ฐิตสฺส วิตฺถมฺภน สภาวสฺสฯ ‘‘โน อญฺญถา’’ติ ตานิตีณิ การณานิ ฐเปตฺวา อาพนฺธน กฺริยํ ปฏิจฺจ กายิกสุขทุกฺขุปฺปตฺติ นาม นตฺถีติ อธิปฺปาโยฯ อิทานิ ปกติ อุทกาทีสุ ทฺรวภาวภูตํ อาโปธาตุมฺปิ ผุสิตฺวา ชานนฺตีติ มหาชนา มญฺญนฺติฯ ตพฺพิโสธเนน สห ลทฺธคุณํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตสฺมา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ‘‘ปถมํ ทฺรวตา สหิตานิฯ ลฯ ชานนฺตี’’ติ อิทํ ปธาน วจนํฯ โลเก หตฺเถน ปรามสิตฺวา วา จกฺขุนา ทิสฺวา วา อิทํ รสฺสํ, อิทํ ทีฆํ, อิทํ วฏฺฏํ, อิทํ มณฺฑลนฺติอาทินา สณฺฐานํ ชานนฺตา หตฺถ ผุสเนน วา จกฺขุ ทสฺสเนน วา สเหว ตํ ชานนฺตีติ มญฺญนฺติฯ

ตตฺถ ปน ปุริมภาเค กายทฺวารวีถิ จิตฺเตน ปจฺจุปฺปนฺนานิ ตีณิภูตานิ ผุสิตฺวา วา จกฺขุทฺวาร วีถิจิตฺเตน ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ ทิสฺวา วา ปจฺฉา วตฺถุคฺคหณวีถิยา อุปฺปนฺนาย เอว สณฺฐานํ ชานนฺติฯ เอเสวนโย รตฺติยํ อลาตจกฺกสณฺฐานํ ชานนฺตสฺสปิฯ ตตฺถ ปน พหูนิปิ ปุพฺพาปรวีถิจิตฺตสนฺตานานิ อิจฺฉิตพฺพานิฯ ตถา โลเก จกฺขุนา ทิสฺวา ทฺวารวาตปานาทีนํ ฉิทฺทวิวรานิ ชานนฺตา จกฺขุนา ทสฺสเนน สเหว ตานิ ชานนฺตีติ มญฺญนฺติฯ ตตฺถ ปน ปุริมภาเค จกฺขุทฺวาริกวีถิ จิตฺเตน ปจฺจุปฺปนฺนานิ กวาฏรูปภิตฺติ รูปานิ ปุนปฺปุนํ ทิสฺวา ปจฺฉา อลาตจกฺกสฺส มชฺเฌ วิวรํปิ ชานนฺตา วิย วิสุํ อุปฺปนฺนาย มโนทฺวาริก วิญฺญาณวีถิยา เอว ตํ ฉิทฺทวิวรภูตํ อากาสํ ชานนฺติฯ ตถา หตฺเถน อุทกํ ผุสนฺตสฺส ปถมํ ทฺรวสหิตานิ วิลีนานิ มุทูนิ ตีณิโผฏฺฐพฺพ มหาภูตานิ วิสุํ วิสุํ กายทฺวาริก วีถิ จิตฺเตหิ ผุสนกิจฺเจน อารมฺมณํ กริตฺวา ปจฺฉา วิสุํ สุทฺธาย มโนทฺวาริก วีถิยา เอว ทฺรวภาวสงฺขาตํ ปคฺฆรณก อาโปธาตุํ ชานนฺติฯ เอวํ สนฺเตปิ ตํ ทฺรวภาวํปิ หตฺเถน ผุสเนน สเหว ชานนฺตีติ มญฺญนฺตีติ อธิปฺปาโยฯ

คาโว จรนฺติ เอตฺถาติ อาห ‘‘คุนฺนํ จรณฏฺฐานํ’’ติฯ อกฺขร วิทู ปน โคสทฺทํ อินฺทฺริยตฺเถปิ อิจฺฉนฺตีติ อาห ‘‘โคติ วา’’ติอาทิํฯ ตานิ จกฺขาทีนิ เอเตสุ รูปาทีสุ จรนฺติ, เอตานิ วา รูปาทีนิ เตสุ จกฺขาทีสุ จรนฺติฯ ตตฺถ ปุริเมน คาโว อินฺทฺริยานิ จรนฺติ เอเตสูติ โคจรานีติ ทสฺเสติฯ ปจฺฉิเมน โคสุอินฺทฺริเยสุ จรนฺตีติ โคจรานีติฯ อิมานิ ปน ปญฺจ รูปาทีนิฯ

ภาวทฺวเยฯ อิจฺฉนฏฺเฐน ฐานฏฺเฐน ฐปนฏฺเฐน จ อิตฺถีฯ สาหิกามรติ อตฺถาย สยํปิ อญฺญํกามิกํ อิจฺฉติฯ สยญฺจ กามิเกน อิจฺฉียติฯ อญฺโญ จ กามิโก ฆราวาส สุขตฺถาย ตตฺถ ฐานํ อุเปติ, ปติฏฺฐาติฯ อายติญฺจ กุลวํสปฺปติฏฺฐานตฺถาย ตตฺถ กุลวํส พีชํ ฐเปตีติฯ ปูรณฏฺเฐน อิจฺฉนฏฺเฐน จ ปุริโสฯ โสหิ อตฺตหิตญฺจ ปูเรติ, ปรหิตญฺจ อิจฺฉติฯ อิธโลกหิตญฺจ ปูเรติ, ปรโลกหิตญฺจ อิจฺฉติฯ อุภยโลกหิตญฺจ ปูเรติ, โลกุตฺตรหิตญฺจ อิจฺฉติ, เอสติ, คเวสตีติฯ ปุมสฺสสกํ ปุํสกํฯ ปุริสลิงฺคาทิฯ นตฺถิ ปุํสกํ เอตสฺสาติ นปุํสกํฯ ‘‘ยสฺส ปน ธมฺมสฺสา’’ติ ภาวรูปธมฺมสฺสฯ ‘‘ตํ’’ติ ขนฺธปญฺจกํฯ

มหาสณฺฐานํ สตฺตานํ ชาติเภทํ ลิงฺเคติ ญาเปตีติ ลิงฺคํฯ ลกฺขณปาฐกา นิมินนฺติ สญฺชานนฺติ กลฺยาณ ปาปกํ กมฺมวิปากํ เอเตนาติ นิมิตฺตํฯ กิริยา กุตฺตํฯ อายุกนฺตํ กปฺปียติ สงฺขรียตีติ อากปฺโปฯ สพฺเพเปเตลิงฺคาทโยฯ โสจ อวิสทาทิภาโวฯ ‘‘วจเนสุจา’’ติ อิตฺถิสทฺทปุริสสทฺทาทีสุ จฯ ‘‘วจนตฺเถสุ จา’’ติ อิตฺถิ สณฺฐาน ปุริสสณฺฐานาทิ อตฺเถสุ จฯ ‘‘นิมิตฺตสทฺโท วิยา’’ติ นิมิตฺต สทฺโท องฺคชาเต ปากโฏ วิยาติฯ น ปากโฏ ทิฏฺโฐฯ อปากโฏ ปน กตฺถจิ ทิฏฺโฐติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘ภวนฺติ สทฺทพุทฺธิโย’’ติ สทฺทสตฺถนโยฯ ‘‘ภวนฺติ ลิงฺคาทีนี’’ติ อฏฺฐกถานโยฯ ตตฺถ หิ อิตฺถิลิงฺคาทีนํ เหตุภาว ลกฺขณนฺติ วุตฺตํฯ ‘‘เอตสฺมิํ สตี’’ติ จ ชาติยา สติ, ชรามรณํ โหติฯ อสติ น โหตีติ เอตฺถวิย เหตุ ผลภาวปากฏตฺถํ วุตฺตํฯ

วตฺถุรูเปฯ นิรุตฺตินเยน วจนตฺถา ภวนฺติฯ ธาตุ ทฺวยํ นาม มโนธาตุ มโนวิญฺญาณธาตุ ทฺวยํฯ ‘‘อวตฺวา’’ติ หทย วตฺถุํ อวตฺวาฯ ‘‘ตํ’’ติ หทย วตฺถุ รูปํฯ ‘‘ปญฺจา’’ติ ปญฺจวตฺถูนิฯ ‘‘เตสํ’’ติ เตสํ กุสลาทีนํฯ ‘‘ตตฺถ วุตฺตํ’’ติ ปฏฺฐาเน วุตฺตํฯ ‘‘ยํ รูปํ นิสฺสายา’’ติ ยํ รูปํ นิสฺสาย มโนธาตุ จ มโนวิญฺญาณธาตุ จ วตฺตนฺตีติ อิมํ ปาฐํ นิทฺทิสติฯ ‘‘อนญฺญ สาธารเณสุ ฐาเนสู’’ติ จกฺขุ วตฺถาทีหิ อญฺญวตฺถูหิ อสาธารเณสุ กุสลากุสลฏฺฐาเนสุฯ

ชีวิตรูเปฯ ‘‘อาธิปฺปจฺจโยเคนา’’ติ อธิปติภาวโยเคนฯ ‘‘อธิปติภาโว’’ติ จ อินฺทฺริยปจฺจย กิจฺจํ วุจฺจติฯ น อธิปติ ปจฺจยกิจฺจํฯ ‘‘ชีวนฺตี’’ติ หริตภาวํ น วิชหนฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ น หิ ตานิ เอกนฺเตน ชีวนฺตานิ นาม โหนฺติฯ ชีวิต รูปสฺส เอกนฺต กมฺมชสฺส พหิทฺธา อนุปลทฺธตฺตาฯ กมฺมชรูปานิ ชีวนฺติ เยวาติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘กมฺเม อสนฺเตปี’’ติ กมฺมเจตนาย ปุพฺเพ นิรุทฺธตฺตา วุตฺตํฯ ตทตฺถํ พฺยติเรกโต ปากฏํ กโรนฺโต ‘‘ตถาหี’’ติอาทิมาหฯ ‘‘อิตร รูปานี’’ติ จิตฺตชรูปาทีนิฯ เอกวีถิวาโร นาม ปญฺจทฺวารวีถิวาโรฯ

มโนทฺวารวีถิวาโร เอกชวน วาโรติ วุตฺโตฯ ปริจฺฉินฺนํ โหติฯ กสฺมา, เอเกกสฺมิํ วีถิวาเร นิรุทฺเธ ภวงฺค สมเย อสทิสสฺส รูปสนฺตานสฺส ปาตุพฺภาวโตติ อธิปฺปาโยฯ ตญฺจ โข รูปวิเสสํ ชานนฺตสฺเสว ปากฏํ โหติฯ อชานนฺตสฺส ปน ตงฺขณมตฺเต อปากฏํฯ กสฺมา, ตาทิสสฺสปิ อุตุชรูปสนฺตานสฺส โถกํ ปวตฺตนโตฯ ยสฺสหิ โทส สมุฏฺฐิเตน รูปสนฺตาเนน มุขรูปํ ทุพฺพณฺณํ โหติฯ ตสฺส โทเส นิรุทฺเธปิ ตํ รูปํ โถกํ ทุพฺพณฺณเมว ขายตีติฯ ‘‘อุตุชาหารชานญฺจ สนฺตติ ปจฺจุปฺปนฺนํ’’ติ อธิกาโรฯ เอกํ อทฺธาปจฺจุปฺปนฺนเมว โหตีติ วุตฺตํฯ น นุ จกฺขุโสตาทีนิ กมฺมชรูปสนฺตานานิปิ ปวตฺติกาเล กทาจิ สุปฺปสนฺนานิ, กทาจิ ปสนฺนานิ, กทาจิ อปฺปสนฺนานิ ทิสฺสนฺตีติฯ สจฺจํ, ตถา ปวตฺติ ปน สนฺตาน วิจฺเฉเทน น โหติ, นานาวิจฺฉินฺเน จ เอเกกสฺมิํ สนฺตาเน เตสํ ปุนฆฏนํ นาม นตฺถิฯ สกิํ อนฺโธ อนฺโธเยว โหติฯ พธิโรจ พธิโรเยวาติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘ยทิ เอวํ’’ติ เอวํ ยทิ สิยาติ อตฺโถฯ ‘‘อรูป ธมฺมานํ สนฺตติ ปจฺจุปฺปนฺนํ’’ติ อธิกาโรฯ ‘‘วิปากานี’’ติ ภวงฺคภูตานิ วิปากานิฯ เอกสนฺตติวเสน ปวตฺติสฺสนฺติเยว, ตสฺมา เตสํ นานาสนฺตติ ปจฺจุปฺปนฺนํ นาม น วตฺตพฺพํฯ กสฺมา, ยาวชีวมฺปิ เอก กมฺมนิพฺพตฺตตฺตาติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘อิตรานิ ปนา’’ติ กุสลา กุสล กฺริยจิตฺตานิ ปนฯ ‘‘ตทารมฺมณา’’ติ นิรุทฺธารมฺมณาฯ อทฺธานปฺผรณานุภาเวน ปวตฺตนฺติเยวฯ น ปน จิตฺตชรูปาทีนิ วิย อตฺตโน ชนกปจฺจเย นิรุทฺเธ นิรุชฺฌนฺติฯ อยํ อรูปธมฺมานํ ชีวนฺตตฺเต วิเสโสติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘อยมตฺโถ วตฺตพฺโพ’’ติ อรูป ธมฺมานํ ชีวนฺตตาวิเสโส วตฺตพฺโพฯ ยถา รูปสนฺตติยํ อนนฺตร ปจฺจโย นาม นตฺถิฯ จุติกาเล ภวนฺตรรูปสนฺตานสฺส กิญฺจิ ปจฺจยตฺตํ อนุปคนฺตฺวา นิรุชฺฌติฯ เตน ภวนฺตร ปาตุพฺภาโว นาม เตสํ นตฺถิฯ น ตถา อรูปสนฺตติยํฯ ตตฺถ ปน จุติจิตฺตมฺปิ ปฏิสนฺธิยา อนนฺตร ปจฺจโย หุตฺวา นิรุชฺฌติฯ เตน ภวนฺตรปาตุพฺภาโว นาม เตสํ อตฺถิฯ อยมฺปิ อรูปธมฺมานํ ชีวนฺตตฺเต วิเสโสฯ ตสฺมา อรูปธมฺมานํปิ กมฺมชรูปานํ วิย นิจฺจํ ชีวิตโยเคน ชีวนฺตตฺตา สนฺตติ ปจฺจุปฺปนฺนํ นาม น ภเวยฺยาติ น โจเทตพฺพนฺติฯ

กุสลา กุสล กฺริยจิตฺตานิ นาม อกมฺมชานิ โหนฺติฯ จิตฺตชรูปาทีนิ วิย อตีตํ กมฺมํ อนเปกฺขิตฺวา ตงฺขณิเกหิ นานาปจฺจเยหิ อุปฺปชฺชนฺติฯ ตสฺมา เตสํ ชีวนฺตานํปิ สตํ อชีวนฺตานํ จิตฺตชรูปาทีนํ วิย นานาสนฺตติ ปจฺจุปฺปนฺนํ นาม อตฺถิฯ ชีวนฺตตา วิเสโสปิ อตฺถีติ อธิปฺปาโยฯ เอตฺถ เกจิ วทนฺติฯ รุกฺขาทีสุปิ ชีวิตํ นาม อตฺถิฯ ยโต เตสํ หริตตา จ อหริตตา จ รูหนญฺจ-อรูหนญฺจ ทิสฺสตีติฯ วุจฺจเต, ยทิ เตสํ ชีวิตํ นาม อตฺถิ, อรูปชีวิตํ วา สิยา, รูปชีวิตํ วาฯ ตตฺถ สเจ อรูปชีวิตํ โหติฯ ยถา เตน สมนฺนาคโต สตฺโต ปุนปฺปุนํ มริตฺวา ปุนปฺปุนํ ภวนฺตเร ปาตุพฺภวนฺติฯ ตถา รุกฺขาปิ มริตฺวา ภวนฺตเร ปาตุพฺภเวยฺยุํฯ อถ รูปชีวิตํ สิยาฯ ยถา สตฺตานํ จกฺขาทิ องฺเคสุ ชีวิต สนฺตาเน ภินฺเน ตานิ องฺคานิ ปุน ชีวนฺตานิ กาตุํ น สกฺโกนฺติฯ ตถา รุกฺขาปิ ขนฺเธสุ วา สาขาสุวา ฉินฺเนสุ ชีวิตสนฺตาเน ภินฺเน เตขนฺธาวา สาขาโย วา ปุน อญฺญตฺถ โรเปตุํ น สกฺกา ภเวยฺยุํฯ สกฺกา เอว ภวนฺติฯ ตสฺมา ตทุภยํปิ ชีวิตํ นาม เตสํ นตฺถีติ ทฏฺฐพฺพํฯ วิภาวนิปาเฐฯ น หิ เตสํ กมฺมํเยว ฐิติการณํ โหตีติ เอตฺถ กมฺมํ ฐิติการณํ เอว น โหตีติ โยเชตพฺพํฯ เตนาห ‘‘อาหารชาทีนํ’’ติอาทิํฯ เอกกลาเป คตา ปวตฺตา สหชาต ปจฺจยา, เตหิ อายตฺตา ปฏิพทฺธาติ วิคฺคโหฯ กมฺมาทีนํ รูปชนกปจฺจยานํ ชนกานุภาโว นาม รูปกลาปานํ อุปฺปาทกฺขเณ เอว ผรติ, น ฐิติกฺขเณฯ อุปจยสนฺตติโย จ อุปฺปาทกฺขเณ ลพฺภนฺติ, น ฐิติกฺขเณฯ ตสฺมา ตา ชนกปจฺจยานุภาวกฺขเณ ลทฺธตฺตา กุโตจิชาตนามํ ลภนฺติฯ ชรตาปน ฐิติกฺขเณ เอว ลพฺภติ, น อุปฺปาทกฺขเณฯ ตสฺมา สา กุโตจิชาต นามํ น ลภติฯ ยทิ ปน อาหารชาทีนํ รูปธมฺมานํ ฐิติ นาม อาหาราทิ ชนกปจฺจยายตฺตา ภเวยฺยฯ ชรตาปิ ชนกปจฺจยานุภาวกฺขเณว ลพฺภมานา สิยาฯ เอวญฺจสติ, สาปิ กุโตจิชาต นามํ ลเภยฺยฯ น ปน ลภติฯ ตสฺมา เตสํ ฐิติ นาม ชนกปจฺจยายตฺตา น โหตีติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิตรถา’’ติอาทิมาหฯ ‘‘อุปตฺถมฺภมานา’’ติ กลาปนฺตเร ฐตฺวา อุปตฺถมฺภมานาฯ

‘‘น ขณฐิติปฺปวตฺติยา’’ติ ขณฐิ ติภาเวน ปวตฺติอตฺถาย อุปตฺถมฺภนฺติ, อนุปาเลตีติ โยชนาฯ สพฺเพสํปิ รูปารูปธมฺมานํฯ ‘‘ตํ’’ติ วิภาวนิวจนํฯ ‘‘อิทํ ปนา’’ติ ชีวิตรูปํ ปนฯ

อาหารรูเปฯ ‘‘สวตฺถุกวจนํ’’ติ โภชนาทิ วตฺถุนา สห ปวตฺตตีติ สวตฺถุกํฯ วจนํฯ น หิ นิพฺพตฺติตํ อาหาร รูปํ นาม กพฬํ กาตุํ สกฺกา โหตีติฯ ‘‘วิเวจิตานี’’ติ ปาจน กิจฺเจน วิภชิตานิฯ วิสุํ วิสุํ กตานิฯ ‘‘ปญฺจธา วิภาคํ คจฺฉนฺตี’’ติ เอกํ ภาคํ ปาณกา ขาทนฺติฯ เอกํ ภาคํ อุทรคฺคิ ฌาเปติฯ เอโก ภาโค มุตฺตํ โหติฯ เอโกภาโค กรีสํฯ เอโกภาโค รสภาวํ อาปชฺชิตฺวา โสณิตมํสาทีนิ อุปพฺรูหยตีติ เอวํ วุตฺตนเยน ปญฺจธา วิภาคํ คจฺฉนฺติฯ ‘‘โลเก’’ติ โลกิย คนฺเถฯ ‘‘ตโต’’ติ อามาสยโตฯ อนุผรนฺโต หุตฺวาฯ ‘‘ตสฺสา’’ติ รสภาคสฺสฯ ‘‘ภูเตสู’’ติ มหาภูเตสุฯ สห อินฺทฺริเยน วตฺตตีติ เสนฺทฺริโยฯ กาโยฯ อุทยตีติ โอชาฯ ทการสฺส ชกาโรฯ อวติ ชเนตีติ โอชาฯ อวสทฺทสฺส โอกาโรฯ ‘‘อตฺตโนวตฺถุํ’’ติ อตฺตโนนิสฺสยภูตํ รูปกายํฯ

‘‘อญฺญาปเทโส’’ นาม รูปสฺส ลหุตาติอาทีสุ อญฺญสฺส รูปสฺส กฺริยามตฺตภาเวน อปทิสนํ วุจฺจติฯ ‘‘อุชุกโตว นิปฺผาทิตํ’’ติ มุขฺยโตว ชนิตํฯ ยถาหิ สพฺพํ อนิปฺผนฺนรูปํ อชาติ ธมฺมตฺตา อุชุกโต กมฺมาทีหิ ชาตํ นาม น โหติฯ กมฺมาทีหิ ชาตํ ปน นิปฺผนฺนรูปํ นิสฺสาย ทิสฺสมานตฺตา ฐานูปจาเรน วิญฺญตฺติ ทฺวยํ จิตฺตชํติอาทินา วุจฺจติฯ น ตถา อิทํ นิปฺผนฺนรูปํฯ อิทํ ปน ชาติธมฺมตฺตา อุชุกโตว กมฺมาทีหิ ปจฺจเยหิ นิปฺผาทิตํ ชนิตนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘รูปํ’’ติ วุตฺเต อนิปฺผนฺนรูปํปิ ลพฺภตีติ ตโต วิเสสนตฺถํ รูปรูปนฺติ วุจฺจตีติ อาห ‘‘รุปฺปนลกฺขณ สมฺปนฺนํ’’ติอาทิํฯ ตตฺถ ‘‘รุปฺปนลกฺขณํ’’ นาม สีตุณฺหาทีหิ วิการปตฺติลกฺขณํฯ ตมฺปน อนิปฺผนฺน รูเป มุขฺยโต น ลพฺภติฯ นิปฺผนฺนรูเป เอว ลพฺภติฯ กสฺมา, นิปฺผนฺนรูปสฺสหิ นานาวิกาโร วิการรูปนฺติ วุจฺจติฯ ลกฺขณํ ลกฺขณ รูปนฺติ วุจฺจติฯ วิการสฺส ปน วิกาโร นาม นตฺถิฯ

ลกฺขณสฺส จ ลกฺขณํ นาม นตฺถิฯ ยทิ อตฺถีติ วเทยฺยฯ วิการสฺส วิกาโร, ตสฺส จ วิกาโร, ตสฺส จ วิกาโรติ อปริยนฺตเมว สิยาฯ ตถา ลกฺขเณปีติฯ

อากาสธาตุยํฯ ‘‘ปกาสนฺตี’’ติ อิทํ เอกํ อิทํ เอกนฺติ ปญฺญายนฺติฯ ‘‘ปริจฺฉินฺทตี’’ติ อาห ‘‘ปริโต’’ติอาทิํฯ ‘‘อสมฺมิสฺสํ’’ติ วตฺวา ตทตฺถํ วิวรติ ‘‘เอกตฺตํ อนุปคมนํ’’ติฯ ปริจฺฉินฺทียตีติ ปริจฺเฉโทติ อาห ‘‘เตหิ วา’’ติอาทิํฯ ‘‘เตหิ วา’’ติ กลาปนฺตรภูเตหิ วาฯ ‘‘อตฺตโน วา ปเรสํ วา อกตฺวา’’ติ อตฺตโนปกฺขิกํ วา ปเรสํ ปกฺขิกํ วา อกตฺวาฯ ปริจฺเฉท กฺริยามตฺตํ ปริจฺเฉโทติ อาห ‘‘เตสํ วา’’ติอาทิํฯ ‘‘เตสํ วา’’ติ กลาปนฺตรภูตานํ วาฯ ‘‘อยํ ปนา’’ติ อยํ ปริจฺเฉโท ปนฯ ‘‘ตสฺสา’’ติ ปริจฺเฉทสฺสฯ โส ปาฬิยํ วุตฺโตติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘อิติ กตฺวา’’ติ เอวํ มนสิกตฺวาฯ ‘‘เอเตหี’’ติ เอเตหิ มหาภูเตหิฯ ‘‘อญฺญมญฺญ อพฺยาปิตตา’’ติ ทฺวินฺนํ ติณฺณํ วา รูปกลาปานํ เอกกลาปตฺตูปคมนํ อญฺญมญฺญ พฺยาปิตา นาม, ตถา อนุปคมนํ อญฺญมญฺญ อพฺยาปิตตา นามฯ เตนาห ‘‘เอกตฺตํ’’ติอาทิํฯ ‘‘ตตฺถา’’ติ ติสฺสํ ปาฬิยํฯ ‘‘นานากลาปคตานํ ภูตานํ’’ติ เอเตน กลาปปริยนฺตตา เอว วุตฺตา โหติฯ

วิญฺญตฺติ ทฺวเยฯ ‘‘สยญฺจา’’ติ วิญฺญตฺติ สงฺขาตํ สยญฺจฯ ‘‘เตนา’’ติ จลมาเนน กายงฺเคนฯ ‘‘เตหี’’ติ ปจฺจกฺเข ฐิเตหิ ชเนหิฯ ตตฺถาติอาทีสุฯ ‘‘กายงฺควิการํ กโรนฺตสฺสา’’ติ อภิกฺกมนาทิ อตฺถาย หตฺถปาทาทีนํ กายงฺคานํ จลน สงฺขาตํ วิการํ กโรนฺตสฺสฯ อุปฺปชฺชนฺตา จ สพฺเพเต จิตฺตชวาตกลาปา ยถาธิปฺเปต ทิสาภิมุขา เอว อุปฺปชฺชนฺตีติ โยชนาฯ ‘‘ยถา วา ตถา วา อนุปฺปชฺชิตฺวา’’ติ อนิยมโต อนุปฺปชฺชิตฺวาติ วุตฺตํ โหติฯ ยสฺส โจปน กายสฺสฯ ‘‘เตหี’’ติ จิตฺตชวาตกลาเปหิฯ นิยามโก นาวานิโยชโกฯ ‘‘เต จา’’ติ เตจิตฺตชวาตกลาปสงฺฆาฏาฯ เอเตน สกลํ กายงฺคํ นิทสฺเสติฯ สกลกายงฺคํ นาวาสทิสนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘จาเรตฺวา’’ติ วิยูหิตฺวาฯ

กถํ ปน สา นิยามกสทิสี โหตีติ อาห ‘‘ยถาหี’’ติอาทิฯ ยเทตํ สกฺโกตีติ วจนํ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘กตีปยชวน วาเรหี’’ติ ทฺวตฺติ ชวนวาเรหิฯ ‘‘ตโต’’ติ ยสฺมิํ วาเร จลน สงฺขาตํ เทสนฺตร ปาปนํ ชายติฯ ตโต จลนวารโตฯ สนฺถมฺภน สนฺธารณานิ เอว สมฺปชฺชนฺติ, น จลนสงฺขาตํ เทสนฺตร ปาปนํฯ ‘‘เอตฺถา’’ติ เอติสฺสํ อฏฺฐกถายํฯ นานาชวนวีถีสุฯ ลฯ อุปตฺถมฺภเน จ ยุชฺชติเยวฯ น เอกิสฺสาย ชวนวีถิยํ เอว ยุชฺชตีติ อธิปฺปาโยฯ ยทิ นานาชวนวีถีสุ ตถา อุปตฺถมฺภนญฺจ คยฺเหยฺยฯ เอวํสติ, อนฺตรนฺตรา พหู ภวงฺควาราปิ สนฺติฯ ตตฺถ กถํ ตทุปตฺถมฺภนํ สมฺปชฺเชยฺยาติ อาห ‘‘ตถาหี’’ติอาทิํฯ ตตฺถ ‘‘อุตุชรูปสงฺฆาฏานิ ปี’’ติ ภวงฺคสมเย ปวตฺตานิ อุตุชรูปกลาปสนฺธานกานิฯ ‘‘ตทาการ วนฺตานี’’ติ ตสฺสา จิตฺตชรูปสนฺตติยา อาการ วนฺตานิฯ ปจฺฉิม ปจฺฉิมานํ รูปกลา ปสงฺฆาฏานํ อปราปรํ อุปฺปชฺชนนฺติ สมฺพนฺโธฯ ปุริมปุริมานํ รูปกลาปสงฺฆาฏานํ ขณิกธมฺมตา จ เตสํ น สิยาฯ น จ เต ขณิกธมฺมา น โหนฺติฯ อญฺญถา เทสนฺตร สงฺกมนสงฺขาตํ จลนํ เอว น สิยาฯ จลนํ ติหิ นานากฺริยานํ ปาตุพฺภาโว วุจฺจติฯ นานากฺริยา จ นาม นานาธมฺมา เอวฯ ยสฺมา จ องฺคปจฺจงฺคานํ ขเณขเณ จลนํ นาม โลเก ปจฺจกฺขโต ทิฏฺฐํฯ ตสฺมา เตสํ ขณิกธมฺมตาปิ ทฏฺฐพฺพา โหตีติฯ เอเตน เตสํ ขณิกมรณํ ทสฺเสติ, ยํ รูปารูปธมฺมานํ อนิจฺจลกฺขณนฺติ วุจฺจติฯ อพฺยาปาร ธมฺมตา จ อวสวตฺติตา จ เตสํ น สิยาฯ น จ เต อพฺยาปาร ธมฺมา, น อวสวตฺติ ธมฺมา จ น โหนฺติฯ อญฺญถา ปจฺจยายตฺต วุตฺติตา เอว เตสํ น สิยาฯ ปจฺจยายตฺต วุตฺติตาติ จ ปจฺจเย สติ, เต วตฺตนฺติ, อสติ น วตฺตนฺตีติ เอวํ ปวตฺตา ปจฺจยายตฺต วุตฺติตา ยสฺมา จ ปจฺจยสามคฺคิยํ สติ, เต วตฺตนฺติเยวฯ เตสํ วตฺตนตฺถาย เกนจิพฺยาปาเรน กิจฺจํ นตฺถิฯ เต มาวตฺตนฺตูติ จ อตฺตโน วเสน วตฺตนฺติฯ ปจฺจเย อสติ, น วตฺตนฺติเยวฯ เตสํ อวตฺตนตฺถาย เกนจิพฺยาปาเรน กิจฺจํ นตฺถิฯ เตมาวตฺตนฺตูติ จ อตฺตโน วเสนวตฺตนฺติฯ ยสฺมา จ เตสํ ปจฺจยายตฺต วุตฺติตา นาม โลเก วิญฺญูนํ ปจฺจกฺขโตทิฏฺฐาฯ

ตสฺมา เตสํ อพฺยาปารตา จ อวสวตฺติตา จ ทฏฺฐพฺพา โหติฯ เอเตน เตสํ สพฺเพหิ สตฺตปุคฺคล อตฺตากาเรหิ สพฺพโส สุญฺญํ ทสฺเสติ, ยํ รูปารูปธมฺมานํ อนตฺตลกฺขณนฺติ วุจฺจตีติฯ

‘‘วจีเภทํ’’ติ อกฺขร ปทภาวปตฺตํ วจีมยสทฺทปฺปการํฯ อุปาทินฺนกปถวีธาตุโย นาม กมฺมช ปถวีธาตุโยฯ ตาสุ สงฺฆฏฺฏนนฺติ สมฺพนฺโธฯ อตฺตนา สหชาเตนเยน อาการวิกาเรน อุปคจฺฉติ, เยน จ อุปลพฺภตีติ สมฺพนฺโธฯ อชฺฌตฺต สนฺตานคตา สพฺเพ จตุชรูปธมฺมาปิ กตฺถจิ อุปาทินฺนกาติ วุจฺจนฺตีติ อาห ‘‘จตุชภูตาย เอว วา’’ติฯ ทฺวีสุฐาน กรเณสุ กรณปกฺเข จลนาการปฺปวตฺตา จิตฺตชปถวีธาตุ ฐานปกฺเข ปถวิธาตุยํ สงฺฆฏฺฏยมานา กมฺมชปถวิยํ เอว ฆฏฺเฏติฯ อิตร ปถวิยํ น ฆฏฺเฏตีติ น สกฺกา วตฺตุํติ กตฺวา อิธ เอวคฺคหณํ กตํฯ ‘‘วิการ ทฺวยญฺจา’’ติ กายวิการ วจีวิการ ทฺวยญฺจฯ กถํ ปน อสมฺมิสฺสํ กตฺวา เวทิตพฺพนฺติ อาห ‘‘เอตฺถจา’’ติอาทิํฯ ยํ ปน ตาสํ ฆฏฺฏนปฺปการวิธานํ อตฺถีติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘ตาสํ’’ จิตฺตชปถวีนํฯ ‘‘ตํ ตํ วณฺณตฺตปตฺติยา’’ติ ก, ขา, ทิวณฺณตฺตปตฺตตฺถายฯ ยํ ปน กายวิญฺญตฺติฏฺฐาเน ‘อยญฺจ อตฺโถ อุปริ อกฺขรุปฺปตฺติ วิจารณายํ ปากโฏ ภวิสฺสตี’ติ วุตฺตํฯ ตํ อิธ ปากฏํ กโรนฺโต ‘‘เอตฺถ จา’’ติอาทิมาหฯ เตเนว หิ มูลฏีกายํ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘เอตฺถ จา’’ติ มูลฏีกาปาเฐฯ ‘‘ปุพฺพภาเค’’ติ ปริพฺยตฺต อกฺขรปฺปวตฺตวีถิโต ปุพฺพภาเคฯ ‘‘นานาชวนวีถีหี’’ติ นานปฺปกาเรหิ ชวนวีถิวาเรหิฯ ‘‘ปถมชวนจิตฺตสฺสปี’’ติ ปริพฺยตฺต อกฺขรปฺปวตฺติวีถิยํ อุปฺปนฺนปถมชวน จิตฺตสฺสปิฯ ตสฺส อาเสวนญฺจ นาม ตโต ปุริเมหิ วีถิวาเรหิ เอว ลทฺธํ สิยาติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘อาเสวนํ’’ติ จ อุปจาร วจนํ ทฏฺฐพฺพนฺติ เหฏฺฐา วุตฺตเมวฯ ‘‘ตสฺสา’’ติ ปริพฺยตฺตกฺขรสฺสฯ วุตฺตญฺจ สทฺทสตฺเถสุฯ ‘‘ทีฆมุจฺจเร’’ติ ปญฺจทีฆา วุจฺจนฺติฯ มิถินฺท ปญฺหาปาเฐฯ ‘‘สาธิเก วีหิวาหสเต’’ติ วีหิธญฺญปูโร สกโฏ วีหิวาโห นามฯ วีหิวาหานํ สาธิเก สตสฺมิํฯ อภิมญฺญนํ อภิมาโนฯ

‘‘เสสเมตฺถ กายวิญฺญตฺติยํ วุตฺตนเย นา’’ติ ตถาหิ จลนจิตฺตชรูปสนฺตติยํ ปวตฺตานีติอาทินา วุตฺต นเยนาติ อตฺโถฯ อิธ ปน วจีเภทกร จิตฺตชสทฺทสนฺตติยํ ปวตฺตานิ อุตุชรูปสงฺฆาฏานีติอาทินา วตฺตพฺพํฯ เตนาห ‘‘ยถาสมฺภวํ’’ติฯ ‘‘ปวตฺตนตฺโถ’’ติ อภิกฺกมนาทิ สชฺฌายนาทีนํ ปวตฺตาปนตฺโถฯ ‘‘เอตฺถ จา’’ติอาทีสุฯ ‘‘โพเธตุ กามตา รหิเตสู’’ติ อภิกฺกมนปฏิกฺกมนาทีสุ กายวิญฺญตฺติ จ, สุตฺตนฺต สชฺฌายนาทีสุ วจีวิญฺญตฺติ จ ปรํ โพเธตุกามตา รหิตาติ ทฏฺฐพฺพาฯ ‘‘ทฺวีสุ โพธกวิญฺญตฺตีสู’’ติ โพธกกายวิญฺญตฺติ โพธกวจี วิญฺญตฺตีสุฯ ปุริมา กายวิญฺญตฺติ, ปจฺฉิมา จ วจีวิญฺญตฺติฯ ปจฺฉา สุทฺเธน มโนทฺวาริก ชวเนน เอว วิญฺญายติ, น ปญฺจทฺวาริก ชวเนนาติ โยชนาฯ จกฺขุวิญฺญาณ วีถิยา คเหตฺวาติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘กายวิญฺญาณ วีถิยา’’ติ วจีเภทํ อกตฺวา หตฺถคฺคหณาทิ วเสน อธิปฺปาย วิญฺญาปเน อยํ กายวิญฺญาณวีถิ ทฏฺฐพฺพาฯ กสฺมา ปน สยญฺจวิญฺญายตีติ วิญฺญตฺตีติ อยํ วิกปฺโป วุตฺโตติ อาห ‘‘สาหิ อตฺตานํ’’ติอาทิํฯ ‘‘มชฺเฌ’’ติ วิญฺญตฺติคฺคหณวีถิ อธิปฺปายคฺคหณวีถินํ มชฺเฌฯ กถํ ปวตฺตกวิญฺญตฺตีสุ อธิปฺปายํ วิญฺญาเปติ, สยญฺจวิญฺญายตีติ ทฺเว อตฺถา ลพฺภนฺตีติ อาห ‘‘ทฺวีสุ ปนา’’ติอาทิํฯ อยํ อภิกฺกมติ, อยํ ปฏิกฺกมตีติ ชานนฺตา อภิกฺกมนปโยคญฺจ ตปฺปโยค ชนกจิตฺตญฺจ ชานนฺติฯ ‘‘ปรสฺสกถํ’’ติ โพเธตุกามตารหิตมฺปิ ปรสฺสวจนสทฺทํฯ ราคจิตฺตญฺจ ชานนฺติฯ เตน วุตฺตํ มูลฏีกายํ ปรํ โพเธตุกามตาย วินาปิ อภิกฺกมนาทิปฺปวตฺตเนน โสจิตฺตสหภุวิกาโร อธิปฺปายํฯ ลฯ ทฺวิธาปิ วิญฺญตฺติ เยวาติฯ

วิการรูเปสุฯ ‘‘กมฺมโยคฺยํ’’ติ อภิกฺกมนาทิกมฺเมสุ โยเชตุํ ยุตฺตํฯ อทนฺธตา วุจฺจติ สีฆปฺปวตฺติฯ สา ลกฺขณํ อสฺสาติ วิคฺคโหฯ สรีร กฺริยานุกุโล กมฺมญฺญภาโว ลกฺขณํ ยสฺสาติ สมาโสฯ ‘‘ธาตุโย’’ติ มหาภูตธาตุโย วา, ปิตฺตเสมฺหาทิธาตุโย วาฯ ปูติมุขสปฺปสงฺขาตสฺส อาปสฺส ปริยุฏฺฐานนฺติ วากฺยํฯ

อสยฺหภาโร นาม วหิตุํ อสกฺกุเณยฺยภาโรฯ ‘‘สา ปวตฺตตี’’ติ กายลหุตา ปวตฺตติฯ ถทฺธํ กโรนฺติ สรีรคตา ธาตุโยติ อธิกาโรฯ ภุสํ มาเรตีติ อามริโกฯ ทกาโร อาคโมฯ คามนิคมวิลุปฺปโก โจรคโณฯ ตสฺส ภเยน ปริยุฏฺฐิตํฯ ‘‘วิวฏฺฏมานํ’’ติ วิรูปํ หุตฺวา วฏฺฏนฺตํฯ ‘‘มูลภูตา โหตี’’ติ อสปฺปาย เสวเน สติ, สา ปถมํ ปริยุฏฺฐาติฯ สีตาธิกาวา โหติ, อุณฺหาธิกาวาฯ ตาย ปริยุฏฺฐิตาย เอว สพฺพปริยุฏฺฐานานิ ปวตฺตนฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘อิมาปนติสฺโส รูปชาติโย รูปกายสฺส วิเสสาการา โหนฺติฯ อิติ ตสฺมา วิการรูปํ นามาติ โยชนาฯ

ลกฺขณรูเปสุฯ ‘‘จยนํ’’ติ สญฺจิตภาวคมนํฯ ‘‘อาทิโต’’ติอาทิมฺหิฯ ‘‘อุปริโต’’ติ อุปริภาเคฯ ‘‘อาจโย’’ติอาทิมฺหิ จโยฯ ‘‘อุปจโย’’ติ อุปรูปริจโยฯ ‘‘อทฺธานปูรณวเสนา’’ติ วสฺสสตมฺปิ วสฺสสหสฺสมฺปิ ทีฆกาลํ อตฺตภาวํ ปูรณวเสนฯ ‘‘เตน ปริยาเยนา’’ติ อุปสทฺทสฺส อตฺถนานตฺตํ อจินฺเตตฺวา นิพฺพตฺติํ วฑฺฒิยํ อนฺโตคธํ กตฺวา วุตฺเตน เตนปริยาเยนฯ ตสฺส จ เอเกกสฺส สนฺตติ ปจฺจุปฺปนฺนสฺสฯ ตตฺถ จิตฺตชรูเปสุ อสฺสาส ปสฺสาสานํ วา ปทวารหตฺถวาราทีนํ วา อกฺขรานํ วา นิพฺพตฺติ วฑฺฒิ ปวตฺติโย ทิสฺสนฺติเยวฯ ตถา นานาจิตฺตสมุฏฺฐิตานํ นานารูปสนฺตตีนํ ปีติฯ อุตุชรูเปสุ อิริยา ปถนานตฺตํ ปฏิจฺจ สุขทุกฺขชนกานํ นานารูปสนฺตตีนํ นิพฺพตฺติวฑฺฒิปวตฺติโย ทิสฺสนฺติเยวฯ ตถา พหิทฺธา ขาณุกณฺฏกาทิสมฺผสฺเสน สีตุณฺหาทิสมฺผสฺเสน วาตาตปาทิสมฺผสฺเสน วา สรีเร อุปฺปนฺนานํ นานารูปสนฺตตีนมฺปิ จกฺขุโรคาทิรูปานมฺปีติฯ อาหารชรูเปสุ อาหารนานตฺตํ ปฏิจฺจ สรีเร อุปฺปนฺนานํ สมวิสมรูปสนฺตตีนํติฯ ‘‘อยํ นโย’’ติ พหิทฺธาสนฺตาเน นิทสฺสน นโยฯ เตน อชฺฌตฺตสนฺตาเนปิ สตฺตสนฺตานานํ หตฺถปาทาทิสนฺตานานํ เกสโลมาทิ สนฺตานานญฺจ นิพฺพตฺติ วฑฺฒิปวตฺติโย นิทสฺเสติฯ ‘‘ชีรณํ’’ติ อภินวาวตฺถโต หายนํฯ ปาฬิปาเฐฯ ‘‘ฐิตสฺส อญฺญถตฺตํ’’ติ อญฺโญ ปกาโร อญฺญถาฯ

อญฺญถา ภาโว อญฺญถตฺตํ ฯ เอเตน ชราวเสนวา นานาโรคาพาธาทิวเสน วา วิปริณาโม วุตฺโตฯ ‘‘ตถา อวตฺถาเภทโยคโต’’ติ ชาติรูปเมว อาทิมฺหิ นิพฺพตฺติ โหติฯ ตโตปรํ ตเมว วฑฺฒิ โหติฯ ตโต ปรํ ตเมว ปวตฺติ โหตีติ เอวํ ตถา อวตฺถาเภทโยคโตฯ เตนาห ‘‘สาหี’’ติอาทิํฯ ‘‘ปพนฺธยตี’’ติ ปพนฺธํ กโรติฯ สงฺคหคาถาทีสุ ปน สุวิญฺเญยฺยาฯ ‘‘เอตฺถ จ ปจฺฉิมานี’’ติอาทีสุฯ โวหารสิทฺธมตฺตภาวํ’’ติ ปุคฺคโล สตฺโต อตฺตา ชีโวติอาทิกา ปญฺญตฺติ นาม โวหาร สิทฺธมตฺตา โหติฯ สภาวสิทฺธา น โหติฯ สาหิ มหาชเนหิ ขนฺธ ปญฺจกํ อุปาทาย ปุคฺคโล นาม อตฺถีติ สมฺมตตฺตา โวหริตตฺตา โวหารสิทฺธา นามฯ สภาวสิทฺธา ปน น โหติฯ ตสฺมา อริยานํ โวหาเร ปุคฺคโล นาม นตฺถีติ สิชฺฌติฯ อิมานิ ปน รูปานิ สภาวสิทฺธตฺตา อริยานํ โวหาเรปิ อตฺถีติ สิชฺฌนฺติฯ เตนาห ‘‘ตาทิเสนา’’ติอาทิํฯ ‘‘สุทฺธธมฺมคติยา สิทฺเธนา’’ติ ปถวีธาตุ นาม สุทฺธธมฺโม โหติฯ สา อุปฺปาทมฺปิ คจฺฉติ, ชรมฺปิ คจฺฉติ, เภทมฺปิ คจฺฉติฯ ตสฺมา ตสฺสา อุปฺปาโทปิ ชราปิ เภโทปิ สุทฺธธมฺมคติยา สิทฺโธ นามฯ เอวํ ลกฺขณรูปานํ สุทฺธธมฺมคติสิทฺธํ ปรมตฺถลกฺขณํ เวทิตพฺพํฯ ตถา วิญฺญตฺติ ทฺวยสฺสปิ วิการรูปตฺตยสฺสปิ ปริจฺเฉท รูปสฺสปีติฯ ยถา จ อิเมสํ รูปานํฯ ตถา นิพฺพานสฺสปิ สุทฺธธมฺมคติสิทฺธํ ปรมตฺถลกฺขณํ อตฺถิเยวฯ กิเลสธมฺมาหิ อริยมคฺเค อภาวิเต ภวปรมฺปราย อุปฺปาทํ คจฺฉนฺติเยวฯ ภาวิเตปน อนุปฺปาทํ นิโรธํ คจฺฉนฺติเยวฯ ตสฺมา กิเลสธมฺมานํ อนุปฺปาทนิโรโธปิ สุทฺธธมฺมคติยา สิทฺโธ นามฯ เอวํ นิพฺพานสฺสปิ สุทฺธธมฺมคติสิทฺธํ ปรมตฺถลกฺขณํ เวทิตพฺพํฯ อตฺถิ ภิกฺขเว อชาตํ อภูตนฺติ อิทํ สุตฺตํปิ เอตฺถ วตฺตพฺพํฯ เอเตน อริยโวหาเร นิพฺพานสฺส เอกนฺเตน อตฺถิตา ภควตา วุตฺตา โหติฯ เตนาห ‘‘อิตรถา’’ติอาทิํฯ ‘‘นสภาวโต อนุปลทฺธตฺตา อนิปฺผนฺนานิ นาม โหนฺตี’’ติ เอเตน เอตานิ อสภาวรูปานีติ จ อลกฺขณ รูปานีติ จ อสมฺมสนรูปานีติ จ น สกฺกา วตฺตุํติปิ ทีเปติฯ

กสฺมา, ยถาสกํ สภาเวหิ สภาววนฺตตฺตา ยถาสกํ ลกฺขเณ หิ สลกฺขณตฺตา ปฏิสมฺภิทามคฺเค สมฺมสนญฺญาณ วิภงฺเค ชาติชรามรณานมฺปิ สมฺมสิตพฺพธมฺเมสุ อาคตตฺตาติฯ อฏฺฐสาลินิยมฺปิ อยมตฺโถ วุตฺโตเยวฯ ยถาห ปรินิปฺผนฺนนฺติ ปนฺนรสรูปานิ ปรินิปฺผนฺนานิ นามฯ ทสรูปานิ อปรินิปฺผนฺนานิ นามฯ ยทิ อปรินิปฺผนฺนานิ นามฯ เอวํสติ, อสงฺขตานิ นาม สิยุํฯ เตสํเยว ปนรูปานํ กายวิกาโร กายวิญฺญตฺติ นามฯ วจีวิกาโร วจีวิญฺญตฺติ นามฯ ฉิทฺทํ วิวรํ อากาสธาตุ นามฯ ลหุภาโว ลหุตา นามฯ มุทุภาโว มุทุตา นามฯ กมฺมญฺญภาโว กมฺมญฺญตา นามฯ นิพฺพตฺติ อุปจโย นามฯ ปวตฺติ สนฺตติ นามฯ ชีรณากาโร ชรตา นามฯ หุตฺวา อภาวากาโร อนิจฺจตา นามาติ สพฺพํ ปรินิปฺผนฺนํ สงฺขตเมวาติฯ ตตฺถ ‘‘เตสํเยว รูปานํ’’ติ นิทฺธารเณ ภุมฺมํฯ เตสํเยว ทสนฺนํ รูปานํ มชฺเฌติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘อิติสพฺพํ’’ติ อิทํ สพฺพํ ทสวิธํ รูปํ ปรินิปฺผนฺนเมว สงฺขตเมวาติ อตฺโถฯ ขนฺธวิภงฺคฏฺฐกถายมฺปิ วุตฺโตวฯ ยถาห ปญฺจวิปนขนฺธา ปรินิปฺผนฺนาว โหนฺติ, โน อปรินิปฺผนฺนาฯ สงฺขตาว, โน อสงฺขตาฯ อปิจ นิปฺผนฺนาปิ โหนฺติเยวฯ สภาวธมฺเมสุหิ นิพฺพานเมเวกํ อปรินิปฺผนฺนํ อนิปฺผนฺนญฺจาติ จฯ นิโรธสมาปตฺติ จ นาม ปญฺญตฺติ จ กถนฺติฯ นิโรธสมาปตฺติ โลกิยโลกุตฺตราติ วา สงฺขตาสงฺขตาติ วา ปรินิปฺผนฺนาปรินิปฺผนฺนาติ วา น วตฺตพฺพาฯ นิปฺผนฺนา ปน โหติฯ สมาปชฺชนฺเตน สมาปชฺชิตพฺพโตฯ ตถา นามปญฺญตฺติ, สาปิหิ โลกิยาทิเภทํ นลภติฯ นิปฺผนฺนา ปน โหติฯ โน อนิปฺผนฺนาฯ นามคฺคหณญฺหิ คณฺหนฺโตว คณฺหาตีติ จฯ เอเตน ลกฺขณรูปานมฺปิ นิปฺผนฺนตา สิทฺธา โหติฯ วิสุทฺธิ มคฺเคปน นิปฺผนฺนํ อนิปฺผนฺนํติทุกสฺส นิทฺเทเสฯ อฏฺฐารสวิธํ รูปํ ปริจฺเฉทวิการ ลกฺขณภาวํ อติกฺกมิตฺวา สภาเวเนว ปริคฺคเหตพฺพโต นิปฺผนฺนํ, เสสํ ตพฺพิปรีตตาย อนิปฺผนฺนนฺติ จฯ นิปฺผนฺนรูปํ ปน รูปรูปํ นามาติ จฯ ยํ จตูหิ กมฺมาทีหิ ชาตํ, ตํ จตุชํ นามฯ ตํ ลกฺขณ รูปวชฺชํ อวเสสรูปํฯ ลกฺขณรูปํ ปน น กุโตจิชาตนฺติ จ วุตฺตํฯ สพฺพญฺเจตํ อาจริเยหิ คหิตนามมตฺตตฺตา วตฺติจฺฉานุคตํ โหติฯ ยํ รุจฺจติ, ตํ คเหตฺวา กเถตพฺพนฺติฯ

รูปสมุทฺเทสานุทีปนา นิฏฺฐิตาฯ

[197] รูปวิภาเค ฯ‘‘เอกวิธนยํ ตาว ทสฺเสตุํ’’ติ รูปวิภาคโต ปถมํ ทสฺเสตุํฯ เอเตน เอกวิธนโย รูปวิภาโค นาม น ตาว โหตีติ ทสฺเสติฯ ตํ น สเมติฯ เกน น สเมตีติ อาห ‘‘วกฺขติหี’’ติอาทิํฯ ‘‘อชฺฌตฺติกาทิเภเทน วิภชนฺติ วิจกฺขณา’’ติ เอเตน สพฺพํรูปํ อชฺฌตฺติกพาหิรวเสน ทุวิธนฺติอาทิโก ทุวิธนโย เอว รูปวิภาคนโย นามาติ วิญฺญายติฯ ตสฺมา เตน น สเมตีติ วุตฺตํ โหติฯ อปิจ ปาฬิยํฯ สเหตุกา ธมฺมา, อเหตุกา ธมฺมาติอาทิ ทุเกสุ สพฺพํรูปํ อเหตุกเมว, น สเหตุกนฺติอาทิ นิยมกรณมฺปิ รูปวิภาโค เอวาติ กตฺวา ตถา วุตฺตนฺติ คเหตพฺพํฯ ‘‘อิตรานิ ปนา’’ติ กามาวจรนฺติอาทีนิ ปนฯ ‘‘ชนเกน ปจฺจเยนา’’ติ ปธานวจนเมตํฯ อุปตฺถมฺภกาทิ ปจฺจยาปิ คเหตพฺพา เอวฯ ‘‘สงฺคมฺมา’’ติ สมาคนฺตฺวาฯ ‘‘กรียตี’’ติ นิปฺผาทียติฯ โยธมฺโมติอาทีสุฯ ‘‘ปหีโน ปี’’ติ ฉินฺทนภินฺทนาทิวเสน ปหีโนปิฯ ‘‘ตสฺมิํ สตี’’ติ สมุทยปฺปหาเน สติฯ กิจฺจปจฺจยานํ อรหตฺถสฺส จ สกฺกตฺถสฺส จ ทีปนโต ทุวิธํ อตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘อฏฺฐานตฺตา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ‘‘ตพฺพิสยสฺสา’’ติ รูปวิสยสฺสฯ ‘‘เอวํ’’ติ เอวํสนฺเตฯ ‘‘ปหีนํ ภวิสฺสตี’’ติ อนาคตภเว ปุน อนุปฺปาทตฺถาย อิเธว ปหีนํ ภวิสฺสตีติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘อุจฺฉินฺนมูลํ’’ติอาทิํฯ ‘‘ตาลาวตฺถุกตํ’’ติ ฉินฺนตาลกฺขาณุกํ วิย กตํ ภวิสฺสติฯ ‘‘อนภาวํ กตํ’’ติ ปุน อภาวํ กตํฯ ‘‘ปากโฏ’’ติ ทสฺสนาทิกิจฺจวิเสเสหิ ปญฺญาโตฯ ‘‘ตทุปาทายา’’ติ ตํ อุปนิธายฯ วิภาวนิปาเฐฯ ‘‘อชฺฌตฺติกรูปํ’’ติ ปทุทฺธารณํฯ อตฺตานํ อธิกิจฺจ ปวตฺตํ อชฺฌตฺตํฯ อชฺฌตฺตเมว อชฺฌตฺติกนฺติ ทสฺเสติ ‘‘อตฺตภาวสงฺขาตํ’’ติอาทินาฯ ตํ น สุนฺทรํฯ กสฺมา, อชฺฌตฺตธมฺม อชฺฌตฺติก ธมฺมานญฺจ อวิเสโส อาปชฺชตีติ วกฺขมานการณตฺตาฯ ‘‘ทฺวารรูปํ นามา’’ติ ปทุทฺธารปทํฯ กสฺมา ทฺวารรูปํ นามาติ อาห ‘‘ยถากฺกมํ’’ติอาทิํฯ ปรโตปิ เอสนโยฯ ‘‘เทสนาเภท รกฺขณตฺถํ’’ติ ทุกเทสนาเภทโต รกฺขณตฺถํฯ

ตตฺถ เทสนาเภโท นาม รูปกณฺเฑ ปญฺจวิญฺญาณานํ วตฺถุ รูปญฺจ, น วตฺถุ รูปญฺจ , อารมฺมณ รูปญฺจ, น อารมฺมณ รูปญฺจ วตฺวา มโนวิญฺญาณสฺส น วุตฺตํฯ ยทิ วุจฺเจยฺย, อารมฺมณทุเก มโนวิญฺญาณสฺส อารมฺมณ รูปํ, น อารมฺมณ รูปนฺติ ทุกปทํ น ลพฺเภยฺยฯ อยํ เทสนาเภโท นามฯ วตฺถุทุเกสุ หทยวตฺถุวเสน ลพฺภมานํ มโนวิญฺญาณทุกํ น วุตฺตนฺติฯ ‘‘ถูลสภาวตฺตา’’ติ สุขุมรูปํ อุปาทาย วุตฺตํฯ ‘‘ทูเร ปวตฺตสฺสปี’’ติ ยถา สุขุมรูปํ อตฺตโน สรีเร ปวตฺตมฺปิ ญาเณน สีฆํ ปริคฺคเหตุํ น สกฺกา โหติ, ตถา อิทํฯ อิมสฺส ปน ทูเร ปวตฺตสฺสปิฯ ‘‘คหณโยคฺยตฺตา’’ติ ญาเณน ปริคฺคหณปตฺตตฺตาติ อธิปฺปาโยฯ วิภาวนิปาเฐฯ ‘‘สยํนิสฺสยวเสน จา’’ติ สยญฺจ นิสฺสย มหาภูตวเสน จฯ ตตฺถ สยํ สมฺปตฺตา นาม โผฏฺฐพฺพธาตุโยฯ นิสฺสยวเสน สมฺปตฺตา นาม คนฺธรสาฯ อุภยถาปิ อสมฺปตฺตา นาม จกฺขุ รูป, โสต สทฺทาฯ โย ปฏิมุขภาโว อตฺถิ, ยํ อญฺญมญฺญปตนํ อตฺถีติ โยชนาฯ น จ ตานิ อญฺญปฺปการานิ เอว สกฺกา ภวิตุนฺติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘อนุคฺคห อุปฆาตวเสนา’’ติ วฑฺฒนตฺถาย อนุคฺคหวเสน, หายนาทิ อตฺถาย อุปฆาตวเสนฯ ‘‘ยํ กิญฺจี’’ติ จตุสมุฏฺฐานิกรูปํ คณฺหาติฯ ‘‘อาทินฺนปรามฏฺฐตฺตา’’ติ ตณฺหามาเนหิ เอตํ มม เอโสหมสฺมีติอาทินฺนตฺตา, ทิฏฺฐิยา เอโส เม อตฺตาติ ปรามฏฺฐตฺตา จฯ ‘‘นิจฺจกาลํ ปวตฺติวเสนา’’ติ เอเกน ชนกกมฺเมน ปฏิสนฺธิกฺขณโต ปฏฺฐาย นิจฺจกาลํ ปวตฺติวเสนฯ ‘‘อุปจรียตี’’ติ โวหรียติฯ ‘‘อตฺถวิเสสโพโธ’’ติ รูปารมฺมณสฺส กิจฺจวิเสสโพโธฯ ‘‘อสมฺปตฺตวเสนา’’ติ วิสยฏฺฐานํ สยํ อสมฺปชฺชนวเสนฯ อตฺตโนฐานํ วา วิสยสฺส อสมฺปชฺชนวเสนฯ ตตฺถ วิสยสฺส อสมฺปตฺตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิมาหฯ ตถา โสตสทฺเทสุ จ อญฺญมญฺญํ ลคฺคิตฺวา อุปฺปชฺชมาเนสุฯ ‘‘สมฺปตฺติยา เอวา’’ติ สมฺปชฺชนตฺถาย เอวฯ ตถา อาโป จ สมฺปตฺติยา เอว ปจฺจโยติ โยชนาฯ ทุพฺพลปถวี เอว สนฺนิสฺสโย ยสฺสาติ วิคฺคโหฯ ‘‘อสฺสา’’ติ จกฺขุสฺสฯ ‘‘โสตสฺสปนกถํ’’ติ โสตสฺส อสมฺปตฺตคฺคหณํ กถํ ปากฏํฯ สมฺปตฺตคฺคหณํ เอว ปากฏนฺติ ทีเปติฯ

เตนาห ‘‘ตตฺถหี’’ติอาทิํ ฯ ทกฺขิณปสฺสโต วา สุยฺยติ, เจติยาทิกสฺส ปุรตฺถิมทิสาภาเค ฐิตานนฺติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘ปฏิฆฏฺฏนานิฆํโส’’ติ โสเตสุ ปฏิฆฏฺฏนเวโคฯ ‘‘เตสํ’’ติ อาสนฺเนวา ทูเร วา ฐิตานํฯ โหตุ ทูเร ฐิตานํ จิเรน สุโตติ อภิมาโนฯ กสฺมา ปน อุชุกํ อสุตฺวา ทกฺขิณปสฺสโตวา อุตฺตรปสฺสโต วา สุเณยฺย, อสุยฺยมาโน ภเวยฺยาติ ปุจฺฉาฯ ตํ กเถนฺโต ‘‘อปิจา’’ติอาทิมาหฯ วิภาวนิปาเฐฯ ‘‘คนฺตฺวา วิสยเทสํ ตํ, ผริตฺวา คณฺหตีติ เจ’’ติ ตํ จกฺขุโสต ทฺวยํ ทูเรวิสยานํ อุปฺปนฺนเทสํ ผริตฺวา คณฺหตีติ เจวเทยฺยาติ อตฺโถฯ ทูเรฐตฺวา ปสฺสนฺโต สุณนฺโต จ มหนฺตมฺปิปพฺพตํ เอกกฺขเณ ปสฺสติ, มหนฺตํปิ เมฆสทฺทํ เอกกฺขเณ สุณาติฯ ตสฺมา อุภยํ อสมฺปตฺตโคจรนฺติ วิญฺญายติฯ อิมสฺมิํ วจเน ฐตฺวา อิทํ ปริกปฺปวจนํ ทสฺเสติ ตํ ทฺวยํ วิสยปฺปเทสํ คนฺตฺวา มหนฺตํปิ ปพฺพตํ วา เมฆสทฺทํ วา ผริตฺวา คณฺหาติฯ ตสฺมา มหนฺตํปิ ปสฺสติ, สุณาติฯ น อสมฺปตฺตโคจรตฺตา มหนฺตํ ปสฺสติ สุณาตีติ โกจิ วเทยฺยาติ วุตฺตํ โหติฯ อธิฏฺฐานวิธาเนปิ ตสฺส โส โคจโร สิยาติฯ เอวํสติ, ทิพฺพจกฺขุ ทิพฺพโสตาภิญฺญานํ อธิฏฺฐานวิธาเนปิ โส รูปสทฺทวิสโย ตสฺส ปสาทจกฺขุโสตสฺส โคจโร สิยาติ อภิญฺญาธิฏฺฐาน กิจฺจํ นาม นตฺถิฯ จกฺขุโสตํ เทวโลกมฺปิ คนฺตฺวา ทิพฺพรูปมฺปิ ทิพฺพสทฺทมฺปิ คณฺเหยฺยฯ น ปน คณฺหาติฯ ตสฺมา ตสฺส วิสยเทสคมนญฺจ มหนฺตเทสผรณญฺจ น จินฺเตตพฺพนฺติ วุตฺตํ โหติฯ

รูปวิภาคานุทีปนา นิฏฺฐิตาฯ

[158] รูปสมุฏฺฐาเนฯ สุตฺตนฺเตสุ เจตนาสมฺปยุตฺตา อภิชฺฌาทโยปิ กมฺมนฺติ วุตฺตาฯ เต ปน ปฏฺฐาเน กมฺมปจฺจยํ ปตฺวา ตปฺปจฺจยกิจฺจํ น สาเธนฺติ, เจตนา เอว สาเธตีติ อาห ‘‘สา เยวา’’ติอาทิํฯ

‘‘ตํ สมุฏฺฐานานญฺจ รูปานํ’’ติ เหตูหิ จ เหตุสมฺปยุตฺตกธมฺเมหิ จ สมุฏฺฐานานญฺจ รูปานนฺติ อตฺถวเสน เจตสิกธมฺมานมฺปิ รูปสมุฏฺฐาปกตา สิทฺธา โหติฯ โส หิ อุทยติ ปสวตีติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘กปฺปสณฺฐาปนวเสนา’’ติ กปฺปปฺปติฏฺฐาปนวเสนฯ อชฺฌตฺติกสทฺโท ฉสุ จกฺขาทีสุ อชฺฌตฺติกายตเน สฺเวว ปวตฺตติฯ อิธ ปน สกลํ อชฺฌตฺตสนฺตานํ อธิปฺเปตนฺติ อาห ‘‘อชฺฌตฺต สนฺตาเนติ ปน วตฺตพฺพํ’’ติฯ ‘‘ขเณ ขเณ’’ติ วิจฺฉาวจนํฯ ‘‘วิจฺฉา’’ติ จ พหูสุขเณสุ พฺยาปนนฺติ อาห ‘‘ตีสุตีสุขเณสู’’ติฯ

ยมกปาเฐสุฯ ยสฺส วา ปน ปุคฺคลสฺสฯ ‘‘นิรุชฺฌตี’’ติ ภงฺคกฺขณ สมงฺคิตมาหฯ ‘‘อุปฺปชฺชตี’’ติ อุปฺปาทกฺขณ สมงฺคิตํฯ ‘‘อิตี’’ติ อยํ ปุจฺฉาฯ ‘‘โน’’ติ ปฏิกฺเขโปฯ สมุทยสจฺจสฺส ภงฺคกฺขเณ ทุกฺขสจฺจภูตสฺส รูปสฺสวา นามสฺสวา อุปฺปาโท นาม นตฺถีติ วุตฺตํ โหติฯ ยสฺส กุสลา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ, ยสฺส อกุสลา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺตีติ ทฺเว ปาฐาคเหตพฺพาฯ ‘‘โน’’ติ กุสลากุสล ธมฺมานํ อุปฺปาทกฺขเณ อพฺยากตภูตานํ รูปานํ วา นามานํ วา นิโรโธ นาม นตฺถีติ วุตฺตํ โหติฯ เตสุปาเฐสุ เกสญฺจิวาทีนํ วจโนกาสํ ทสฺเสตุํ ‘‘อรูปภวํ’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ‘‘เจ’’ติ โกจิวาที เจวเทยฺยฯ ‘‘นา’’ติ น วตฺตพฺพํฯ ‘‘อุปฺปชฺชตี’’ติ จ อุทฺธฏา สิยุนฺติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘อิตรตฺถ จา’’ติ ตโต อิตรสฺมิํ ยสฺส กุสลา ธมฺมาติอาทิปาเฐ จฯ ‘‘ตมฺปิ นา’’ติ ตมฺปิ วจนํ น วตฺตพฺพนฺติ อตฺโถฯ ‘‘ปุริมโกฏฺฐาเส’’ติ อสญฺญสตฺตานํ เตสํ ตตฺถาติ อิมสฺมิํ ปุริมปกฺเขติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘ปจฺฉิมโกฏฺฐาเส’’ติ สพฺเพสํ จวนฺตานํ ปวตฺเต จิตฺตสฺสภงฺคกฺขเณติ อิมสฺมิํ ปจฺฉิม ปกฺเขฯ จวนฺตานํ อิจฺเจว วุตฺตํ สิยา, น ปวตฺเต จิตฺตสฺส ภงฺคกฺขเณติ, โน จ น วุตฺตํ, ตสฺมา วิญฺญายติ ปวตฺเต จิตฺตสฺส ภงฺคกฺขเณ รูปชีวิตินฺทฺริยมฺปิ น อุปฺปชฺชตีติฯ รูปชีวิตินฺทฺริเย จ อนุปฺปชฺชมาเน สติ, สพฺพานิ กมฺมชรูปานิ อุตุชรูปานิ อาหารชรูปานิ จ จิตฺตสฺส ภงฺคกฺขเณ นุปฺปชฺชนฺตีติ วิญฺญาตพฺพํ โหตีติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘ปจฺฉิมโกฏฺฐาเส’’ติ สพฺเพสํ จวนฺตานํ ปวตฺเต จิตฺตสฺส ภงฺคกฺขเณติ อิมสฺมิํ ปจฺฉิมปกฺเขฯ ตตฺถ จ ปวตฺเต จิตฺตสฺส ภงฺคกฺขเณติ อิทํ อธิปฺเปตํฯ

เอวํ ปาฬิสาธกํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ยุตฺติสาธกํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยสฺมา จา’’ติอาทิมาหฯ ‘‘ตสฺสา’’ติ อานนฺทา จริยสฺส มูลฏีกาการสฺสฯ วิภาวนิยํฯ ภงฺเค รูปสฺส นุปฺปาโท, จิตฺตชานํ วเสน วาฯ อารุปฺปํ วาปิ สนฺธาย, ภาสิโต ยมกสฺส หิฯ น จิตฺตฏฺฐิติ ภงฺเค จ, น รูปสฺส อสมฺภโวฯ ติ วุตฺตํฯ ตตฺถ ‘‘น หิ น จิตฺตฏฺฐิตี’’ติ จิตฺตสฺสฐิติ นาม น หิ นตฺถิฯ ‘‘ภงฺเคจา’’ติ จิตฺตสฺสภงฺคกฺขเณ จฯ ตํ อสมฺภาเวนฺโต ‘‘ยมกปาฬิโย ปนา’’ติอาทิมาหฯ ‘‘นานตฺถา นานาพฺยญฺชนา’’ติ เอเตน ปาฬิสํสนฺทนา นาม ครุกตฺตพฺพาติ ทีเปติฯ ‘‘คมฺภีโร จ สตฺถุ อธิปฺปาโย’’ติ เอเตน อตฺตานํ สตฺถุมตญฺญุํ กตฺวา อิทํ สนฺธาย เอตํ สนฺธายาติ วตฺตุํ ทุกฺกรนฺติ ทีเปติฯ ‘‘สุทฺธํ อรูปเมวา’’ติ สุทฺธํ อรูปปฺปฏิสนฺธิํ เอวฯ ฉ จตฺตาลีสจิตฺตานิ รูปํ ชเนตุํ น สกฺโกนฺติฯ เอวํ สติ อรูปวิปากวชฺชิตนฺติ กสฺมา วุตฺตนฺติ อาห ‘‘อรูปวิปากาปนา’’ติอาทิํฯ วิภาวนิปาเฐฯ ‘‘เหตุโน’’ติ รูปวิราคภาวนา กมฺมสงฺขาตสฺส เหตุสฺสฯ ‘‘ตพฺพีธุรตายา’’ติ รูปวิรุทฺธตายฯ รูปารูปวิราคภาวนาภูโต มคฺโคฯ เตน นิพฺพตฺตสฺสฯ รูโปกาโส นาม กามรูปภโวฯ วิภาวนิปาเฐฯ ‘‘เอกูน น วุติภวงฺคสฺเส วา’’ติ ปวตฺติกาเล รูปชนกสฺส เอกูน น วุติภวงฺค จิตฺตสฺสาติ อตฺโถฯ ตตฺถ ปน อรูปวิปากํ ปวตฺติกาเลปิ รูปชนกํ น โหตีติ อาห ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิํฯ เกจิ ปน ปฏิสนฺธิ จิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ รูปํ ปจฺฉาชาต ปจฺจยํ น ลภติฯ ฐิติกฺขเณ รูปํ ปรโต ภวงฺคจิตฺตโต ปจฺฉาชาตปจฺจยํ ลภตีติ วทนฺติฯ ตํ น คเหตพฺพนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘น หิ อตฺตนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ สยํ วิชฺชมาโน หุตฺวา อุปการโก ปจฺจโย อตฺถิปจฺจโยฯ ปจฺฉาชาโต จ ตสฺส เอกเทโสฯ ‘‘อายุสงฺขารานํ’’ติ อุสฺมาทีนํฯ ‘‘ตํ’’ติ ขีณาสวานํ จุติจิตฺตํฯ ‘‘ยถาหา’’ติ โส เถโร กิํ อาหฯ ‘‘วุตฺตํ’’ติ อฏฺฐกถายํ วุตฺตํฯ อิติ ปน วจนโต อญฺเญสํปิ จุติจิตฺตํ รูปํ น สมุฏฺฐาเปตีติ วิญฺญายตีติ ปธานวจนํฯ ปน สทฺโท อรุจิ โชตโกฯ ‘‘ตถา วุตฺเตปี’’ติ โชเตติฯ วจีสงฺขาโร นาม วิตกฺกวิจาโรฯ กายสงฺขาโร นาม อสฺสาสปสฺสาสวาโตฯ

โส สพฺเพสํปิ กามสตฺตานํ จุติ จิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ จ ตโต ปุริมจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ จ นนิรุชฺฌตีติ วจเนน จุติจิตฺตโต ปุพฺพภาเคเยว อสฺสาสปสฺสาสานํ อภาวํ ญาเปติฯ นนุ อิมิสฺสํ ปาฬิยํ จุติกาเล อสฺสาสปสฺสาสสฺส อภาวํ วทติฯ อญฺเญสํ จิตฺตชรูปานํ อภาวํ น วทติฯ ตสฺมา อิมาย ปาฬิยา สพฺเพสมฺปิ จุติจิตฺตํ อสฺสาสปสฺสาสํ น ชเนตีติ วิญฺญายติฯ น อญฺญานิ จิตฺตชรูปานีติ โจทนาฯ ตํ ปริหรนฺโต ‘‘น หี’’ติอาทิมาหฯ น หิ รูปสมุฏฺฐาปกจิตฺตสฺส กายสงฺขาร สมุฏฺฐาปนํ อตฺถีติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘คพฺภคมนาทิวินิพทฺธาภาเว’’ติ มาตุกุจฺฉิมฺหิ คตสฺส อสฺสาสปสฺสาโส น อุปฺปชฺชติ, ตถา อุทเก นิมุคฺคสฺสฯ พาฬฺหํ วิสญฺญีภูตสฺสฯ จตุตฺถชฺฌานํ สมาปชฺชนฺตสฺสฯ นิโรธสมาปตฺติํ สมาปชฺชนฺตสฺสฯ รูปารูปภเว ฐิตสฺสาติฯ ตสฺมา เอเตคพฺภคมนาทโย อสฺสาสปสฺสาสํ วินิพทฺธนฺติ นีวาเรนฺตีติ คพฺภคมนาทิวินิพทฺธาฯ เตสํ อภาโวติ วิคฺคโหฯ วินา อิเมหิ การเณหิ อสฺสาสปสฺสาสสฺส จ อญฺญจิตฺตชรูปานญฺจ วิเสโส นตฺถีติ วุตฺตํ โหติฯ อญฺญํปิ ยุตฺติํ ทสฺเสติ ‘‘จุโต จา’’ติอาทินาฯ จุโต จ โหติ, อสฺส จิตฺตสมุฏฺฐาน รูปญฺจ ปวตฺตตีติ น จ ยุตฺตนฺติ โยชนาฯ โส จ สุฏฺฐุ โอฬาริโก รูปธมฺโมฯ อิติ ตสฺมา น สกฺกา วตฺตุํติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘อิมสฺส อตฺถสฺสา’’ติ วตฺวา ตํ อตฺถํ วทติ ‘‘โอฬาริกสฺสา’’ติอาทินาฯ ‘‘กตีปย ขณมตฺตํ’’ติ ปนฺนรสขณโสฬสขณมตฺตํฯ ‘‘จิตฺตชรูปปฺปวตฺติยา’’ติ จิตฺตชรูปปฺปวตฺตนโตฯ ทุพฺพลา โหนฺติ, ตทา ปญฺจารมฺมณานิปิ ปญฺจทฺวาเรสุ อาปาตํ นาคจฺฉนฺติฯ ‘‘ปจฺจยปริตฺตตาย วา’’ติ ตทา ปจฺฉาชาตปจฺจยสฺส อลาภโต วุตฺตํฯ ทุพฺพลา โหนฺติฯ ตทา ทุพฺพลตฺตา เอว ปญฺจารมฺมณานิ ปญฺจทฺวาเรสุ อาปาตํ นาคจฺฉนฺติฯ ปริโยสาเนปิ เอกจิตฺตกฺขณมตฺเตฯ วตฺถุสฺส อาทิอนฺตนิสฺสิตานิ ปฏิสนฺธิกฺขเณ อาทิมฺหิ นิสฺสิตานิฯ มรณาสนฺนกาเล อนฺเต นิสฺสิตานิฯ สมทุพฺพลานิ เอว โหนฺติฯ ตสฺมา ยถา สพฺพปฏิสนฺธิจิตฺตมฺปิ รูปํ น ชเนติ, ตถา สพฺพจุติจิตฺตมฺปิ รูปํ น ชเนตีติ สกฺกา วิญฺญาตุนฺติฯ

‘‘ปาฬิวิโรธํ’’ติ ปุพฺเพ ทสฺสิตาย สงฺขาร ยมกปาฬิยา วิโรธํ ฯ‘‘การณํ วุตฺตเมวา’’ติ จิตฺตญฺหิ อุปฺปาทกฺขเณ เอว ปริปุณฺณํ ปจฺจยํ ลภิตฺวา พลวํ โหตีติ วุตฺตเมวฯ ‘‘ตํ’’ติ อปฺปนาชวนํฯ อจลมานํ หุตฺวาฯ ‘‘อพฺโพกิณฺเณ’’ติ วีถิจิตฺต วาเรน อโวกิณฺเณฯ น ตถา ปวตฺตมาเนสุ องฺคานิ โอสีทนฺติ, ยถา ฐปิตาเนว หุตฺวา ปวตฺตนฺติฯ ‘‘น ตโตปรํ’’ติ ตโต อติเรกํ รูปวิเสสํ น ชเนติฯ ‘‘กิญฺจี’’ติ กิญฺจิจิตฺตํฯ ‘‘อุตฺตรกิจฺจํ’’ติ อุปรูปริกิจฺจํฯ ‘‘อฏฺฐ ปุถุชฺชนานํ’’ติ อฏฺฐ โสมนสฺส ชวนานิ หสนํปิ ชเนนฺติฯ ฉ ชวนานิ ปญฺจชวนานีติ อธิกาโรฯ เตสํ พุทฺธานํฯ สิตกมฺมสฺสาติ สมฺพนฺโธฯ สิตกมฺมํ นาม มิหิตกมฺมํฯ ‘‘การณํ วุตฺตเมวา’’ติ ‘รูปสฺส ปน อุปตฺถมฺภกภูตา อุตุอาหารา ปจฺฉาชาตปจฺจย ธมฺมา จ ฐิติกฺขเณ เอว ผรนฺตี’ติ เอวํ การณํ วุตฺตเมวฯ ‘‘อุตุโน พลวภาโว’’ติ รูปุปฺปาทนตฺถาย พลวภาโวฯ สนฺตติฐิติยา พลวภาโว ปน ปจฺฉาชาตปจฺจยายตฺโต โหติฯ รูปํ น สมุฏฺฐาเปยฺยฯ โน น สมุฏฺฐาเปตีติ อาห ‘‘วกฺขติ จา’’ติอาทิํฯ อชฺฌตฺต สนฺตานคโต จ พหิทฺธาสนฺตานคโต จ ทุวิธาหาโรติ สมฺพนฺโธฯ

เอตฺถจาติอาทีสุฯ อุตุ ปญฺจวิโธฯ อชฺฌตฺตสนฺตาเน จตุชวเสน จตุพฺพิโธ, พหิทฺธา สนฺตาเน อุตุชวเสน เอโกฯ ตถา อาหาโรปิ ปญฺจวิโธฯ เตสุ ฐเปตฺวา พหิทฺธาหารํ อวเสสานํ อชฺฌตฺต สนฺตาเน รูปสมุฏฺฐาปเน วิวาโท นตฺถิฯ พหิทฺธาหารสฺส ปน อชฺฌตฺตสนฺตาเน รูปสมุฏฺฐาปเน วิวาโท อตฺถีติ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘เอตฺถ จา’’ติอาทิมาหฯ ‘‘อุตุโอชานํ วิยา’’ติ อุตุโอชานํ อชฺฌตฺตสนฺตาเน รูปสมุฏฺฐาปนํ วิยฯ อฏฺฐกถาปาเฐฯ ‘‘ทนฺตวิจุณฺณิตํ ปนา’’ติ ทนฺเตหิ สงฺขาทิตฺวา วิจุณฺณํ กตํ ปนฯ ‘‘สิตฺถํ’’ติ ภตฺตจุณฺณสิตฺถํฯ ฏีกาปาเฐฯ ‘‘สา’’ติ พหิทฺธา โอชาฯ ‘‘นสงฺขาทิโต’’ติ น สุฏฺฐุขาทิโตฯ ‘‘ตตฺตเกนปี’’ติ มุเขฐปิตมตฺเตนปิฯ ‘‘อพฺภนฺตรสฺสา’’ติ อชฺฌตฺตาหารสฺสฯ ‘‘อฏฺฐอฏฺฐรูปานิ สมุฏฺฐาเปตี’’ติ อุปตฺถมฺภนวเสน สมุฏฺฐาเปติ, ชนน วเสน ปน อชฺฌตฺติกาหาโร เอว สมุฏฺฐาเปตีติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘อุปาทินฺนกา’’ติ อชฺฌตฺต สมฺภูตา วุจฺจนฺติฯ

พหิทฺธา โอชาปิ รูปํ สมุฏฺฐาเปติ เยวาติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘เตนอุตุนา’’ติ อชฺฌตฺต อุตุนาฯ ‘‘เสทิยมานา’’ติ อุสฺมาปิยมานาฯ ‘‘ตาย จ โอชายา’’ติ อชฺฌตฺต โอชายฯ ‘‘เมทสิเนหุปจย วเสนา’’ติ เมทโกฏฺฐาสรสสิเนห โกฏฺฐาสานํ วฑฺฒนวเสนฯ อิตรานิ ปน ตีณิรูปสมุฏฺฐานานิฯ ปาฬิปาเฐฯ ‘‘อินฺทฺริยานี’’ติ จกฺขาทีนิ อินฺทฺริย รูปานิฯ ‘‘วิหาโร’’ติ สมาปตฺติ เอว วุจฺจติฯ สมาปตฺติ จิตฺเตน ชาตตฺตา ตานิ อินฺทฺริยานิ วิปฺปสนฺน นีติ กตฺวา กสฺมา วุตฺตนฺติ ปุจฺฉติฯ ‘‘อุปจริตตฺตา’’ติ ฐานูปจาเรน โวหริตตฺตาฯ ‘‘เตสํ น วนฺนํ’’ติ อินฺทฺริยรูปานํฯ นิธิกณฺฑปาเฐฯ สุนฺทโร วณฺโณ ยสฺสาติ สุวณฺโณฯ สุวณฺณสฺส ภาโว สุวณฺณตาฯ ตถาสุสฺสรตาฯ ‘‘สโร’’ติ จ สทฺโท วุจฺจติฯ ‘‘สุสณฺฐานํ’’ติ องฺคปจฺจงฺคานํ สุฏฺฐุสณฺฐานํฯ ‘‘สุรูปตา’’ติ สุนฺทรรูปกายตาฯ ‘‘ยถา’’ติ เยนอากาเรน สณฺฐิเต สติฯ ตถา เตน อากาเรน สณฺฐิตา โหตีติ โยชนาฯ

ลหุตาทิตฺตเยฯ ทนฺธตฺตาทิกรานํ ธาตุกฺโขภานํ ปฏิปกฺเขหิ ปจฺจเยหิ สมุฏฺฐาตีติ วิคฺคโหฯ ‘‘เอตสฺสา’’ติ ลหุตาทิตฺตยสฺส วุตฺตาฯ ตสฺมา เอตํ ลหุตาทิตฺตยํ กมฺมสมุฏฺฐานนฺติ วตฺตพฺพนฺติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘ยมเกสุปิ อทฺธาปจฺจุปฺปนฺเนเนว คหิโต’’ติ ยสฺส จกฺขายตนํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส โสตายตนํ อุปฺปชฺชตีติฯ สจกฺขุกานํ อโสตกานํ อุปปชฺชนฺตานํ เตสํ จกฺขายตนํ อุปฺปชฺชตีติอาทีสุ อุปฺปาทวาเร ปฏิสนฺธิวเสน, นิโรธวาเร จุติวเสน อทฺธาปจฺจุปฺปนฺนํว วุตฺตนฺติ อธิปฺปาโยฯ อกมฺมชานํ ปวตฺติกาเล กาลเภโท วุตฺโตติฯ ‘‘กมฺมวิปากชา อาพาธาติ วุตฺตํ’’ติ วีถิมุตฺตสงฺคเห อุปจฺเฉทกกมฺมทีปนิยํ ‘อตฺถิ วาต สมุฏฺฐิตา อาพาธาฯ ลฯ อตฺถิ กมฺมวิปากชา อาพาธา’ติ วุตฺตํฯ ตานิ อุปปีฬกุปฆาตก กมฺมานิปิ วิปตฺติโย ลภมานานิ เอว โขเภตฺวา นานาพาเธ อุปฺปาเทนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ สรีเร ฐนฺติ ติฏฺฐนฺตีติ สรีรฏฺฐกาฯ ‘‘ตทนุคติกานิ เอว โหนฺตี’’ติ กมฺมชาทีนิปิ ขุพฺภิตานิ เอว โหนฺตีติ อธิปฺปาโยฯ

เอเตน อฏฺฐสุ การเณสุ เยนเกนจิการเณน จกฺขุโรคาทิเก อาพาเธ ชาเต ตสฺมิํ องฺเค ปวตฺตานิ สพฺพานิ โรคสมุฏฺฐานานิ อาพาธภาวํ คจฺฉนฺติเยวฯ เอวํ สนฺเตปิ ตปฺปริยาปนฺนานิ กมฺมชรูปานิ ตทนุคติกภาเวน อาพาธภาวํ คจฺฉนฺติ, น อุชุกโต กมฺมวเสนาติ ทีเปติฯ กมฺมสมุฏฺฐาโน อาพาโธ นาม นตฺถิฯ ตถาปิ อฏฺฐสุ อาพาเธสุปิ อตฺถิ วาตสมุฏฺฐานา อาพาธาติอาทีสุ วิย อตฺถิ กมฺมสมุฏฺฐานา อาพาธาติ อวตฺวา อตฺถิ กมฺมวิปากชา อาพาธาติ วุตฺตํฯ ตตฺถ อุปปีฬโก ปฆาตกกมฺมานํวเสน อุปฺปนฺโน โยโกจิธาตุกฺโขโภ สุตฺตนฺตปริยาเย น กมฺมวิปาโกติ วุจฺจติเยวฯ ตโต ชาโต โยโกจิ อาพาโธ กมฺมวิปากโชติ วุตฺโตติฯ สุคมฺภีรมิทํฐานํฯ สุฏฺฐุวิจาเรตฺวา กเถตพฺพํฯ ‘‘ยโต’’ติ ยสฺมา กมฺมสมุฏฺฐานา พาธปจฺจยาฯ ลฯ ลพฺภมาโน สิยาฯ เกวลํ โส กมฺมสมุฏฺฐาโน อาพาโธ นาม นตฺถีติ โยชนาฯ ‘‘อวิหิํสา กมฺมนิพฺพตฺตา’’ติ เมตฺตากรุณากมฺมนิพฺพตฺตาฯ สุวิทูรตายเจว นิราพาธา โหนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘สณฺฐิติยา’’ติ ทุกฺโขภนีเย วิเสสนปทํฯ เหตุปทํ วา ทฏฺฐพฺพํฯ โขเภตุํ ทุกฺกรา ทุกฺโขภนียาฯ ‘‘กามํ’’ติ กิญฺจาปีติ อตฺเถ นิปาตปทํฯ เสสเมตฺถ สุวิญฺเญยฺยํฯ

‘‘วุจฺจเต’’ติอาทีสุฯ รูปปจฺจยธมฺมานํ ปจฺจยกิจฺจํ ติวิธํฯ ชนนญฺจ อุปตฺถมฺภนญฺจ อนุปาลนญฺจฯ ตตฺถ ชนนกิจฺจํ ชเนตพฺพานํ ชาติกฺขเณ เอว ลพฺภติฯ เสสทฺวยํ ปน ฐิติกฺขเณปิ ลพฺภติฯ ภงฺคกฺขเณ ปน สพฺพํ ปจฺจยกิจฺจํ นตฺถิฯ ตตฺถ ชนนกิจฺจวเสน วิจาเรนฺโต ‘‘รูปชนกานํ’’ติอาทิมาหฯ ‘‘อปิจา’’ติอาทีสุฯ ‘‘ตาสํ’’ติ อุปจยสนฺตตีนํ, ชรตา อนิจฺจตานญฺจฯ ‘‘เตสู’’ติ กุโตจิ สมุฏฺฐาเนสุฯ อิธ ปน อภิธมฺมตฺถ สงฺคเหปนฯ ‘‘เอวํ สนฺเตปี’’ติ ปจฺจยวิเสเสน อทิสฺสมานวิเสสตฺเถปิฯ ‘‘สารตร’’นฺติ อติสารภูตํฯ ‘‘เสยฺโย’’ติ เสฏฺโฐฯ

รูปสมุฏฺฐานานุทีปนา นิฏฺฐิตาฯ

[169] กลาปโยชนายํ ฯ ‘‘สงฺขาเน’’ติ คณเนฯ ‘‘เตนา’’ติ สงฺขานฏฺเฐน เอกสทฺเทน ทสฺเสตีติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘ปิณฺฑี’’ติ เอกคฺฆโนฯ มูลฏีกาปาเฐฯ ‘‘อุปฺปาทาทิปฺปวตฺติโต’’ติ อุปฺปาทาทิวเสน ปวตฺตนโตฯ ‘‘อิตี’’ติ ตสฺมาฯ อุปาทารูปานิ ตฺเวว วุจฺจนฺติฯ ‘‘เอวํ วิการปริจฺเฉท รูปานิ จ โยเชตพฺพานี’’ติ ปญฺจวิการรูปานิ กลาปสฺเสว โจปนาทิสภาวา โหนฺติ, น เอกเมกสฺส รูปสฺสฯ ตสฺมา ตานิ เอเกกสฺมิํ กลาเป เอเกกานิ เอว โหนฺติฯ ปริจฺเฉทรูปํ ปน กลาปปริยาปนฺนํ รูปํ น โหติฯ ตสฺมา ทฺวินฺนํ ทฺวินฺนํ กลาปานํ อนฺตรา ตํปิ เอเกกเมว โหตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ ‘‘จตุนฺนํ มหาภูตานํ นิสฺสยตา สมฺภวโต’’ติ เอตฺถ จตุนฺนํ มหาภูตานํปิ ลกฺขณมตฺเตน นานตฺตํ โหติ, ปวตฺติวเสน ปน เอกคฺฆนตฺตา สงฺขานฏฺเฐนปิ เอโก นิสฺสโยติ วตฺตพฺพเมวฯ เอวญฺหิสติ เอกสทฺทสฺส อตฺถ จลนํ นตฺถีติฯ ‘‘เตน สทฺเทนา’’ติ จิตฺตชสทฺเทนฯ อตฺตานํ โมเจนฺโต ‘‘อธิปฺปาเยนา’’ติ อาหฯ เถรสฺส อธิปฺปาเยนาติ วุตฺตํ โหติฯ อตฺตโน อธิปฺปายํ ทสฺเสนฺโต ‘‘เอตฺถ ปนา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ‘‘สทฺเทนา’’ติ จิตฺตชสทฺเทนฯ ‘‘ตายวาจายา’’ติ วจีมยสทฺเทนาติ อตฺโถฯ ‘‘วิญฺญตฺตี’’ติ วิญฺญาปนํ อิจฺเจวตฺโถฯ วิญฺญาเปตีติ วิญฺญาปิโตฯ ตสฺส ภาโว วิญฺญาวิตตฺตํฯ วิตกฺกวิปฺผารสทฺโท นาม กสฺสจิ มหนฺตํ อตฺถํ จินฺเตนฺตสฺส โสกวเสน วา ตุฏฺฐิวเสน วา พลววิตกฺโก ปวตฺตติฯ โส โสกํ วา ตุฏฺฐิํ วา สนฺธาเร ตุํ อสกฺโกนฺโต ทุตีเยน สทฺธิํ มนฺเตนฺโต วิย อตฺตโน มุเขเยว อพฺยตฺตํ สทฺทํ กตฺวา สมุทีรติฯ ปกติชโน ตํ สทฺทมตฺตํ สุณาติ วา น วาสุณาติฯ สุณนฺโตปิ อกฺขรํ วา อตฺถํ วา อธิปฺปายํ วา น ชานาติฯ ทิพฺพโสเตน วา วิชฺชาโสเตน วาสุณนฺโต อกฺขรํปิ อตฺถํปิ อธิปฺปายํปิ ชานาติฯ ชานิตฺวา เอวํปิ เต มโน, อิตฺถํปิ เต มโนติอาทิสติฯ อยํ วิตกฺกวิปฺผารสทฺโท นามฯ โส วิญฺญตฺติรหิโต โสตวิญฺเญยฺโยติ มหาอฏฺฐกถายํ วุตฺโตฯ สงฺคหกาโรปน วจีมยสทฺโทนาม วิญฺญตฺติรหิโตติ วา อโสตวิญฺเญยฺโยติ วา นตฺถีติ ปฏิกฺขิปติฯ

‘‘อาคเต’’ติ อฏฺฐกถาสุ อาคเตฯ ‘‘ปจฺเจตพฺพา’’ติ สทฺธาตพฺพาฯ ‘‘ฏีกาสุปนสฺสา’’ติ อสฺสสจฺจสงฺเขปสฺส ทฺวีสุฏีกาสุฯ อกฺขรญฺจ ปทญฺจ พฺยญฺชนญฺจ อตฺโถ จาติ ทฺวนฺโทฯ อปฺปญฺญายมานา อกฺขรปทพฺยญฺชนตฺถา ยสฺสาติ วิคฺคโหฯ ‘‘อนฺธทมิฬาทีนํ’’ติ อนฺธชาติกทมิฬชาติกาทีนํ มิลกฺขูนํฯ ‘‘อุกฺกาสิตสทฺโท จ ขิปิตสทฺโท จ วมิตสทฺโท จ ฉฑฺฑิตสทฺโท จาติ ทฺวนฺโทฯ อาทิสทฺเทน ตาทิสา อุคฺคาร หิกฺการ หสิต โรทิตาทโย สงฺคณฺหาติฯ เสสเมตฺถสุวิญฺเญยฺยํฯ

กลาปโยชนานุทีปนา นิฏฺฐิตาฯ

[161] รูปปฺปวตฺติกฺกเมฯ นปุคฺคลวเสน วิเสสนํ โหติฯ ภูมิวเสน วิเสสนํ โหติฯ ตญฺจ โข ปวตฺติกาลวเสนาติ อธิปฺปาโยฯ

เอตฺถจาติอาทีสุฯ ปุริเมสุ ทฺวีสุ โยนีสุ ปาฬินเยน เวทิตพฺพาติ สมฺพนฺโธฯ นิกฺขนฺตา, อิติ ตสฺมา อณฺฑชาติ จ ชลาพุชาติ จ วุจฺจนฺติฯ กถํ อยํ นโย ปาฬินโย นาม โหตีติฯ ปาฬิยํ อณฺฑโกสํ วตฺถิโกสํ อภินิพฺภิชฺช อภินิพฺภิชฺช ชายนฺตีติ วจเนน อณฺฑโต ชลาพุโต ชาตา วิชาตา นิกฺขนฺตาติ อตฺโถ วิญฺญายติฯ อฏฺฐกถายํ ปน อณฺเฑชาตา ชลาพุมฺหิชาตาติ วุตฺตํฯ คพฺภปลิเวฐนาสโย นาม เยน ปลิเวฐิโต คพฺโภ ติฏฺฐติฯ วิภาวนิปาเฐ ‘‘อุกฺกํสคติ ปริจฺเฉทวเสนา’’ติ อุกฺกฏฺฐปฺปวตฺตินิยมนวเสนฯ อุกฺกฏฺฐนยวเสนาติ วุตฺตํ โหติฯ อภิรูปสฺส กญฺญา ทาตพฺพาติ เอตฺถ กญฺญา ทาตพฺพาติ สามญฺญโต วุตฺเตปิ อภิรูปสฺส ปุริสสฺสาติ วุตฺตตฺตา กญฺญาปิ อภิรูปกญฺญา เอว วิญฺญายติฯ อยํ อุกฺกฏฺฐนโย นามฯ ‘‘ตตฺถ ตานิ สพฺพานี’’ติอาทีสุฯ ตานิสพฺพานิปิ จกฺขุ โสต ฆาน ภาว ทฺวยานิ น โอมเกน กมฺเมน ลพฺภติฯ อุกฺกฏฺเฐน กมฺเมน เอว ลพฺภตีติ อธิปฺปาโยฯ วิภงฺคปาเฐฯ สทฺทายตนํ นาม ปฏิสนฺธิกาเล น ลพฺภตีติ วุตฺตํ ‘‘เอกาทสายตนานี’’ติฯ

จกฺขุเวกลฺลสฺส ทส, โสตเวกลฺลสฺส อปรานิทส, จกฺขุ โสตเวกลฺลสฺสนว , คพฺภเสยฺยสฺสวเสน สตฺตายตนานิฯ ปาฬิยํ โอปปาติ กคพฺภเสยฺยกานํ เอว วุตฺตตฺตา ‘‘ปาฬิยํ อวุตฺตํปิปนา’’ติ วุตฺตํฯ อวุตฺตมฺปิ จกฺขาทิเวกลฺลํฯ ‘‘อญฺญมญฺญํ อวินาภาววุตฺติตา วุตฺตา’’ติ กถํ วุตฺตา ยสฺส ฆานายตนํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส ชิวฺหายตนํ อุปฺปชฺชตีติ, อามนฺตาฯ ยสฺส วา ปน ชิวฺหายตนํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส ฆานายตนํ อุปฺปชฺชตีติ, อามนฺตาติอาทินา วุตฺตา เปยฺยาลมุเขนฯ อาจริยานนฺทตฺเถเร น ปน อิจฺฉิตนฺติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘ชิวฺหาเวกลฺลตาวิยา’’ติ ชิวฺหาเวกลฺลตานาม นตฺถิ วิยฯ ‘‘ฆานเวกลฺลตาปิ อตฺถีติ ยุตฺตํ’’ติ เอตฺถ ปาฬิยํ อฆานกานํ อิตฺถีนํ ปุริสานํติ อิทํ มาตุคพฺเภ ฆานายตเน อนุปฺปนฺเนเยว ปุเรตรญฺจ วนฺตานํ อิตฺถิปุริสานํ วเสน วุตฺตํฯ น ฆานเวกลฺลานํ อตฺถิตายาติปิ วทนฺติฯ คพฺเภ เสนฺตีติ คพฺภสยาฯ คพฺภสยา เอว คพฺภเสยฺยาฯ

ปวตฺติกาเลติอาทีสุฯ มูลฏีกาปาเฐฯ ‘‘โอรโต’’ติ ปฏิสนฺธิํ อุปาทาย วุตฺตํฯ เอกาทสมสตฺตาเห อนาคเตติ วุตฺตํ โหติฯ รูปายตนํ นุปฺปชฺชิสฺสติฯ โน จ จกฺขายตนํ นุปฺปชฺชิสฺสตีติ อิทํ อทฺธาปจฺจุปฺปนฺนวเสน วุตฺตํฯ ตสฺมา ปฏิสนฺธิโต ปฏฺฐาย อุปฺปนฺนํ รูปายตนํ ยาวชีวํปิ อุปฺปนฺนนฺเตฺวว วุจฺจติฯ น อุปฺปชฺชิสฺสมานนฺติฯ จกฺขายตนํ ปน เอกาทสมสตฺตาหา โอรโต ฐิตสฺส น อุปฺปนฺนํฯ ตทา อนุปฺปนฺนตฺตา เอกาทสเม สตฺตาเห สมฺปตฺเต อุปฺปชฺชิสฺสตีติ วตฺตพฺพํ โหติฯ ปจฺฉิม ภวิกตฺตา ปน ตทุภยมฺปิ ภวนฺตเร นุปฺปชฺชิสฺสติเยวาติฯ ฆานายตนํ นิพฺพตฺเตตีติ ฆานายตนานิพฺพตฺตตํ, กมฺมํฯ เตน กมฺเมน คหิตปฺปฏิสนฺธิกานํฯ อิทญฺจ ยทิ ตนฺนิพฺพตฺตเกน กมฺเมน ปฏิสนฺธิํ คณฺเหยฺยุํฯ ฆานายตเน อนุปฺปนฺเน อนฺตรา น กาลงฺกเรยฺยุนฺติ กตฺวา วุตฺตํฯ ตนฺนิพฺพตฺตเกน กมฺเมน ปฏิสนฺธิํ คณฺหนฺตาปิ ตโต พลวนฺเต อุปจฺเฉทกกมฺเม อาคเต สติฯ ฆานายตนุปฺปตฺติกาลํ อปตฺวา อนฺตรา นกาลงฺกโรนฺตีติ นตฺถิฯ ‘‘จกฺขุฆาเนสุ วุตฺเตสู’’ติ ฏีกายํ วุตฺเตสุฯ ‘‘อตฺถโต สิทฺธา เอวา’’ติ เอกาทสมสตฺตาเห อุปฺปนฺนาติ สิทฺธา เอวฯ

‘‘อีทิเสสุฐาเนสู’’ติ สภาวํ วิจาเร ตุํ ทุกฺกเรสุ ฐาเนสุฯ อฏฺฐกถาเยว ปมาณํ กาตุํ ยุตฺตาติ อธิปฺปาโยฯ อฏฺฐกถาปาเฐฯ ‘‘ปุริมํ ภวจกฺกํ’’ติ อวิชฺชามูลกํ เวทนาวสานํ ภวจกฺกํฯ ‘‘อนุปุพฺพปฺปวตฺติทีปนโต’’ติ ยถา ปจฺฉิเม ตณฺหามูลเก ภวจกฺเก อุปปตฺติภวปฺปวตฺติํ วทนฺเตน ภวปจฺจยาชาตีติ เอวํ เอกโต กตฺวา วุตฺตา, น ตถา ปุริเม ภวจกฺเกฯ ตตฺถ ปน สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณํ, วิญฺญาณ ปจฺจยา นาม รูปนฺติอาทินา อนุปุพฺพปฺปวตฺติทีปนโตฯ ‘‘โส ปฏิกฺขิตฺโตเยวา’’ติ อายตนานํ กมโต วินิจฺฉยฏฺฐาเน เทสนากฺกโมว ยุตฺโตติ วตฺวา โส อุปฺปตฺติกฺกโม ปฏิกฺขิตฺโตฯ

สํยุตฺตเก ยกฺขสํยุตฺตปาฬิยํฯ คาถาสุฯ ‘‘กลลา’’ติ กลลโตฯ ‘‘อพฺพุทา’’ติ อพฺพุทโตฯ ‘‘เปสิยา’’ติ เปสิโตฯ ‘‘ฆนา’’ติ ฆนโตฯ ‘‘ชาติอุณฺณํสูหี’’ติ สุทฺธชาติกสฺส เอลกสฺส โลมํสูหิฯ ‘‘ปริปกฺกสมูหกํ’’ติ กลลโต ปรํ โถกํ ปริปกฺกญฺจ สมูหาการญฺจ หุตฺวาฯ ‘‘วิวตฺตมานํ ตพฺภาวํ’’ติ กลลภาวํ วิชหิตฺวา วตฺตมานํฯ ‘‘วิลีนติ ปุสทิสา’’ติ อคฺคิมฺหิ วิลีนติปุรสสทิสาฯ ‘‘มุจฺจตี’’ติ กปาเล นลคฺคติฯ เอตานิชายนฺตีติ เอวํ อฏฺฐกถายญฺจ วุตฺตํฯ ‘‘ทฺวา จตฺตาลีสเม สตฺตาเห’’ติ นวมาเส อติกฺกมฺม วีสติเมทิวเสฯ ยทิ เอวํ, ปญฺจเมสตฺตาเห ปญฺจปฺปสาขา ชายนฺติ, เอกาทสเมสตฺตาเห จตฺตาริ อายตนานิ ชายนฺติ, มชฺเฌปน ปญฺจสตฺตาหา อตฺถิฯ ตตฺถ กถนฺติ อาห ‘‘เอตฺถ จา’’ติอาทิํฯ ‘‘ฉสตฺตาหา’’ติ เอกาทสเมน สทฺธิํ ฉสตฺตาหาฯ เอกาทสเมปิ หิ ปจฺฉิมทิวเส ชาตตฺตา ฉทิวสานิ อวสิฏฺฐานิ โหนฺติฯ ‘‘ปริณตกาลา’’ติ ปริปกฺกกาลาฯ ปริปากคตา เอว หิ กมฺมชมหาภูตา สุปฺปสนฺนา โหนฺติฯ เตสญฺจ ปสาทคุณา ปสาทรูปา โหนฺตีติฯ ‘‘ตสฺสา’’ติ กลลสฺสฯ วณฺณชาตํ วา สณฺฐานํ วาติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘อากาสโกฏฺฐาสิโก’’ติ มนุสฺเสหิ อากาสโกฏฺฐาเส ฐปิโตฯ หุตฺวาติ ปาฐเสโสฯ กถํ ปรมาณุโต ปริตฺตกํ สิยาติ อาห ‘‘โสหี’’ติอาทิํฯ ‘‘โส’’ติ ปรมาณุฯ ปฏิสนฺธิกฺขเณ กลลรูปํ กลาปตฺตยปริมาณํฯ

ปรมาณุ ปน เอกูนปญฺญาสกลาปปริมาโณฯ ตสฺมา ตํ ตโต ปริตฺตกนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ปฏิสนฺธิกฺขณโต ปรํ ปน ตํปิ ขเณขเณ อุปจิตเมว โหติฯ ‘‘ธาตูนํ’’ติ จตุธาตุววตฺถาเน อาคตานํ จตุนฺนํ มหาภูตานํฯ กลลสฺสวา อุปจิตปฺปมาณํ คเหตฺวา วุตฺตนฺติปิ ยุชฺชติฯ ‘‘วตฺถุสฺมิํ’’ติ อพฺพุทาทิวตฺถุมฺหิฯ ‘‘ชลาพุมูลานุสาเรนา’’ติ ชลาพุชาตกาเล ตสฺส มูลานุ สาเรนาติ อธิปฺปาโยฯ คาถายํฯ ‘‘มาตุติโร กุจฺฉิคโต’’ติ วตฺตพฺเพ คาถาพนฺธวเสน ‘‘มาตุกุจฺฉิคโต ติโร’’ติ วุตฺตํฯ เตนาห ‘‘มาตุยา ติโรกุจฺฉิ คโต’’ติฯ ‘‘ฉิทฺโท’’ติ สุขุเมหิ ฉิทฺเทหิ สมนฺนาคโตฯ ลทฺธํวา ปานโภชนํฯ ‘‘ตโต ปฏฺฐายา’’ติ สตฺตรสมภวงฺคจิตฺตโต ปฏฺฐายฯ ‘‘รูปสมุฏฺฐาเน วุตฺตเมวา’’ติ รูปสมุฏฺฐาเน มูลฏีกาวาท วิจารณายํ ‘ยํ ปิตตฺถ น จ ยุตฺต’นฺติอาทินา วุตฺตเมวฯ ‘‘อชฺโฌหฏาหาราภาวโต’’ติ พหิทฺธาหาราภาวโตติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘ตตฺถา’’ติ รูปพฺรหฺมโลเกฯ อภาวํ วณฺเณติฯ กสฺมาปน วณฺเณติ, นนุ วณฺเณนฺตสฺส อฏฺฐกถา วิโรโธ สิยาติฯ วิโรโธ วา โหตุ, อวิโรโธ วาฯ ปาฬิเยว ปมาณนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘รูปธาตุยา’’ติอาทินา วิภงฺเค ปาฬิํ อาหริฯ ตตฺถ ‘‘รูปธาตุยา’’ติ รูปโลกธาตุยาฯ รูป พฺรหฺมโลเกติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘อุปปตฺติกฺขเณ’’ติ ปฏิสนฺธิกฺขเณฯ อาจริยสฺส อธิปฺปายํ วิภาเวนฺโต ‘‘เอตฺถจา’’ติอาทิมาหฯ ‘‘โผฏฺฐพฺเพ ปฏิกฺขิตฺเตปี’’ติ ปญฺจายตนานีติ วา ปญฺจธาตุโยติ วา ปริจฺเฉทกรณเมว ปฏิกฺขิ ปนํ ทฏฺฐพฺพํฯ ‘‘กิจฺจนฺตร สพฺภาวา’’ติ โผฏฺฐพฺพกิจฺจโต กิจฺจนฺตรสฺส วิชฺชมานตฺตาฯ กิมฺปน กิจฺจนฺตรนฺติฯ รูปกายสฺส ปวตฺติยา เหตุปจฺจยกิจฺจํฯ มหาภูตา เหตู มหาภูตา ปจฺจยา รูปกฺขนฺธสฺส ปญฺญาปนายาติ หิ ภควตา วุตฺตํฯ ตตฺถ เหตุกิจฺจํ นาม รูปชนนกิจฺจํฯ ปจฺจย กิจฺจํ นาม รูปูปตฺถมฺภน กิจฺจํฯ กิจฺจนฺตรเมวนตฺถีติ ฆานาทีนํ วิสย โคจรภาวกิจฺจํ เตสํ กิจฺจํ นาม, ตโต อญฺญํ กิจฺจํ นาม นตฺถิฯ ‘‘เยนา’’ติ กิจฺจนฺตเรนฯ ‘‘เต’’ติ คนฺธาทโยฯ

อิทานิ อฏฺฐก ตานุคตํ วาทํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยถาปนา’’ติอาทิมาหฯ ‘‘เยน กิจฺจวิเสเสนา’’ติ วิสยโคจรภาวกิจฺจวิเสเสนฯ รูปชนนรูปูปตฺถมฺภน กิจฺจวิเสเสน จฯ ‘‘สพฺพตฺถา’’ติ สพฺพสฺมิํ ปาฬิปฺปเทเสฯ ‘‘เตสํ’’ติ คนฺธาทีนํฯ ‘‘ตตฺถา’’ติ รูปโลเกฯ ‘‘นิสฺสนฺท ธมฺมมตฺตภาเวนา’’ติ เอตฺถ ยถา อคฺคิมฺหิ ชาเต ตสฺส นิสฺสนฺทา นาม อิจฺฉนฺตสฺสปิ อนิจฺฉนฺตสฺสปิ ชายนฺติเยวฯ วณฺโณปิ ชายติ, โอภาโสปิ, คนฺโธปิ, รโสปิ, ธูโมปิ, ปุปฺผุลฺลานิปิ กทาจิ ชายนฺติเยวฯ เตหิ วณฺณาทีหิ กรณีเย กิจฺจวิเสเส สติปิ อสติปิฯ ตถา มหาภูเตสุ ชาเตสุ เตสํ นิสฺสนฺทา นาม อิจฺฉนฺตสฺสปิ อนิจฺฉนฺตสฺสปิ กิจฺจวิเสเส สติปิ อสติปิ ชายนฺติเยวฯ เอวํ นิสฺสนฺทธมฺมมตฺตภาเวนฯ อนุปฺปเวโส ยุตฺโต สิยา อชฺฌตฺต สนฺตาเนติ อธิปฺปาโยฯ พหิทฺธา สนฺตาเน ปน วตฺถา ภรณ วิมานาทีสุ เตสํ ภาโว อิจฺฉิ ตพฺโพ สิยาฯ อชฺฌตฺเตปิ วา กายํ โอฬาริกํ กตฺวา มาปิตกาเลติฯ เอตฺถ จ ‘‘ธมฺมายตน ธมฺมธาตูสุ อนุปฺปเวโส’’ติ เอตฺถ อฏฺฐสาลินิยํ ตาวฯ เย ปน อนาปาตาคตา รูปาทโยปิ ธมฺมารมฺมณมิจฺเจว วทนฺตีติ วุตฺตํฯ ตํ ตตฺถ ปฏิกฺขิตฺตํฯ อนาปาตาคมนํ นาม วิสยโคจร กิจฺจรหิตตา วุจฺจติฯ ตญฺจ มนุสฺสานมฺปิ เทวานมฺปิ พฺรหฺมานมฺปิ ปสาทรูเปสุ อนาปาตา คมนเมว อธิปฺเปตํฯ ตํ ปน อตฺถินตฺถีติ วิจาเรตฺวา กเถตพฺพํฯ อปิ จ นิสฺสนฺทธมฺมา นาม โอฬาริกานํ มหาภูตานํ วิวิธาการาปิ ภเวยฺยุํฯ พฺรหฺมานํ ปน อชฺฌตฺต รูปํ อปฺปนา ปตฺตกมฺมวิเสเสน ปวตฺตํ อติสุขุมํ โหติฯ ตสฺมา กามสตฺต สนฺตาเน วิย ตตฺถ ปริปุณฺณํ นิสฺสนฺทรูปํ นาม วิจาเรตพฺพเมวฯ ธมฺมา รมฺมณญฺจ มุขฺยธมฺมารมฺมณํ อนุโลม ธมฺมายตนนฺติ ปาฬิยํ วุตฺตํ นตฺถิ เยวาติฯ ‘‘ชีวิต ฉกฺกญฺจา’’ติ วตฺตพฺพํ รูปโลเกฯ ‘‘ตตฺถา’’ติ อสญฺญสตฺเตฯ กามโลเก ชีวิตนวกํ กสฺมา วิสุํ น วุตฺตนฺติฯ ปฏิสนฺธิกฺขเณ กสฺมา น วุตฺตํฯ ปวตฺติกาเลปิ วิสุํ น วุตฺตเมวฯ ‘‘อาหารูปตฺถมฺภกสฺสา’’ติ อาหารสงฺขาตสฺส รูปูปตฺถมฺภกสฺสฯ ‘‘สกลสรีร พฺยาปิโน อนุปาลกชีวิตสฺสา’’ติ กายทสกภาวทสเกสุ ปริยาปนฺนสฺส ชีวิตสฺสฯ

‘‘เอต เทวา’’ติ ชีวิตนวกเมวฯ ‘‘ตตฺถา’’ติ รูปโลเกฯ อุทยภูตสฺสา’’ติ วฑฺฒิภูตสฺสฯ ‘‘ทฺวีสุ อคฺคีสู’’ติ ปาจกคฺคิสฺมิญฺจ กายคฺคิสฺมิญฺจฯ อาตงฺโก วุจฺจติ โรโคฯ พหุโก อาตงฺโก ยสฺสาติ วิคฺคโหฯ ‘‘วิสมเวปากินิยา’’ติ วิสมํ ปาเจนฺติยาฯ ‘‘คหณิยา’’ติ อุทรคฺคินาฯ ‘‘ปธานกฺขมายา’’ติ ปธาน สงฺขาตํ ภาวนารพฺภกิจฺจํ ขมนฺติยาฯ ‘‘เอตํ’’ติ ชีวิตนวกํฯ ‘‘เถเรน จา’’ติ อนุรุทฺธตฺเถเรน จฯ ‘‘เอตํ’’ติ ชีวิต นวกํฯ ‘‘นิโรธกฺกโม’’ติ มรณาสนฺนกาเล นิโรธกฺกโมฯ ‘‘เอตฺถา’’ติ รูปโลเกฯ กเฬวรํ วุจฺจติ มตสรีรํฯ ตสฺส นิกฺเขโป กเฬวรนิกฺเขโปฯ อญฺเญสญฺจ โอปปาติกานํ กเฬวรนิกฺเขโป นาม นตฺถิฯ กสฺมา ปน เตสํ กเฬวรนิกฺเขโป นาม นตฺถีติ อาห ‘‘เตสญฺหี’’ติอาทิํฯ วิภาวนิปาเฐฯ สพฺเพสํปิ รูปพฺรหฺมานํฯ อาหารสมุฏฺฐานานํ รูปานํ อภาวโต ติสมุฏฺฐานานีติ วุตฺตํฯ อสญฺญสตฺเต จิตฺตสมุฏฺฐานานมฺปิ อภาวโต ทฺวิสมุฏฺฐานานีติ วุตฺตํฯ ‘‘ตานี’’ติ มรณาสนฺน จิตฺตสมุฏฺฐานานิฯ ตํ ปริมาณํ อสฺสาติ ตาวตฺตกํฯ ‘‘ลหุกครุกตาทิวิกาโร’’ติ สกลรูปกายสฺส ลหุกครุกาทิวิกาโรฯ อปิ จ ตตฺถ ทนฺธตฺตาทิกร ธาตุกฺโขภปจฺจยานํ สพฺพโส อภาวโต นิจฺจกาลมฺปิ สกลสรีรสฺส ลหุตาทิคุโณ วตฺตติเยวฯ กิํ ตตฺถ ปฏิปกฺข ธมฺมปฺปวตฺติ จินฺตายฯ ตถา อสญฺญสตฺเตปิ รุปฺปนวิการ จินฺตายาติฯ

รูปปฺปวตฺติกฺกมานุทีปนา นิฏฺฐิตาฯ

[161] นิพฺพานสงฺคเหฯ ทฺวีสุ นิพฺพานปเทสุ ปถมปทํ อวิญฺญาตตฺถํ สามญฺญ ปทํฯ ทุตียํ วิญฺญา ตตฺถํ วิเสสปทํฯ กิเลเส สเมตีติ สมโณฯ อริยปุคฺคโลฯ สมณสฺส ภาโว สามญฺญํฯ อริยมคฺโคฯ สามญฺญสฺส ผลานิ สามญฺญผลานิฯ โลกโต อุตฺตรติ อติกฺกมตีติ โลกุตฺตรํฯ

โลเก น ปญฺญาวียตีติ ปญฺญตฺตีติ อิมมตฺถํ สนฺธาย ‘‘นหี’’ติอาทิมาห ฯ จตฺตาริมคฺคญฺญาณานิ จตุมคฺคญฺญาณนฺติ เอวํ สมาสวเสน เอกวจนนฺตํ ปทํ วากฺยํ ปตฺวา พหุวจนนฺตํ โหตีติอาห ‘‘จตูหิ อริยมคฺคญฺญาเณหี’’ติฯ ‘‘ตาทิสมฺหา’’ติ อริยมคฺคสทิสมฺหาฯ ‘‘วิมุขานํ’’ติ ปรมฺมุขานํฯ ‘‘ชจฺจนฺธานํ วิยา’’ติ ชจฺจนฺธานํ จนฺทมณฺฑลสฺส อวิสยภาโว วิยฯ ‘‘ตสฺสา’’ติ นิพฺพานสฺสฯ ตตฺถ ‘‘ชจฺจนฺธานํ’’ติ อวิสยปเท สามิปทํฯ ‘‘ตสฺสา’’ติ ภาวปทํฯ ‘‘ยํ กิญฺจี’’ติ กิญฺจิยํ อตฺถชาตํฯ อสฺสนิพฺพานสฺส สิทฺธตนฺติ สมฺพนฺโธฯ อปากฏสฺส ธมฺมสฺสฯ วายาโมปิ นาม น อตฺถิฯ กุโต ตสฺส สจฺฉิกรณํ ภวิสฺสตีติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘เยนา’’ติ วายาเมนฯ ‘‘นิพฺพาเนน วินา’’ติ นิพฺพานารมฺมณํ อลภิตฺวาติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘อกิจฺจสิทฺธิํ’’ติ กิเลสปฺปหาน กิจฺจสฺส อสิทฺธิํฯ ‘‘ตโต’’ติ ตสฺมาฯ ‘‘วธายา’’ติ วธิตุํฯ ‘‘ปริสกฺกนฺตา’’ติ วายมนฺตาฯ คาถายํฯ ‘‘อนฺโตชฏา’’ติ อชฺฌตฺตสนฺตาเน ตณฺหาชฏา, ตณฺหาวินทฺธาฯ ‘‘พหิชฏา’’ติ พหิทฺธาสนฺตาเน ตณฺหาชฏา, ตณฺหาวินทฺธาฯ ‘‘ตสฺสา’’ติ ตณฺหายฯ ‘‘วตฺถุโต’’ติ วิสุํวิสุํ ชาตสรูปโตฯ ปรินิพฺพายิํสุ, ปรินิพฺพายนฺติ, ปรินิพฺพายิสฺสนฺตีติ ปรินิพฺพุตาฯ ตการปจฺจยสฺส กาลตฺตเยปิ ปวตฺตนโตฯ ยถา ทิฏฺฐา, สุตา, มุตา, วิญฺญาตา,ติฯ วิสิฏฺฐํ กตฺวา ชานิตพฺพนฺติ วิญฺญาณํฯ น นิทสฺสิตพฺพนฺติ อนิทสฺสนํฯ นตฺถิ อนฺโต เอตสฺสาติ อนนฺตํฯ สพฺพโต ปวตฺตา คุณปฺปภา เอตสฺสาติ สพฺพโตปภํฯ ‘‘ภควตา วุตฺตํ’’ติ ทีฆนิกาเย เกวฏฺฏสุตฺเต วุตฺตํฯ ‘‘สวนฺติโย’’ติ มหานทิโย วา กุนฺนทิโย วาฯ ‘‘อปฺเปนฺตี’’ติ ปวิสนฺติฯ ‘‘ธาราติ’’ เมฆวุฏฺฐิธาราฯ พุทฺเธสุ อนุปฺปชฺชนฺเตสุ เอกสตฺโตปิ ปรินิพฺพาตุํ น สกฺโกตีติ อิทํ พุทฺธุปฺปาทกปฺเป เอว ปจฺเจก สมฺพุทฺธาปิ อุปฺปชฺชนฺตีติ กตฺวา วุตฺตํฯ อปทาน ปาฬิยํ ปน พุทฺธสุญฺญกปฺเปปิ ปจฺเจกสมฺพุทฺธานํ อุปฺปตฺติ อาคตา เอวฯ ‘‘เอกสตฺโตปี’’ติ วา สาวกสตฺโต คเหตพฺโพฯ เอวญฺหิ สติ อปทานปาฬิยา อวิโรโธ โหติฯ ‘‘อาราเธนฺตี’’ติ สาเธนฺติ ปฏิลภนฺติฯ

สพฺพโต ปวตฺตา คุณปฺปภา เอตสฺสาติ อตฺถํ สนฺธาย ‘‘สพฺพโตปภา สมฺปนฺนํ’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘โชติ วนฺต ตโรวา’’ติ โอภาสวนฺตตโร วาฯ สพฺพตฺถ ปภวติ สํวิชฺชตีติ สพฺพโตปภนฺติ อิมมตฺถํ สนฺธาย สพฺพโต วา ปภุตเมว โหตีติ วุตฺตํฯ เตนาห ‘‘น กตฺถจิ นตฺถี’’ติฯ ‘‘เอวํสนฺเต ปี’’ติ เอวํ วุตฺตนเยน เอกวิเธ สนฺเตปิฯ ‘‘อุปจริตุํ’’ติ อุปจารวเสน โวหริตุํฯ ‘‘ยถาหา’’ติ ตสฺมิํ เยวสุตฺเต ปุน กิํ อาหฯ ภวํ เนตีติ ภวเนตฺติฯ ภวตณฺหา เอวฯ ‘‘สมฺปรายิกา’’ติ จุติอนนฺตเร ปตฺตพฺพาฯ ทฺวินฺนํ ขีณาสวานํ อนุปาทิเสสตา วุตฺตาติ สมฺพนฺโธฯ เอตฺถ ‘‘อนุปาทิเสสตา’’ติ อนุปาทิเสสนิพฺพานํ วุจฺจติฯ เสกฺเขสุ อรหตฺตมคฺคฏฺฐสฺส เสกฺขสฺส กิเลสุปาทิเสส วเสน อนุปาทิเสสตา วุตฺตาฯ ‘‘กิเลสุปาทิเสโส’’ติ จ กิเลส สงฺขาโต อุปาทิเสโสฯ ตถา ขนฺธุปาทิเสโสปิฯ อนฺตราปรินิพฺพายีติอาทีสุ ปรินิพฺพานํ นาม กิเลสปรินิพฺพานํ วุตฺตํฯ อุภโต ภาค วิมุตฺตาทีนํ ปทตฺโถ นวมปริจฺเฉเท อาคมิสฺสติฯ ‘‘กิเลสกฺขเยน สเหว ขิยฺยนฺตี’’ติ ปจฺจุปฺปนฺนภเว อรหตฺตมคฺคกฺขเณ กิเลสกฺขเยน สทฺธิํ เอว ขิยฺยนฺติฯ อนุปฺปาท ธมฺมตํ คจฺฉนฺติฯ ตถา อนาคามิ ปุคฺคลสฺส กามปฏิสนฺธิกฺขนฺธาปิ อนาคามิมคฺคกฺขเณ, โสตาปนฺนสฺส สตฺตภเวฐเปตฺวา อวเสส กามปฏิสนฺธิกฺขนฺธา โสตาปตฺติ มคฺคกฺขเณ ตํ ตํ กิเลสกฺขเย น สเหว ขิยฺยนฺตีติฯ ปจฺจุปฺปนฺนกฺขนฺธา ปน กิเลสกฺขเยน สหขิยฺยนฺติฯ ขนฺธุปาทิเสสา นาม หุตฺวา ยาวมรณกาลา ขีณาสวานมฺปิ ปวตฺตนฺติฯ กสฺมา ปวตฺตนฺตีติ อาห ‘‘ยาวจุติยา ปวตฺตมานํ’’ติอาทิํฯ ปจฺจุปฺปนฺนกฺขนฺธสนฺตานํ ปน ธมฺมตาสิทฺธนฺติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘ผลนิสฺสนฺทภูตํ’’ติ วิปากผลภูตญฺจ นิสฺสนฺทผลภูตญฺจ หุตฺวาฯ ‘‘เตนสเหวา’’ติ กิเลสกฺขเยน สเหวฯ ‘‘ยสฺมาปนา’’ติอาทีสุฯ ปริสมนฺตโต พุนฺธนฺติ นีวาเรนฺติ, สนฺติสุขสฺส อนฺตรายํ กโรนฺตีติ ปลิโพธาฯ กิเลสาภิสงฺขรณ กิจฺจานิ, กมฺมาภิสงฺขรณกิจฺจานิ, ขนฺธาภิสงฺขรณ กิจฺจานิ จฯ ปลิโพเธหิ สห วตฺตนฺตีติ สปลิโพธาฯ สงฺขาร นิมิตฺเตหิ สห วตฺตนฺตีติ สนิมิตฺตาฯ

ตณฺหาปณิธีหิ สห วตฺตนฺตีติ สปณิหิตา ฯ‘‘ตโต’’ติ ปาปกมฺมโต, อปายทุกฺขโต จฯ ‘‘โกจี’’ติ โกจิธมฺโมฯ ‘‘นิโรเธตุํ สกฺโกตี’’ติ สกฺกายทิฏฺฐิยา นิรุทฺธาย เต นิรุชฺฌนฺติฯ อนิรุทฺธาย นนิรุชฺฌนฺติฯ ตสฺมา สกฺกายทิฏฺฐิ นิโรโธ นิพฺยาปารธมฺโมปิ สมาโน เต ปลิโพเธ นิโรเธติ นามฯ ‘‘นิโรเธตุํ สกฺโกตี’’ติ จ อพฺยาปาเร พฺยาปารปริกปฺปนาติ ทฏฺฐพฺพํฯ สกฺกายทิฏฺฐินิโรโธเยว เต ปลิโพเธ นิโรเธตุํ สกฺโกตีติ เอตฺถ ทฺวินฺนมฺปิ นิโรโธ เอโกเยวฯ เอวํ สนฺเตปิ อวิชฺชา นิโรธา สงฺขาร นิโรโธติอาทีสุ วิย อเภเท เภทปริกปฺปนา โหตีติฯ อุปฺปาโท จ ปวตฺโต จ อุปฺปาทปฺปวตฺตาฯ เต มูลํ ยสฺสาติ วิคฺคโหฯ เยน โอฬาริกากาเรนฯ มาเรนฺตีติ มาราฯ วธกปจฺจตฺถิกาติ วุตฺตํ โหติฯ กิเลสมาราทโยฯ มารา ทหนฺติ ติฏฺฐนฺติ เอเตสูติ มารเธยฺยาฯ มาเรติ จาเวติ จาติ มจฺจุฯ มรณเมวฯ มจฺจุทหติ ติฏฺฐติ เอเตสูติ มจฺจุเธยฺยาฯ ‘‘นตฺถิ ตสฺมิํ นิมิตฺตํ’’ติ วุตฺเต ปญฺญตฺติธมฺเมสุปิ อุปฺปาทปฺปวตฺตมูลํ นิมิตฺตํ นาม นตฺถิฯ เอวํสติ, เตหิ นิพฺพานสฺส อวิเสโส อาปชฺชตีติ โจทนาฯ ตํ ปริหรนฺโต ‘‘ตญฺหี’’ติอาทิมาหฯ วิทฺธํเสตฺวาติ จ สาเธนฺตนฺติ จ อตฺถวิเสส ปากฏตฺถาย อพฺยาปาเร พฺยาปาร ปริกปฺปนา เอวฯ ปณีตาทิเภเทฯ อิทํ พุทฺธานํ นิพฺพานํ ปณีตํฯ อิทํ ปจฺเจกพุทฺธานํ นิพฺพานํ มชฺฌิมํฯ อิทํ พุทฺธสาวกานํ นิพฺพานํ หีนนฺติ ภินฺนํ น โหตีติ โยเชตพฺพํฯ นานปฺปกาเรน จิตฺตํ นิเธติ เอเตนาติ ปณิหิตํฯ ‘‘นิเธตี’’ติ อารมฺมเณสุ นินฺนํ โปณํ ปพฺภารํ กตฺวา ฐเปตีติ อตฺโถฯ ตถา ปณิธานปณิธีสุฯ อตฺถโต เอกํ อาสาตณฺหาย นามํฯ ‘‘ลพฺภมานาปี’’ติ ภวสมฺปตฺติ โภคสมฺปตฺติโย ลพฺภมานาปิฯ ‘‘ปิปาสวินย ธมฺมตฺตา’’ติ ปาตุํ ปริภุญฺชิตุํ อิจฺฉา ปิปาสาฯ ปิปาสํ วิเนติ วิคเมตีติ ปิปาสวินโยฯ ‘‘เวทยิตสุขํ’’ติ เวทนาสุขํฯ ‘‘กตมํ ตํ อาวุโส’’ติ ปาฬิปาเฐ ‘‘ตํ’’ติ ตสฺมาฯ ‘‘ยเทตฺถ เวทยิตํ นตฺถี’’ติ ยสฺมา เอตฺถ เวทยิตํ นตฺถิฯ ตสฺมา นิพฺพาเน สุขํ นาม กตมนฺติ โยชนาฯ ‘‘เอตฺถา’’ติ เอตสฺมิํ นิพฺพาเนฯ ‘‘เอตเทเวตฺถา’’ติอาทิมฺหิฯ

‘‘เอต เทวา’’ติ เอโสเอวฯ ยสฺมา เอตฺถ เวทยิตํ นตฺถิฯ ตสฺมา เอโส เวทยิตสฺส นตฺถิภาโว เอว เอตฺถนิพฺพาเน สุขนฺติ โยชนาฯ

‘‘เอตฺถ จา’’ติอาทีสุฯ ยเทตํ ขิยฺยนํ นิรุชฺฌนํ อตฺถีติ สมฺพนฺโธฯ เกจิ ปน ตํขิยฺยน นิรุชฺฌน กฺริยามตฺตํ นิพฺพานํ น โหติฯ อภาว ปญฺญตฺติมตฺตํ โหตีติ วทนฺติฯ ตํ ปฏิเสเธนฺโต ‘‘น หิตํ’’ติอาทิมาหฯ ‘‘ปญฺญตฺติรูปํ’’ติ ปญฺญตฺติสภาโวฯ ปาฬิปาเฐฯ ‘‘ปทหตี’’ติ วีริยํ ทฬฺหํ กโรติฯ ปหิโต อตฺตา อเนนาติ ปหิตตฺโตฯ ‘‘ปหิโต’’ติ ปทหิโตฯ อนิวตฺตภาเว ฐปิโตฯ เปสิโตติปิ วณฺเณนฺติฯ ‘‘กาเยนา’’ติ นามกาเยนฯ ตณฺหาวเส วตฺตนฺตีติ ตณฺหาวสิกาฯ ‘‘เตสํ ปี’’ติ เตสํ วาเทปิฯ ตสฺมิํ ขย นิโรธมตฺเต อนนฺตคุณา นาม นตฺถีติ อิมํ วาทํ วิโสเธตุํ ‘‘นิพฺพานสฺส จา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ‘‘ปฏิปกฺขวเสน สิชฺฌนฺตี’’ติ เอเตน วฏฺฏธมฺเมสุ มหนฺตํ อาทีนวํ ปสฺสนฺตา เอว เตสํ นิโรเธ มหนฺตํ คุณานิสํสํ ปสฺสนฺตีติ ทีเปติฯ เย ปน ยถาวุตฺตํ ขยนิโรธํ ปรมตฺถนิพฺพานนฺติ น ชานนฺติ, เตสํ วตฺตพฺพเมว นตฺถิฯ เอวํ คุณปทานํ คมฺภีรตฺตา ตํขยนิโรธมตฺตํ อนนฺตคุณานํ วตฺถุ น โหตีติ มญฺญนฺติฯ อิทานิ นิพฺพานํ ปรมํ สุขนฺติ วุตฺตํฯ กถํ ตํ ขยนิโรธมตฺตํ ปรมสุขํ นาม ภเวยฺยาติ อิมํ วาทํ วิโสเธตุํ ‘‘สนฺติสุขญฺจนามา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อตฺถิภิกฺขเวติ สุตฺเตฯ ‘‘โนเจตํ อภวิสฺสา’’ติ เอตํ อชาตํ โนเจ สนฺตํ วิชฺชมานํ น ภเวยฺยฯ ‘‘นยิมสฺสา’’ติ น อิมสฺสฯ ปจฺจกฺขภูตํ ขนฺธปญฺจกํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิมสฺสา’’ติ วทติฯ นิสฺสกฺกตฺเถ จ สามิวจนํฯ อิมสฺมา ชาตา ภูตา กตา สงฺขตา สตฺตานํ นิสฺสรณํ นาม น ปญฺญาเยยฺยาติ โยชนาฯ ปรตฺถปิ เอสนโยฯ เอสนโย สพฺเพสูติอาทีสุฯ ทุจฺจริต ธมฺมา นาม ปจฺจเย สติ, ชายนฺติฯ อสติ, น ชายนฺตีติ เอวํ ชาตํ วิย อชาตมฺปิ เตสํ อตฺถิฯ ยทิ จ อชาตํ นาม นตฺถิฯ ชาตเมว อตฺถิฯ เอวํสติ, อตฺตนิ ทุจฺจริตานํ อชาตตฺถาย สมฺมาปฏิปชฺชนฺตานํปิ สพฺเพ ทุจฺจริต ธมฺมา อตฺตนิ ชาตาเยว สิยุํ, โน อชาตาฯ กสฺมา, อชาตสฺส นาม นตฺถิตายาติอาทินา โยเชตพฺพํฯ

‘‘เอตฺตาวตา’’ติ , อตฺถิ ภิกฺขเว อชาตํติอาทินา ปาฬิวจเนนฯ สพฺเพสงฺขารา สมนฺติ วูปสมนฺติ เอตฺถาติ สพฺพสงฺขาร สมโถฯ สพฺเพ อุปธโย เอตฺถ นิสฺสชฺชนฺติ อริยาชนาติ สพฺพุปธินิสฺสคฺโคฯ ‘‘อุปลพฺภมาโน’’ติ สนฺติลกฺขเณน ญาเณน อุปลพฺภมาโนฯ ‘‘เอสิํสู’’ติ กตฺวา เอสนกิจฺจสฺส สิขาปตฺตํ อตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘อธิคจฺฉิํสู’’ติ วุตฺตํฯ

นิพฺพานสงฺคหานุทีปนา นิฏฺฐิตาฯ

รูปสงฺคหทีปนิยาอนุทีปนา นิฏฺฐิตาฯ

7. สมุจฺจยสงฺคหอนุทีปนา

[162] สมุจฺจยสงฺคเห ฯ อตฺตโน อาเวณิกภูเตน สามญฺญ ลกฺขเณนติ จ สมฺพนฺโธฯ อญฺญาปเทเสน เอว ตทุภยลกฺขเณน สลกฺขณานิ นาม วุจฺจนฺตีติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘นิพฺพานสฺสปิ สรูปโต ลพฺภมานสภาวตา’’ติ อญฺญนิสฺสย รหิเตน ลพฺภมานสภาวตาฯ นนุ นิพฺพานมฺปิ ราคกฺขโย โทสกฺขโย โมหกฺขโยติอาทินา อญฺญนิสฺสยทสฺสนํ อตฺถิ เยวาติฯ ทสฺสนมตฺตํ อตฺถิฯ นิพฺพานํ ปน ราคาทีหิ ปฏิพทฺธํ น โหติฯ อถ โข เตหิ ทูรตรํ โหติฯ ปฏิปกฺขตรํ, ปฏิวิรุทฺธตรํฯ ยญฺหิ รูปสฺส ขโย วโย เภโท อนิจฺจาติ วุตฺตํฯ ตตฺถ รูปสฺส อุปฺปชฺชิตฺวา ขโย วุตฺโตติ โส รูปสฺส นิสฺสิโต เอว โหติฯ อิธ ปน ราคาทีนํ ปุน อุปฺปาทสฺสปิ อภาโว วุตฺโตติ โส ราคาทีสุ อนิสฺสิโต เอวฯ น เกวลํ อนิสฺสิโตฯ อถ โข เตหิ ทูรตโร จ ปฏิปกฺขตโร จ เตสํ ปฏิปกฺขคุเณหิ อิมสฺสสิทฺธตฺตาติฯ อนิปฺผนฺนรูปานิปิ อธิปฺเปตานิ เอว เตสมฺปิ ขนฺธายตนธาตุ สจฺเจสุ สงฺคหิตตฺตาฯ

อาสวาทีสุฯ ‘‘ปาริวาสิยฏฺเฐนา’’ติ ปริวาสกรณฏฺเฐนฯ ‘‘มทนียฏฺเฐนา’’ติ มทนชนกฏฺเฐนฯ ‘‘ปริวาสํ คณฺหนฺตี’’ติ โทสเวปุลฺลํ อาปชฺชนฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ ปุน ‘‘ปริวาสํ’’ติ ทุคฺคนฺธตาทิปริวาสํฯ ‘‘อาสวภริตเมวา’’ติ อาสเวหิ ปูริตเมวฯ ‘‘ฉฬารมฺมณานิ ทูเสนฺตี’’ติ ตานิ สาสวาทิภาวํ ปาเปนฺตีติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘ภวโต’’ติ ภูมิโต อิจฺเจวตฺโถฯ อวธียติ ปริจฺฉินฺทียติ เอตสฺมาติ อวธิฯ อปาทานํ วุจฺจติฯ มริยาโท นาม ปริยนฺตปริจฺเฉโทฯ มริยาทมตฺตภูโต กฺริยาวิสโย มริยาทวิสโยฯ อวธิ นาม พฺยาปน วิธานํ, กฺริยา พฺยาปนสฺส วิสโย อภิวิธิวิสโยฯ ‘‘ยสฺสา’’ติ อวธิ วตฺถุสฺสฯ ‘‘อตฺตานํ’’ติ อวธิวตฺถุํฯ ‘‘พหิกตฺวา’’ติ สมฺปตฺตมตฺตํ กตฺวาติ อธิปฺปาโยฯ อวธิวิจารณายํฯ